Przeczytaj
Proces kształtowania się pierwszych państw plemiennych
Podstawową formą organizacji plemion słowiańskich u początków ich pojawienia się na ziemiach polskich była rodzina paropokoleniowa – ród. Zamieszkiwała najczęściej jedną osadę i tworzyła całość osadniczą i gospodarczą. Członków rodu łączyło poczucie solidarności. Podstawą egzystencji rodziny były rolnictwo i hodowla, wspierane przez eksploatację wód i lasów. Uprawiana ziemia stanowiła własność rodziny, co oznaczało, że każdy członek rodu był właścicielem całości ziemi, a nie jej części, którą uprawiał.
Z czasem, m.in. na skutek wędrówki ludów (rodziny uległy rozproszeniu, rozluźniły się więzi), kontaktów z inspiracjami politycznymi wzorowanymi na państwie frankijskim oraz zmian w gospodarowaniu (postęp rolnictwa ornego) nastąpiły zmiany w organizacji plemienno‑rodzinnej. Stopniowo własność rodu przechodziła na własność opolaopola. Początkowo wspólnie eksploatowane wody, lasy i pastwiska, a następnie również ziemia stawały się własnością opola – wspólnoty terytorialnej. Wspólnoty plemienno‑rodowe zaczęły być zastępowane wspólnotami terytorialnymi. Więź sąsiedzka zaczęła brać górę nad więzią rodową. Wspólnota budowała gród dla zapewnienia jej bezpieczeństwa przed agresją innych wspólnot terytorialnych.
Rosła też rola starszyzny, czyli możnych, dysponujących własnymi grupami zbrojnymi – drużynami. Z czasem wyodrębnił się jeden ród – najpotężniejszy – z którego wywodzili się zwierzchnicy plemienia, książęta. W ten sposób wspólnota nabierała cech politycznych. Tak prawdopodobnie zaczęły się tworzyć organizmy, które można nazwać protopaństwowymi. Kolejne czynniki stymulujące kształtowanie się organizmu państwowego to ambicje jednostki (księcia), żądza łupu, agresja zewnętrzna oraz nadwyżka produkcji stymulowana lub wymuszana przez władzę i rozwój wymiany handlowej. Zaczęły się tworzyć duże wspólnoty przez połączenie się (dobrowolne albo pod naciskiem) szeregu małych plemion, co świadczyło o istnieniu jednoczącej je silnej władzy jednej osoby – księcia (wodza, naczelnika). Władza wiecu z okresu plemiennego przechodziła powoli w ręce księcia. To on uchwalał teraz prawo, kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną, był również najwyższym sędzią. Silna władza jednej osoby to jedna z podstawowych cech (obok poczucia wspólnoty terytorialnej) różniąca państwo od plemienia. Zmianie uległo położenie mieszkańców wspólnoty, stali się poddanymi księcia i byli zobowiązani do wykonywania prac i wnoszenia daniny (w epoce plemiennej nie było zobowiązań wobec wodza czy wiecu, były dobrowolne daniny) na rzecz księcia. Nad wypełnieniem tych obowiązków czuwała drużyna zbrojna, która stanowiła aparat przymusu. Przejście od organizacji plemiennej do państwa było ogromnym skokiem cywilizacyjnym polskich plemion.
Zastanów się, gdzie spotkałeś się już wcześniej z formą organizacji, w której podstawą była rodzina.
Pierwsze państwa plemienne
Badania archeologiczne stwierdziły istnienie na terytorium Polski w VII–IX w. szereg kompleksów grodziskowych stanowiących zwarte terytoria osadnicze. Natomiast w ciągu IX w. powstały większe ośrodki państwowe na terenie Polski. Jeden z nich to kraj wiślicko‑krakowski w południowej Polsce, znany w źródłach jako księstwo Wiślan. Rozwój tego państwa powstrzymało państwo wielkomorawskie, prawdopodobnie podbijając kraj Wiślan oraz Śląsk. Po jego upadku w X w. te dwie krainy zostały podporządkowane monarchii czeskiejczeskiej (od 955 r.). Dalsze podboje Czechów (Przemyślidów) zahamowali Polanie, którzy utworzyli drugi większy ośrodek gnieźnieńsko‑poznański w północnej Polsce, państwo ponadplemienne, znane jako państwo Polan. Rozciągnęło ono swoje panowanie m.in. na plemiona Pałuków, Ledniczan, Gieczan. Następnie wchłonęło Kujawy, gdzie istniały organizacja polityczna Goplan oraz inne mniejsze organizacje plemienne w centralnej Polsce. Nie można stwierdzić, że oprócz Wiślan i Polan nie powstały w interesującym nas czasie inne związki plemienne. Według wielu historyków najprawdopodobniej takie państwo utworzyli Lędzice (LędzianieLędzianie) na wschodzie części ziem polskich (nad górną Wisłą). Wśród historyków jest też pogląd, że nazwa ta dotyczy państwa Polan, uzasadniając to etymologiąetymologią słów Lędzice i Polanie. Istnieje przypuszczenie, że nazwa Lędzice odnosi się zamiennie do plemienia Polan, ponieważ „lęda” oznacza „pole”. W niektórych językach nazwa naszego państwa pochodzi od nazwy Polanie, ale w niektórych właśnie od nazwy Lędzianie, np. ruskie Lachy, arabski Lechistan czy węgierski Lengyel.
Państwo Wiślan
Państwo Wiślan jest uznawane przez historyków za najstarsze państwo Słowian na ziemiach polskich. Do odtworzenia dziejów Państwa Wiślan historycy dysponują tylko trzema materiałami źródłowymi. Jednym z nich jest Geograf Bawarski, w którym występuje nazwa „Wislane”.
Kolejnym źródłem jest Germania króla AlfredaAlfreda, która określa lokalizację państwa Wiślan („Wisle‑lond”) poprzez podanie informacji, że leży ono na wschód od Moraw oraz że od państwa Wiślan na wschód jest Dalmacja, co można odczytać tak, że był to teren górnej Wisły po Nidę i Dunajec. Te dwa źródła dowodzą również, że państwo Wiślan istniało w czasie, gdy teksty te powstały, czyli w drugiej połowie IX w. Trzecim źródłem odnoszącym się do dziejów państwa Wiślan jest Legenda panońska, czyli Żywot św. Metodegośw. Metodego z drugiej połowy IX w., spisany przez jednego z jego uczniów. Czytamy w nim:
Był zaś w nim także dar proroczy, tak że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną lub dwie opowiemy. Pogański książę, silny bardzo, siedzący na Wiśle, urągał wiele chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego, [kazał mu] powiedzieć [Metody]: Dobrze [będzie] dla ciebie, synu, ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony w niewoli na ziemi cudzej: i będziesz mnie wspominał. Tak się też stało.
Cytat za: Artykuł dostępny w opoka.org.pl.
Metody próbował nakłonić władcę Wiślan do dobrowolnego przyjęcia wiary chrześcijańskiej i tym samym doprowadzić do zażegnania łupieskich najazdów znad Wisły na państwo Wielkich Moraw. Przypuszcza się, że wspomniane w źródle proroctwo mogło zostać skierowane do księcia Wiślan ok. 876 r., a gdy ten nie chciał dobrowolnie przyjąć chrztu, ŚwiętopełkŚwiętopełk mógł podjąć akcję militarną. Większość badaczy przyjmuje, że władca Wielkich Moraw w latach 876–879 przymusił księcia wiślańskiego do uznania swego zwierzchnictwa, a w konsekwencji również do przyjęcia wiary chrześcijańskiej. W ostatnich dekadach IX w. chrześcijaństwo nie zdołało zapuścić mocniejszych korzeni w państwie. Badania archeologiczne nie przyniosły do tej pory odkrycia pochówków szkieletowych (charakterystycznych dla chrześcijaństwa) w rejonie, w którym leżało państwo Wiślan (teren Małopolski i Śląska). Nadal trwał tu powszechnie ciałopalny obrządek grzebalny, który był właściwy dla przedchrześcijańskich wierzeń. Pochówki szkieletowe pojawiają się w Małopolsce dopiero u schyłku X w. Podsumowując informacje zawarte w przytoczonych źródłach można wywnioskować, że istniało państwo Wiślan, określić czas, w którym istniało, oraz to, że prawdopodobnie jego władca i być może mieszkańcy spotkali się z religią chrześcijańską.
Kopiec - forma ukształtowania powierzchni lub budowla ziemna w kształcie stożka. Na terenie Europy kopce wznoszono od czasów prehistorycznych. Pełniły rolę miejsc pochówku, funkcje kultowe, obronne. W późniejszych wiekach usypywano je na pamiątkę ważnych wydarzeń historycznych lub w celu pośmiertnego upamiętnienia wybitnych osobistości. W całej Polsce jest ich ok 350
Dodatkowe informacje
W okresie plemiennym Wiślanie – jak wszystkie plemiona polskie – oddawali kult bogom słowiańskim. Nie wiadomo nic o specyfice wierzeń Wiślan i ich ośrodkach kultu (liczne we wschodniej Małopolsce Żmigrody mogą wskazywać na znaczenie kultu Żmija w tej części kraju, ale jest to domysł oparty na przesłankach). Być może miejscami kultu Wiślan były wielkie kopce krakowskie.
Kopiec – forma ukształtowania powierzchni lub budowla ziemna w kształcie stożka. Na terenie Europy kopce wznoszono od czasów prehistorycznych. Były miejscem pochówku, pełniły funkcje kultowe i obronne. W późniejszych wiekach usypywano je na pamiątkę ważnych wydarzeń historycznych lub w celu pośmiertnego upamiętnienia wybitnych osobistości. W całej Polsce jest ich ok. 350.
Nie można natomiast jednoznacznie powiedzieć, że przyjęli chrześcijaństwo i jeżeli tak, to czy dobrowolnie, czy pod przymusem. Trudniej jest też wskazać, która osada była siedzibą władcy (stolicą). Najwięcej informacji i późniejszych badań przemawia za tym, że był to KrakówKraków. Wiadomo również, że państwo Wiślan zostało zaatakowane przez wroga zewnętrznego, trudno jednak określić czas, w którym to nastąpiło, i nie jest jasne, czy z klęski tej podniosło się, czy nie. Wiadomo z kolei, że w X w. zostało podporządkowane monarchii czeskiej.
Państwo Polan
O państwie Polan dowiadujemy ze źródeł (tradycji) starszych niż źródło odnoszące się do historii Wiślan (Geograf Bawarski). „Polani” pojawiają się dopiero w najstarszych żywotach św. Wojciecha z przełomu X iXI w. oraz w kronice Thietmara z początku XI w. Natomiast o tworzeniu się i rozwoju państwa Polan mówi jedyny zapis – ustęp Kroniki Galla Anonima, która spisana została na początku XII w. (dwa stulecia później w stosunku do czasu, w którym państwo Polan najprawdopodobniej powstawało). Z Kroniki dowiadujemy się o przejęciu władzy we wspólnocie (plemieniu) Polan przez przodków Mieszka I. Sprawa ta uwikłana jest w legendę (Legenda o Popielu i Piaście Kołodzieju), ale Gall Anonim przekazał informacje o postaciach tak prawdopodobnie, jak o niej opowiadano w jego czasach.
Kronika polskaBył mianowicie w mieście Gnieźnie […] książę imieniem Popiel, mający dwóch synów; przygotował on zwyczajem pogańskim wielką ucztę na ich postrzyżyny, na którą zaprosił bardzo wielu swych wielmożów i przyjaciół. Zdarzyło się zaś z tajemnej woli Boga, że przybyli tam dwaj goście, którzy nie tylko że nie zostali zaproszeni na ucztę, lecz nawet odpędzeni w krzywdzący sposób od wejścia do miasta. A oni oburzeni nieludzkością […] skierowali się od razu na przedmieście, gdzie trafili zupełnym przypadkiem przed domek oracza wspomnianego księcia, który urządzał ucztę dla synów. Ów biedak, pełen współczucia, zaprosił tych przybyszów do swej chatki i jak najuprzejmiej roztoczył przed nimi obraz swego ubóstwa. A oni z wdzięcznością przychylając się do zaprosin ubogiego człowieka i wchodząc do gościnnej chaty, rzekli mu: „Cieszcie się zaiste, iżeśmy przybyli, a może nasze przybycie przyniesie wam obfitość dobra wszelakiego, a z potomstwa zaszczyt i sławę”.
Postanowił […] ów ubogi wieśniak w czasie, gdy książę jego pan będzie urządzał ucztę dla synów – bo kiedy indziej nie mógłby tego zrobić dla zbytniego ubóstwa – przyrządzić nieco lepszego jedzenia na postrzyżyny swego malca i zaprosić paru równie ubogich przyjaciół nie na ucztę, lecz raczej na skromną zakąskę; toteż karmił prosiaka, którego przeznaczał na ową potrzebę. Dziwne rzeczy opowiem, lecz któż potrafi pojąć wielkie sprawy Boże? albo któż poważy się zagłębiać w dociekania nad dobrodziejstwami Boga, który już w tym życiu niejednokrotnie wynosi pokorę biednych i nie waha się wynagradzać gościnności nawet u pogan? Goście tedy każą spokojnie Piastowi nalewać piwo, bo dobrze wiedzieli, że przez picie nie ubędzie go, lecz przybędzie. I tak ciągle miało przybywać piwa, aż napełniono nim wszystkie wypożyczone naczynia, a natomiast ci, co ucztowali u księcia, znaleźli [swoje naczynia] puste. Polecają też zabić wspomnianego prosiaka, którego mięsem – rzecz nie do wiary – napełnić miano dziesięć naczyń, zwanych po słowiańsku „cebry”. Piast i Rzepka tedy na widok tych cudów, co się działy, przeczuwali w nich jakąś ważną wróżbę dla syna, i już zamierzali zaprosić księcia i jego biesiadników, lecz nie śmieli nie zapytawszy wpierw o to wędrowców. Po cóż zwlekać? – za radą więc i zachętą gości pan ich książę i jego wszyscy współbiesiadnicy zaproszeni zostają przez kmiotka Piasta, a zaproszony książę wcale nie uważał sobie za ujmę zajść do swojego wieśniaka. Jeszcze bowiem księstwo polskie nie było tak wielkie, ani też książę kraju nie wynosił się jeszcze taką pychą i dumą i nie występował tak okazale otoczony tak licznym orszakiem wasali. Skoro więc urządzono zwyczajową ucztę i pod dostatkiem przyrządzono wszystkiego, goście owi postrzygli chłopca i nadali mu imię Siemowita na wróżbę przyszłych losów.
Indeks górny Wg legendy dwaj tajemniczy przybysze to misjonarze Cyryl i Metody, dziś historycy podważają tę tezę. Jak myślisz, dlaczego? Podaj 2‑3 argumenty. Przypomnij sobie, gdzie działali Cyryl i Metody. Indeks górny koniecWg legendy dwaj tajemniczy przybysze to misjonarze Cyryl i Metody, dziś historycy podważają tę tezę. Jak myślisz, dlaczego? Podaj 2‑3 argumenty. Przypomnij sobie, gdzie działali Cyryl i Metody.
Źródło: Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003, s. 13.
Tylko tyle informacji pozyskujemy z dzieła Galla Anonima o państwie Polan przed Mieszkiem I, który jest już postacią historyczną. Państwo Mieszka jest też wspomniane w dokumencie Dagome iudex, powstałym ok. 991 r. Dotyczył on oddania przez „sędziego Dagome” (to prawdopodobnie Mieszko I) pod zwierzchnictwo papieża „państwa Gniezno (Schinesghe)” wraz z „przynależnościami”. Miały sięgać one Bałtyku, Prus, Rusi, Krakowa, rzeki Odry, Moraw i Milska. Najstarsze informacje o czasach Mieszka I pochodzą z drugiej połowy X w., jeden z ówczesnych podróżników nazwał go „królem Północy”. Ów podróżnik to Ibrahim ibn Jakub (912/913–966), pochodził z Tortosy w kalifacie Kordoby; kupiec i kronikarz. Zajmował się handlem z plemionami słowiańskimi i z podróży po krajach słowiańskich odbytej w latach 965–966 pozostawił relację. Relacja ta zawarta jest w XI‑wiecznej kronice Księga dróg i królestw hiszpańskiego pisarza Al‑Bakriego.
Słownik
grupa plemion zachodniosłowiańskich; do grupy tej zaliczają się m.in.: Wiślanie, Lędzianie, Ślężanie, Polanie, Mazowszanie, Pomorzanie, Słowianie połabscy, Wieleci, Obodryci
w średniowieczu: jednostka administracyjna, wspólnota terytorialna, organizacja sąsiedzka wśród Słowian zachodnich
dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów
obrzęd pogrzebania zwłok w formie złożenia niespalonego ciała do grobu
plemię lechickie zamieszkujące pogranicze dzisiejszej Polski i Ukrainy; na obecnym terytorium Polski obszarem plemiennym Lędzian są ziemie: chełmińska, sanocka, przemyska i Zamojszczyzna; Przemyśl był jednym z ich grodów naczelnych
Słowa kluczowe
państwo Wiślan, państwo Polan, wspólnota terytorialna, Polska w okresie wczesnopiastowskim
Bibliografia
W. Chrzanowski, Kronika Słowian. Tom 3. Ruś Kijowska w czasach pierwszych Rurykowiczów, Kraków 2009.
W. Chrzanowski, Kronika Słowian. Tom 2. Polanie, Kraków 2008.
Z. Kurnatowska, Początki Polski, Poznań 2001.
A. Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej : odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa 2005.
J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków, Warszawa 1987.