Rewolucja hoplicka

Zarówno „dobrzy” (agathoi)agathoi(agathoi), jak i „źli” (kakoi)kakoi(kakoi) Grecy uczestniczyli w życiu politycznym wspólnoty. Jednak nie zawsze tak było. Poematy Homera wskazują wyraźnie, że dopuszczenie pogardzanych kakoi do wpływu na losy państwa, a więc uznanie ich za obywateli, dokonało się niedawno i wbrew woli agathoi. Co ich do tego zmusiło?

Większość uczonych wiąże emancypację polityczną ludu ze zmianami w sposobie walki. Od początku VII w. p.n.e. zaczęła się upowszechniać w świecie greckim falangafalangafalanga ciężkozbrojnych piechurów, zwanych hoplitami. Nowy sposób walki wymagał od stojących w zwartym szyku żołnierzy współpracy: każdy z wojowników musiał osłaniać połową swojej tarczy sąsiada, w związku z czym zerwanie szyku poprzez wypad do przodu albo ucieczkę narażało całą formację, która była skuteczna, wyłącznie jeśli masą uderzała na wroga. W masie tej, gdzie każdy z hoplitów walczył tak samo, zanikały różnice między agathoi a kakoi. Ci pierwsi wyróżniali się naturalnie tym, że stawali w pierwszym szeregu oraz posiadali lepsze uzbrojenie, ale bez wsparcia tych z tyłu i słabiej uzbrojonych miałoby to niewielkie znaczenie. Kakoi nie tylko tak samo jak agathoi zaczęli uczestniczyć w obronie ojczyzny (wcześniej o zwycięstwie rozstrzygała arystokratyczna jazda), ale także dzięki nowemu sposobowi walki okazywało się, że mieli w tym znacznie większy udział niż elity. Uzbrojenie hoplity było tańsze, a nauka walki w falandze nie wymagała tyle czasu i pieniędzy co walka konna, a co za tym idzie – była dostępna dla większej liczby ludzi. Splot tych czynników doprowadził do poważnych, wręcz rewolucyjnych zmian politycznych i społecznych: kakoi zażądali większego wpływu na losy państwa, powołując się na swój wysiłek wojenny, a agathoi, stając przed wyborem utraty części prerogatyw politycznych albo upadku państwa (sami nie zdołaliby obronić ojczyzny), zdecydowali się na pierwsze rozwiązanie. W taki sposób częściowa równość z pola bitwy została przeniesiona na agorę. Obywatelami stali się ci, których stać było na wyposażenie hoplity.

R1RIMhHPW4Zno

Ilustracja przedstawia fragment wazy antycznej. Na wazie przedstawione zostały postacie walczących ze sobą żołnierzy. Żołnierze ubrani są w lekkie zbroje, hełmy z pióropuszami, tarcze oraz dzidy.

Walki wewnętrzne

Dopuszczenie kakoi do wpływu na losy państwa nie oznaczało naturalnie zrównania ich w prawach z agathoi. Ci drudzy w dalszym ciągu ponosili największe koszty związane z obroną polispolis (poleis)polis. Jazda niezmiennie była potrzebna na polach bitew, ale jej rola została sprowadzona do ochrony flanekflankaflanek falangi oraz akcji zaczepnych i pościgowych. Poza tym w sytuacjach kryzysowych to najbogatsi jako pierwsi byli obciążani „wojennymi” podatkami. Uznawano za oczywiste, że mimo upolitycznienia ludu arystokraci wciąż mają prawo do decydującego wpływu na politykę państwa, czyli w praktyce do pełnienia kluczowych urzędów.

I rzeczywiście to oni przez długi czas ją kreowali, rywalizując między sobą o palmę pierwszeństwa. Ta rywalizacja wśród rodów arystokratycznych, angażująca po różnych stronach także kakoi, stanowiła źródło stałych konfliktów wewnętrznych i prowadziła niekiedy do zmiany ustroju. Staseisstasis (staseis)Staseis (l.poj. stasis), bo tak Grecy nazywali walki wewnątrz polis, uległy intensyfikacji w VII w. p.n.e. na skutek pogłębienia nierówności majątkowych między bogatymi a biednymi. Paradoksalnie przyczynił się do tego ruch kolonizacyjny i związany z nim zauważalny wszędzie w Grecji ogólny wzrost dobrobytu. Prowadził on do zwiększenia liczby ludności, co przy braku poważniejszych zmian w stosunkach własności potęgowało głód ziemi. Drobni rolnicy dzielili działki pomiędzy synów, co z czasem pociągało za sobą ich niewypłacalność. Aby zapewnić byt rodzinie, biedni kakoi byli zmuszeni zadłużać się pod zastaw ziemi, a gdy nie mieli już nic – zastawiali nawet własną wolność. Wielu z nich w takich okolicznościach traciło ojcowiznę i trafiło do niewoli. Zyskali na tym przede wszystkim agathoi, którzy udzielali pożyczek i których głód ziemi, z racji posiadania większych działek, dotykał w mniejszym stopniu.

Wielki majątek z kolei rodził aspiracje polityczne. Najbogatsi i najambitniejsi z agathoi dążyli do objęcia samodzielnych rządów. Jeśli im się to udawało, sprawowali władzę w polis jako tyrani. W dalszym ciągu musieli poradzić sobie jednak z poważnymi napięciami społecznymi. W takim samym stopniu dotyczyło to greckich miast‑państw, które nie przeszły okresu tyrańskiego. O skali walk wewnętrznych świadczą liczby: w okresach archaicznym i klasycznym słyszymy o 279 staseis w 122 różnych poleis, a to tylko częściowe dane.

RuDn7yMA2eZ3e

Ilustracja przedstawia ścianę z wyrytymi greckimi napisami.

Rozjemcy i prawodawcy

Brak prób załagodzenia staseis prowadził do wojen domowych, w wyniku których zwycięska strona przejmowała majątki pokonanych. Arystokraci jako ci, którzy mieli najwięcej do stracenia, zwykle starali się łagodzić konflikty przy możliwie najmniejszych ustępstwach z własnej strony. Gdy napięcie społeczne stawało się nieznośne, wiele wspólnot (najczęściej z inicjatywy agathoi) decydowało się na powołanie tzw. ajsymnetyajsymnetaajsymnety, „rozjemcy”. Miał on za zadanie rozwiązanie konkretnego problemu i w tym celu otrzymywał na określony czas (czasem dożywotnio) nieograniczone uprawnienia. W praktyce jego władza podobna była do władzy tyrana, który, jako że wybierany był przez demos, był „legalnym tyranem”. Podobne pełnomocnictwa otrzymywali także nomotecinomotetanomoteci, czyli „prawodawcy”, z tą jednak różnicą, że ich zadaniem było określenie całego zespołu praw dla danej wspólnoty. Zajmowali się oni stosunkami własności, prawem karnym i organizacją kultu religijnego. Oczekiwano od nich, że stanowione przez nich prawa zapobiegną staseis w przyszłości.

R1Y2mEQppV2L7

Ilustracja przedstawia rzeźbę głowy starszego mężczyzny. Ma on długie włosy, wąsy oraz brodę. Fragment nosa rzeźby jest ułamany. Na dole rzeźby widnieje napis w języku greckim.

Nomoteci powoływani byli najczęściej w koloniach, w których wszystko trzeba było zbudować na surowym korzeniu, łącznie z normami prawnymi. Ajsymneci z kolei najczęściej działali w Grecji właściwej, we wspólnotach mogących odwołać się do miejscowej tradycji. Zarówno jedni, jak i drudzy byli wybierani spośród mężów cieszących się ogólnym szacunkiem i autorytetem. Ich działalność miała kolosalne znaczenie dla funkcjonowania wspólnot obywatelskich. Niekiedy, aby zapobiec wojnie domowej, konieczna była radykalna zmiana sposobu sprawowania władzy. Czasami, jak w Atenach, przebiegała ona etapami: dla zapobieżenia napięciom społecznym powoływano kilku następujących po sobie rozjemców, których działalność finalnie doprowadziła do wprowadzenia demokracji, a wcześniej innych form ustrojowych. W większości przypadków, o których mówią nam źródła, ustroje polityczne tworzyły się i ewoluowały w burzliwych okolicznościach.

Słownik

Słowa kluczowe

monarchia, tyrania, oligarchia, demokracja, ajsymneta, stasis, rewolucja hoplicka, nomoteta, falanga

Bibliografia

M.H. Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta‑państwa w starożytności, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, red. nauk. i wstęp R. Kulesza, Warszawa 2011.

R. Kulesza, ABC polityki, w: Grecja i Grecy epoki klasycznej, czyli korzenie Europy*, „Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010.

W. Lengauer, Isonomia. Pojęcie równości w greckich koncepcjach politycznych. Od Homera do końca V wieku p.n.e., „Przegląd Historyczny” 72, 4, 1981.

W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999.

D. Musiał, Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

A. Ziółkowski, Historia powszechna: starożytność, Warszawa 2010.

oraz źródła starożytne