Przeczytaj
Klęska państw Osi i ustalenia konferencji pokojowych
II wojna światowa była największym i najbardziej krwawym konfliktem zbrojnym w historii o charakterze totalnym. Podobnie jak I wojna światowa w latach 1914–1918 była punktem zwrotnym w dziejach świata. Jej działania toczyły się w Europie, Azji i Afryce. Na lądach, wodach i w powietrzu.
Zastanów się, w jakim stopniu ogromne ubytki ludności wpłynęły na kwestię powojennej odbudowy państw europejskich.
- Żołnierze państw Osi; Wartość: 8000000; Udział procentowy: 11,0%
- Cywile państw Osi; Wartość: 4000000; Udział procentowy: 5,5%
- Żołnierze państw alianckich; Wartość: 16000000; Udział procentowy: 21,9%
- Cywile państw alianckich; Wartość: 45000000; Udział procentowy: 61,6%
Państwa Osi – III Rzesza, Japonia, Włochy i ich sojusznicy – zostały zmuszone przez aliantów do kapitulacji. Ustalenia dotyczące przyszłości powojennego świata zapadły podczas konferencjikonferencji Wielkiej TrójkiWielkiej Trójki w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Na rozmowach w Casablance w styczniu 1943 r. podjęto decyzję o walce aż do ostatecznej bezwarunkowej kapitulacji państw Osi. Uzgodniono również konieczność ukarania zbrodniarzy wojennych.
Nowa mapa świata. Dekolonizacja
Po II wojnie światowej zmieniła się mapa świata, a państwa zachodnie zaczęły mieć spore problemy z utrzymaniem wpływów w koloniach. Coraz częściej pojawiały się w nich tendencje niepodległościowe, emancypacyjne. Brytyjczycy stopniowo przyznawali niepodległość krajom od nich zależnym. Mieszkańcy kolonii zmieniali swoje nastawienie do Europejczyków. „Biały człowiek” przestał być tym lepszym. Rdzenni mieszkańcy powoli zaczęli realizować marzenia o samodzielnym sprawowaniu władzy. Cel ten osiągali, często czerpiąc ideologicznie od mocarstw znajdujących się po obu stronach żelaznej kurtynyżelaznej kurtyny – od ZSRS albo USA. O angielskiej polityce dekolonizacji pisała polska historyk Jadwiga Kiwerska:
Rozpad imperium brytyjskiego w AfrycePowszechnie zakłada się, że proces dekolonizacjidekolonizacji w Afryce rozpoczął się tuż po II wojnie światowej i trwał do początku lat sześćdziesiątych […]. Brytyjczycy w przeciwieństwie do władz kolonii belgijskich i portugalskich, a nawet francuskich, uznali za konieczne uczestniczyć w końcowym akcie imperialnym, jakim była dekolonizacja. Wyrażało się to w dostosowaniu polityki kolonialnej do zachodzących pod wpływem działania ruchu narodowowyzwoleńczego zmian, stopniowego wprowadzenia reform, będących odpowiedzią na żądania afrykańskiego nacjonalizmu. Brytyjczykom udało się też stworzyć model dekolonizacji, który w większości przypadków znalazł praktyczne zastosowanie. Pozwoliło to metropolii utrzymać częściową kontrolę nad procesami stopniowego przekazywania władzy […]. […] Znaczny wpływ na charakter dekolonizacji Afryki i udział w tym procesie metropolii miały doświadczenia i precedensy z innych części imperium brytyjskiego. Po niepowodzeniach w przypadku wyzwolenia 13 stanów amerykańskich pod koniec XVIII w. sformułowano model przekształcenia kolonii osadniczych (white colonies) [białych kolonii] w samodzielne dominia w ramach imperium brytyjskiego, później brytyjskiej Wspólnoty Narodów. […] Duże znaczenie miał także przykład Indii, wskazujący, że władza może być przekazana silnemu ruchowi wyzwoleńczemu, jeśli posiada on powszechne poparcie. Istnienie Commonwealthu [tzn. Brytyjskiej Wspólnoty Narodów] umożliwić miało z kolei względne „uporządkowane przekazanie władzy ludności miejskiej” z gwarancją utrzymania dawnej metropolii. Wspólnota Narodów – w myśl założeń brytyjskich – stwarzała złudzenie, że wycofanie władz imperialnych oznaczało raczej wypełnienie zobowiązań białego człowieka i jego cywilizacji niż całkowitą likwidację jego wpływów, wymuszoną wewnętrznymi naciskami. Commonwealth stanowił więc element znacznie bardziej ważny dla metropolii niż dla ludności kolonii.
Źródło: Jadwiga Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce, Warszawa 1989, s. 291–292.
Powstanie państwa Izrael
Jednym z ważniejszych skutków II wojny światowej jest powstanie niepodległego państwa żydowskiego – Izraela. Palestyna od czasów I wojny znajdowała się pod kontrolą Wielkiej Brytanii jako terytorium mandatowe. Większą część jej mieszkańców stanowili Arabowie, ale już w okresie międzywojennym rosła liczba żydowskich osadników. Po II wojnie Palestyńczycy zażądali niepodległej Palestyny, ale tylko pod władzą Arabów, a Żydzi dążyli do budowy własnego państwa. Zaczęło dochodzić do aktów terroru. W końcu Brytyjczycy zdecydowali, że o przyszłości mandatu postanowi Organizacja Narodów Zjednoczonych. 29 listopada 1947 r. ONZ przyjęło rezolucję 181, czyli projekt podziału Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Wśród Żydów decyzja ta wzbudziła radość, palestyńscy Arabowie jednak sprzeciwiali się takiemu rozwiązaniu. Konflikt się zaogniał. Na przełomie 1947/1948 r. w Palestynie wybuchła wojna domowa. Walki uliczne w Jerozolimie i masakra arabskiej wioski Deir Jassin spowodowały falę emigracji. Palestynę opuściło prawie 400 tys. Arabów. Kiedy wyjechały wojska brytyjskie, 14 maja 1948 r. przywódcy żydowscy ogłosili niepodległość Izraela. Konflikt palestyńsko –izraelski trwa jednak do dziś.
Rozpad koalicji antyhitlerowskiej
Koalicja antyhitlerowska od początku swego istnienia stanowiła raczej wymuszony związek mocarstw. Rozdźwięk wśród Wielkiej Trójki powodował głównie sowiecki ekspansjonizm. ZSRS podporządkował sobie sporą część Europy, a w imię nie zawsze sprawiedliwego kompromisu ucierpiały małe oraz średnie narody, co uświadomiły wyniki rozmów i ustaleń jałtańskich. Sowieci korzystali ze wszystkich możliwości umacniania wpływów i powoływania sojuszniczych komunistycznych rządów, przy okazji promowali się jako „wyzwoliciele”. Obszary wyzwalane przez Związek Sowiecki szybko stały się satelickimi tworami, w których likwidowano opozycję, a władzę sprawowała jedyna legalna partia, dysponująca służbami specjalnymi i wojskiem oraz wykorzystująca propagandę.
W lutym 1946 roku przywódca ZSRS skrytykował światowy system kapitalistyczny a w marcu 1947 prezydent USA Truman jawnie poprosił Kongres Stanów Zjednoczonych o wsparcie finansowe dla zagrożonej komunistyczną ekspansją Grecji i Turcji. Przekazanie obydwu krajom 400 milionów dolarów rozpoczęło wdrażanie nowej koncepcji amerykańskiej polityki zagranicznej. „Doktryna Trumana” zakładała pomaganie narodom, które przeciwstawiają się próbom przejęcia władzy przez komunistów. Kilka miesięcy później amerykański dyplomata George Kennan rozwinął doktrynę Trumana. Tak powstało nowe założenie - „doktryna powstrzymywania” która miała na celu hamowanie wzrostu wpływów ZSRS i Chin przez niedopuszczenie do ekspansji komunizmu na świecie. W czerwcu 1947 r. sekretarz stanu USA George MarshallMarshall przedstawił plan wsparcia zniszczonej wojną Europy. Polegał na ekonomicznej pomocy dla odbudowujących się po wojnie europejskich demokracji. Miało to na celu także uratować je przed wpływami polityków i ugrupowań komunistycznych. Kraje uzależnione od ZSRS również otrzymały formalne zaproszenie do programu, lecz jednogłośnie odrzuciły je (pod wpływem Związku Sowieckiego) jednocześnie oskarżając USA o zapędy hegemonistyczne.
Oliwy do ognia dolała oczywiście kwestia Niemiec. Tutaj obie strony prowadziły tzw. politykę faktów dokonanych, polegała ona na działaniach na własny rachunek i tylko w kontrolowanych przez siebie strefach pacyfikowanych Niemiec. Ostatecznie powstały także dwa bloki militarne: NATO oraz Układ Warszawski.
Okupacja Niemiec i powstanie dwóch państw niemieckich
W trakcie działań II wojny światowej rozpatrywano różne warianty dotyczące III Rzeszy. Alianci zachodni chcieli na stałe spacyfikować kraj niszcząc przemysł, zrobić z Niemców naród pasterzy a Winston Churchill planował nawet rozbicie i powrót do wielu państw niemieckich.
Zwycięzcy zdecydowali się na okupację państwa hitlerowskiego dzieląc je na cztery strefy – amerykańską, sowiecką, brytyjską i francuską. W ten sam sposób potraktowano także Berlin. Miało to wspomóc likwidację nazizmu i powołaniu demokratycznych rządów. Od razu doszło jednak do konfliktu. Sowieci rościli sobie oddanie pod całkowitą kontrolę okupowanych przez siebie obszarów. W trakcie konferencji poczdamskiej zadecydowano o utworzeniu Sojuszniczej Rady Kontroli, która miała sprawować tymczasowe rządy nad okupowanym terytorium oraz o procesie nazistowskich zbrodniarzy, który odbył się w Norymberdze.
Zastanów się, w jakim stopniu podział jednolitego narodu na dwa wrogie ideologicznie społeczeństwa wpłynął na ich rozwój przez następne 45 lat.
Z biegiem czasu zaczęły się pogłębiać różnice zdań i konflikty między mocarstwami Wielkiej Koalicji w różnych rejonach świata. Sojusznicza Rada Kontroli przestała działać już w roku 1947 a Sowieci w swojej strefie okupacyjnej przeprowadzili - na komunistyczny wzór - reformę rolną, zapowiadającą kolektywizację. ZSRS rozpoczął we wschodnim terytorium Niemiec nacjonalizację przemysłu i banków. Wywożono też w ramach „reparacji” wybrane mienie, urządzenia i majątek. W przejęciu władzy i utrwaleniu „demokracji” w sowieckiej strefie okupacyjnej pomógł komitet „Wolne Niemcy” pod kierownictwem komunisty Waltera Ulbrichta oraz poety Ericha Weinerta. Potocznie zwana „Grupa Ulbrichta” szykowała się do przejęcia władzy najpierw na wschodzie a ostatecznie nawet w całych Niemczech. W strefie tej doszło do połączenia partii socjalistycznej SPD z komunistami z KPD. Tak powstała Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności SED. Państwa zachodnie popierały wolnorynkowy model gospodarki w swoich strefach okupacyjnych. W 1947 roku doszło do połączenia strefy amerykańskiej i brytyjskiej. Powstała tak zwana „Bizonia”. Integracja i odbudowa posunęła się zdecydowanie w 1949 roku, gdy dołączono do niej strefę francuską, tworząc „Trizonię”.
W międzyczasie alianci wraz z chadeckimi politykami zachodnich Niemiec przeprowadzili reformę walutową. O zamiarach wycofania bezwartościowych marek powiadomiono Stalina, ten jednak odrzucił możliwość współpracy. Reformę wykorzystał jako pretekst do blokady Berlina, która trwała do maja 1949 roku. Miała ona zmusić siły zachodnie do wycofania się z miasta, co nie nastąpiło. Alianci, głównie USA, uruchomili most powietrzny w kierunku swoich berlińskich sektorów. Przed podziałem Niemiec nie było już raczej odwrotu. Pojawiła się także obawa przed kolejnym światowym konfliktem. Berlin został w przyszłości (w 1961 r.) podzielony wybudowanym przez komunistów murem, który stał się jednocześnie symbolem podziału stref wpływów na świecie.
Oczywiście podniesienie się ze zniszczeń wojennych Niemców zachodnich nie było by tak efektywne, gdyby nie amerykański pomocowy „Plan Marshalla”. W liście do Hansa Reisingera z 19 grudnia 1948 roku światowej sławy literat, Tomas Mann pisał z wyraźnym poczuciem wstydu i odpowiedzialności za wojnę:
Czy wie Pan, że Ameryka wysłała już za 25 milionów dolarów paczek żywnościowych do Niemiec -znacznie więcej niż do jakiegokolwiek innego kraju? Niemcy są, jak widać, narodem darzonym szczególną sympatią. Dlaczego, bogowie raczą wiedzieć. A może przyczyna leży w tym, że głośno biadolą. Na przyszły raz postaramy się jednak urodzić gdzie indziej.
Źródło: , [w:] Niemcy w opinii własnej i świata, oprac. Joachim Glensk, Poznań 1994, s. 431.
We wrześniu 1949 r. (za zgodą USA, Wielkiej Brytanii i Francji) po przeprowadzeniu demokratycznych wyborów, nowy parlament ogłosił powstanie Republiki Federalnej Niemiec. Pierwszym kanclerzem został chadecki (chrześcijańsko - demokratyczny) polityk Konrad Adenauer a prezydentem demokrata, Theodor Heuss. Sowieci, którzy dotąd liczyli na to, że uda im się opanować całe niemieckie terytorium, zareagowali utworzeniem miesiąc później, 7 października 1949 r. Niemieckiej Republiki Demokratycznej, której premierem mianowano Otto Grotewohla. Urząd prezydenta objął Wilhelm Pieck.
Świat po apokalipsie. Kulturowe i społeczne skutki wojny
II wojna światowa radykalnie zmieniła obraz całych społeczeństw. Miała wpływ na ich strukturę – liczba kobiet przewyższała liczbę mężczyzn, ofiar cywilnych było znacznie więcej niż wojskowych. Wszystko to było wynikiem akcji ludobójczych i bombardowań. Tysiące ludzi odniosło rany fizyczne i psychiczne. Nastąpił kryzys wiary, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Liczba wiernych wszystkich Kościołów diametralnie się zmniejszyła. Zwątpienie w istnienie Stwórcy nie dziwi, biorąc pod uwagę kataklizm wojny, a przede wszystkim Holokaust.
Pokonać mur. WspomnieniaMałżeństwo rodziców przypominało wojnę – nigdy nie widziałam, by się przytulali, całowali czy obdarzali czułościami. Może to był nawyk dawnych partyzanckich czasów, ale oboje spali z naładowaną bronią na nocnych stolikach! [...] Matka miała obsesję na punkcie porządku i czystości – po części z powodu partyzanckiej przeszłości, choć możliwe, że była to jej reakcja na chaos panujący w jej małżeństwie.
Źródło: Marina Abramović, Pokonać mur. Wspomnienia, tłum. A. Bernaczyk, M. Hermanowska, Poznań 2018, s. 17–20.
W swoich wspomnieniach jedna z najważniejszych współczesnych artystek intermedialnychartystek intermedialnych Marina Abramović, urodzona w 1946 r. w Belgradzie, opisuje, jak wojna wpływa na relacje rodzinne i potrafi przemienić w piekło życie tych, którzy przyszli na świat już w czasie pokoju. Performerka swoją twórczością daje świadectwo nieodwracalnych procesów zachodzących w umysłach artystów i w powojennej sztuce – w dalszym ciągu nawiązuje do tragicznych doświadczeń XX wieku. W kulturze tuż po 1945 r. nastąpił okres pesymizmu. We wszystkich dziedzinach sztuki można było dostrzec odzwierciedlenia okrutnych przeżyć wojny.
Zastanów się, co mogło symbolizować zainstalowanie krzyża w berlińskiej świątyni?
Słownik
termin określający najczęściej przywódców trzech światowych mocarstw alianckich; w czasie II wojny światowej byli to: Józef Stalin (ZSRS), Franklin Delano Roosevelt (USA) oraz Winston Churchill (Wielka Brytania)
spotkania Wielkiej Trójki na trzech konferencjach międzynarodowych: w Teheranie (1943), Jałcie (1945) i w Poczdamie (1945), na których omawiano zobowiązania sojusznicze oraz kształt przyszłego porządku światowego po pokonaniu III Rzeszy i jej sprzymierzeńców
miasto w Japonii, na które 6 sierpnia 1945 r. o godzinie 8:15 USA zrzuciły bombę atomową, miało to zmusić Japończyków do kapitulacji; trzy dni później bombę zrzucono na Nagasaki; były to do tej pory jedyne w historii przypadki użycia broni atomowej do działań zbrojnych
postępowanie sądowe przeciwko głównym zbrodniarzom III Rzeszy prowadzone w latach 1945–1949 przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, a następnie przed amerykańskimi sądami wojskowymi; decyzję o nich podjęto na kolejnych konferencjach Wielkiej Trójki; od 20 listopada 1945 do 14 kwietnia 1949 r. przeprowadzono łącznie 12 procesów norymberskich; sędziami i oskarżycielami w pierwszym i głównym procesie norymberskim (od 20 listopada 1945 do 1 października 1946 r.) byli przedstawiciele czterech mocarstw: USA, ZSRS, Wielkiej Brytanii i Francji
wojna tocząca się w latach 1950–1953 na terytorium Półwyspu Koreańskiego między komunistycznymi siłami Koreańskiej Republiki Ludowo‑Demokratycznej i wspierającymi je wojskami Chińskiej Republiki Ludowej, a siłami USA i ONZ wspierającymi wojska Republiki Korei; wojna zaczęła się napaścią Korei Północnej na Koreę Południową; ostatecznie linia frontu, wzdłuż 38 równoleżnika, została uznana za granicę obu państw; konflikt zaognił sytuację polityczną na świecie i zwiastował kolejną wojnę światową
zorganizowane lub spontaniczne, przymusowe lub dobrowolne trwałe przemieszczenia ludności, obejmujące ich zbiorowości; po II wojnie światowej na skutek ustaleń Wielkiej Trójki i zmian na mapie świata miliony ludzi musiały opuścić dotychczasowe miejsca zamieszkania; zostali osiedleni na nowych terytoriach (np. Polaków z utraconych Kresów Wschodnich wysiedlono na obszar Ziem Odzyskanych, znajdujących się obecnie na zachodzie kraju)
(skrót od ang. displaced persons – osoby przemieszczone) termin używany przez aliantów wobec osób, które w wyniku II wojny światowej znalazły się poza terytorium swojego państwa – zostały wysiedlone lub wypędzone
proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia niepodległych państw w dawnych terytoriach zależnych; po II wojnie światowej niepodległość uzyskało wiele państw, zwłaszcza Azji i Afryki; w roku 1960 ONZ uchwaliła deklarację o przyznaniu niepodległości krajom kolonialnym; niepodległość proklamowało najwięcej, bo aż 17 państw afrykańskich, stąd nazwano go Rokiem Afryki
(ang. United Nations) międzynarodowa organizacja z siedzibą w Nowym Jorku; powstała 24 października 1945 r. jako następczyni Ligi Narodów; jej celem jest zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między narodami oraz popieranie przestrzegania praw człowieka
(właśc. European Recovery Program – Program Odbudowy Europy) program Stanów Zjednoczonych mający służyć państwom europejskim po II wojnie światowej pomocą w postaci surowców mineralnych, produktów żywnościowych, kredytów i dóbr inwestycyjnych; ostatecznie wsparł odbudowanie gospodarek krajów Europy Zachodniej i przyczynił się do odparcia komunizmu; nazwa pochodzi od nazwiska sekretarza stanu USA, gen. George’a Marshalla
określenie, którego użył Winston Churchill 5 marca 1946 r. podczas przemówienia w amerykańskim mieście Fulton; obrazowało sytuację w powojennej Europie: kontynent został podzielony na część demokratyczną, strefę wpływów aliantów zachodnich, oraz strefę wpływów zniewoloną przez komunistyczny ZSRS
stan napięcia oraz rywalizacji ideologicznej, politycznej i militarnej pomiędzy światem kapitalistycznym a komunistycznym po II wojnie światowej; głównymi stronami były w niej dwa mocarstwa: USA i ZSRS; trwała od roku 1947 do upadku komunizmu w roku 1991
(fr., odprężenie) złagodzenie napięcia między stronami zimnej wojny; okres pokojowego współistnienia i dialogu pomiędzy ZSRS a USA
twórcy, którzy stosują nowoczesne bądź też niespotykane dotąd środki wyrazu. Swoją sztukę opierają na eksperymentach i happeningach. W pracy wykorzystują różne rejony sztuki: łączą poezję, dźwięk, rzeźbę, narzędzia elektroniczne, multimedialne. Jako narzędzie traktują też swoje ciało. Sztuka intermedialna narodziła się w latach 60‑tych XX w. na Zachodzie i często wzbudza kontrowersję przez swoją radykalną formę
Słowa kluczowe
świat po II wojnie światowej, Hiroszima, podział Niemiec po II wojnie światowej, wojna koreańska, plan Marshalla, wyścig zbrojeń, procesy norymberskie, Wielka Trójka, żelazna kurtyna, zimna wojna, dekolonizacja, wysiedlenia, Dumbarton Oaks, ONZ, NATO, Układ Warszawski
Bibliografia
A. Czubiński, Historia Powszechna 1939‑1997, Poznań 2002.
A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2003.
J. Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce, Warszawa 1989.
H.A. Winkler, Długa droga na Zachód. Dzieje Niemiec 1933‑1990, Wrocław 2007.
Najnowsza historia świata 1945‑1963, pod red. A. Patka, J.J. Węca, J. Rydla. Kraków 2000.
Niemcy w opinii własnej i świata. Zebrał i opracował J. Glensk, Poznań 1994.
M. Abramovic, Pokonać mur, Poznań 2010.