Czasy wielkości: Justynian

Cesarstwo Wschodnie wyszło z okresu wielkiej wędrówki ludówwielka wędrówka ludówwielkiej wędrówki ludów obronną ręką: nie udało mu się wprawdzie uniknąć strat terytorialnych na Bałkanach, ale większość ziem pozostała nietknięta, a władza cesarska niezagrożona. W wiek VI weszło jako państwo osłabione, ale szybko rozpoczęło proces odbudowywania pozycji w basenie Morza Śródziemnego. Przyczynił się do tego Justynian Wielki (527–565), pod którego panowaniem Bizancjum przeżywało najlepszy okres w swojej historii. Władca ten podjął się zadania odbudowania Imperium Romanum w kształcie sprzed 476 r. i cel swój w dużym stopniu osiągnął. Udało mu się odzyskać Afrykę Północną, likwidując królestwo WandalówWandalowieWandalów. Po trwających kilkadziesiąt lat walkach opanował także Italię, co zakończyło się eksterminacją OstrogotówOstrogociOstrogotów. Wreszcie w ostatnim okresie rządów wyprawił się na Półwysep Iberyjski i zajął południową jego część. Morze Śródziemne ponownie stało się jeziorem Rzymian.

Pozycja Bizancjum uległa osłabieniu w połowie VI wieku. W latach 541‑542 państwo opanowała zaraza dżumy, nazywana „zarazą Justyniana” bądź „dżumą Justyniana”. Prawdopodobnie do Bizancjum choroba przywędrowała z Egiptu, a następnie rozpowszechniła się po całym kraju. Szacuje się, że z jej powodu zmarła jedna czwarta mieszkańców wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, a epidemia zebrała najkrwawsze żniwo w stolicy państwa – Konstantynopolu, wpływając w pewien sposób na zmniejszenie znaczenia Bizancjum.

R1KWqmrpwhqNR

Mozaika przedstawia wizerunek dworzanina. Mężczyzna ma obfite, kręcone włosy, duże oczy, wąs i niewielki zarost. Ubrany jest w białe szaty.

Kryzys VII w.

Zaraz po śmierci Justyniana Wielkiego Italia została zaatakowana przez LongobardówLongobardowieLongobardów, co doprowadziło do utraty większości zdobyczy: w rękach Bizantyjczyków pozostało południe Italii, egzarchat Rawenny oraz wyspy na morzu (utracone w wyniku najazdu arabskiego). Wiek VII okazał się dla Bizancjum katastrofalny. W 610 r. władzę przejął cesarz Herakliusz (panował do 641 r.), który w 632 r. przyjął tytuł basileusa; ten grecki odpowiednik łacińskiego tytułu cezar miał służyć podkreślaniu związku Bizancjum z rodzimą, a więc grecką, tradycją. Jego panowanie kończy okres wschodniego cesarstwa rzymskiego i jest początkiem czasów cesarstwa bizantyjskiego. Herakliusz w latach 621‑628 prowadził wyniszczającą wojnę z perskim imperium SasanidówSasanidziSasanidów, ostatecznie zakończoną bez utraty ziem, ale i bez zdobyczy. Na zmagania militarne z Persją nałożył się atak AwarówAwarowieAwarów w 626 roku – po raz pierwszy w historii wojska barbarzyńskie (sprzymierzone z siłami Sasanidów) odważyły się zaatakować stolicę państwa bizantyjskiego. Cesarstwo musiało również odpierać zagrożenie ze strony Słowian Południowych. Lata 30. VII w. oraz schyłek panowania cesarza Herakliusza przyniosły ciężkie walki z nowym wrogiem: Arabami, którzy po śmierci Mahometa rozpoczęli ekspansję na tereny Afryki i Azji. Sytuację utrudniał fakt, że tereny Syrii i Egiptu zamieszkiwali zwolennicy monofizytyzmumonofizytyzmmonofizytyzmu, potępionego przez sobór chalcedoński i zwalczanego przez władze Bizancjum, którzy nie stawiali oporu Arabom. A to wpływało na zachwianie jedności państwa. Zmagania wojsk bizantyjskich z Arabami trwały z przerwami do połowy VIII w. i zakończyły się utratą Syrii, a następnie Egiptu. Zagrożony był nawet sam Konstantynopol – oblegany w latach 674‑678, a następnie w latach 717–718 (Bizantyjczycy skutecznie bronili się, wykorzystując nową broń, tzw. ogień greckiogień greckiogień grecki).

Z wojen tych Bizancjum wyszło osłabione; szczególnie dotkliwa była utrata Egiptu, spichlerza państwa, oraz posiadłości na Wschodzie (m.in. Syrii i Palestyny). Udało się jednak utrzymać większość Azji Mniejszej. W dodatku na północy pojawił się kolejny wróg, ProtobułgarzyProtobułgarzyProtobułgarzy. Ten koczowniczy lud pierwszych najazdów na terytoria Bizancjum dokonał już na początku VI wieku, wdzierając się na bałkańskie posiadłości Bizancjum i zadając cesarstwu dotkliwe klęski, a w kolejnych dwóch wiekach regularnie podejmował łupieżcze wyprawy. Po przybyciu na Półwysep Bałkański Protobułgarzy podbili miejscową ludność słowiańską i utworzyli państwo zagrażające Bizancjum. Bułgarzy pozostali aż do 1018 r. stałym zagrożeniem dla cesarstwa.

RwzfaSi7woILM

Ilustracja przedstawia mapę Bizancjum w 476 r. Teren po wschodniej stronie Morza Śródziemnego sięgający do Morza Czarnego, a konkretniej tereny Bizancjum znajdują się na obecnych ziemiach Grecji, Turcji i północnej Afryki.

RYreRkbxpGB5N

Ilustracja przedstawia mapę Bizancjum w chwili śmierci Justyniana Wielkiego w 565 roku. Teren okalający Morze Śródziemne po wschodniej jak i częściowo po zachodniej stronie, sięgający do Morza Czarnego. Ściślej teren północnej Afryki, Turcji, częściowo Rumuni, Bułgarii, Grecji, Włoch.

RUBJvbtZW9709

Ilustracja przedstawia mapę Bizancjum na początku panowania Leona III w 717 roku. Teren pomiędzy Morzem Śródziemnym i południową częścią Morza Czarnego a konkretniej część Turcji oraz punktowo w kierunku Rzymu.

W wyniku podbojów i rozbudowy państwa, obok uregulowania kwestii prawnej, wprowadzono nową organizację militarną państwa. Rosnące zagrożenie, przede wszystkim ze strony Słowian i Arabów, doprowadziło do wprowadzenia w Bizancjum nowego podziału administracyjnego za czasów następców Herakliusza. Zamiast dawnego podziału na prowincje wprowadzono temytemytemy, czyli okręgi administracyjno‑wojskowe. Na ich czele stał strateg (strategos), mianowany bezpośrednio przez cesarza i mu podlegający. Strateg łączył w swych rękach władzę cywilną i wojskową: z jednej strony dowodził lokalnym wojskiem, z drugiej do jego obowiązków należał również nadzór nad administracją, wymiarem sprawiedliwości i kwestiami finansowymi. W miarę rozwoju państwa liczba tem uległa zwiększeniu – mniejszy teren był po prostu łatwiejszy do zarządzania i kontrolowania. W XI w. w granicach Bizancjum znajdowało się 31 tem.

RM1gNZfyZSKMy

Cesarstwo Bizantyńskie w 717 r. (podział administracyjny). Które tereny cesarstwa były narażona na najazdy?

Obrazoburstwo

Klęski spadające na Bizancjum w VIII w. stały się jednym z powodów wprowadzenia zakazu kultu obrazów Chrystusa, Marii Panny i świętych. Ruch ten nazywano ikonoklazmemikonoklazmikonoklazmem (czyli obrazoburstwem, od eikon – obraz i klasis – złamanie). Cesarz Leon III (717–741), który widział oblężenie Konstantynopola, interpretował je i inne niepowodzenia jako karę boską. Powodem gniewu Boga miało być bałwochwalcze w pojęciu cesarza oddawanie czci obrazom. Zaczęto więc je niszczyć; obrońców takiej formy kultu wtrącano do więzień albo wypędzano, wiele osób skazano też na śmierć. Doprowadziło to do trwającego ponad wiek sporu. Ostatecznie w 843 r. przywrócono w państwie ikonolatrię (kult obrazów). Po dzisiejsze czasy w kościele bizantyjskim i kościołach wywodzących się od niego stanowi on obowiązkową formę kultu.

R14578NXv4Uql

Ilustracja przedstawia pomieszczenie z tronem cesarskim, na którym siedzi cesarz w złotej szacie i koronie. Przed nim, z obu stron tronu siedzą lub stoją mężczyźni, którzy prowadzą z cesarzem i między sobą dyskusję oraz gestykulują.

Odbudowa mocarstwowej pozycji

Od połowy IX w. Bizancjum rozpoczęło ofensywę na frontach wschodnim i bałkańskim. Walki były długotrwałe i ciężkie. Do większych sukcesów doszło dopiero w drugiej połowie X w. W walkach z Arabami udało się zająć bogatą Antiochię (969 r.) oraz tereny przygraniczne.

Walki z Bułgarami przebiegały bardziej dramatycznie. Na początku X w., po wielkiej klęsce zadanej Bizantyjczykom w bitwie pod Anchialos (917 r.), Bułgarzy kilkukrotnie docierali pod sam Konstantynopol. Bizantyjczycy poradzili sobie z tym groźnym przeciwnikiem dopiero za panowania Bazylego II (976–1025). Jego bezwzględna polityka wobec Bułgarów – w trakcie jednej z wojen kazał oślepić 14 tys. jeńców – przyniosła mu wiele mówiący przydomek Bułgarobójcy. Długoletnie walki, jakie ten władca prowadził z potężnym sąsiadem, zakończyły się ostatecznie likwidacją państwa bułgarskiego i przyłączeniem jego ziem do cesarstwa w 1018 r. W chwili śmierci Bazylego II (1025 r.) mapa Bizancjum przypominała tę z najświetniejszych lat VI wieku. Był to jednak koniec zdobyczy – cesarstwo osiągnęło swoje apogeum w wiekach średnich.

R1OgFnCMm3pcg

Ilustracja przedstawia mapę Bizancjum w chwili śmierci Bazylego II Bułgarobójcy w 1025 roku. Teren pomiędzy północno- wschodnią częścią Morza Śródziemnego a południowo‑zachodnią Morza Czarnego. Był to teren dzisiejszej Turcji, Bułgarii, Macedonii, Grecji, Albanii, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji.

Gospodarka Bizancjum

Przełom X i XI w. to również czas największego rozkwitu gospodarki bizantyjskiej. Wprowadzone we wcześniejszych wiekach zmiany administracyjne – podział na temy – doprowadziły do zmiany struktury cesarskiej armii. Od VII w. było to wojsko bazujące na pospolitym ruszeniu, a żołnierze w zamian za otrzymaną ziemię i zwolnienie z niektórych podatków byli zobowiązani do służby wojskowej. Prowadziło to do zmiany stosunków agrarnych, bowiem obok ziemi będącej własnością cesarza oraz wielkich właścicieli ziemskich istniały również małe majątki należące do osadników wojskowych. Polityka kolonizacyjna połączona ze wspieraniem osadnictwa ludów barbarzyńskich (mogli oni zamieszkać na terenie Bizancjum, wspierając cesarstwo np. w obronie jego granic przed innymi plemionami) sprzyjała powiększaniu się obszaru uprawianych gruntów. Na ziemiach należących do cesarstwa rosła pszenica i żyto (Tracja, Macedonia oraz południowe Włochy były „spichlerzem” Europy), kwitło ogrodnictwo i sadownictwo – Bizancjum znane było choćby z cytrusów, migdałów, fig, trzciny cukrowej i bawełny.

Obok wsi dynamicznie rozwijały się miasta, przede wszystkim te, które uczestniczyły w wymianie handlowej. Działały w nich zarówno drobne zakłady rzemieślnicze, których członkowie działali w korporacjach zawodowych, jak i manufaktury państwowe. Władze kontrolowały działalność korporacji i gildiigildiegildii, ustalając reguły ich działalności, a także wysokość stóp procentowych. Położenie geograficzne sprzyjało handlowi dalekosiężnemu. Bizancjum, słynące z produkcji towarów luksusowych, kontrolowało handel śródziemnomorski. Z terenów cesarstwa eksportowano tkaniny, np. jedwab, czy przyprawy. Cały system handlowy – wewnętrzny i zewnętrzny – był uregulowany prawnie, na produkty nakładano cła, co pozwalało zwiększać dochody państwa oraz rozwijać gospodarkę towarowo‑pieniężnągospodarka towarowo‑pieniężnagospodarkę towarowo‑pieniężną.  Państwo miało monopol na bicie monety, powszechnie używany był bizantyjski złoty solidsolidsolid, ale stosowano również rozliczenia bezgotówkowe: listy kredytowe i wekslewekselweksle.

Słownik

Słowa kluczowe

Bizancjum, Justynian Wielki, Bazyli II, ikonoklazm, Belizariusz, Cyryl, Włodzimierz Wielki, islam w średniowieczu

Bibliografia

R. Browning, Justynian i Teodora, tłum. M. Boduszyńska‑Borowikowa, Warszawa 1977.

Z.A. Brzozowska, M.J. Leszka, Sąsiedztwo ze Słowianami, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 106–109.

A. Kompa, M.J. Leszka, Pierwsza chrześcijańska monarchia Europy, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski A. Kompa, 1/2019, s. 12–17.

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2009.

G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tłum. pod kier. H. Evert‑Kappesowej, Warszawa 1967.

Świat Bizancjum, t. 1, red. C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2011.

Świat Bizancjum, t. 2, red. J.C. Cheynet, tłum. A. Graboń, Kraków 2011.