Przeczytaj
III wojna północna
Pod koniec XVII w. w basenie Morza Bałtyckiego coraz ostrzej zaczęły między sobą rywalizować europejskie potęgi. Szwecja pragnęła uczynić z Bałtyku swoje morze wewnętrzne. Rosja zaś dążyła do wzmocnienia swojej pozycji w Europie, poszerzenia swych granic, a przede wszystkim zdobycia większego dostępu do morza. August II Mocny, władca Saksonii, będący jednocześnie królem Rzeczypospolitej, przystępując do wojny miał nadzieję, że poszerzy zasięg swoich wpływów, powiększy terytorium zależne od Wettynów i wzmocni władzę centralną w Polsce. W 1699 r. Rosja, Saksonia i Dania, która chciała odzyskać dawną pozycję w basenie Morza Bałtyckiego, zawiązały Ligę Północną, licząc, że bez trudu pokonają młodego króla Karola XII. W 1700 r. państwa te zaatakowały należące do Szwecji ziemie. Wybuchła III wojna północna, zwana wielką. Wbrew oczekiwaniom rozpoczęła się ona rozbiciem przez Szwedów Danii i klęską zadaną siłom rosyjskim pod Narwą, a w następnym roku wojskom saskim nad Dźwiną, wreszcie zaś ich wkroczeniem do Rzeczypospolitej, choć ta formalnie nie uczestniczyła wówczas w wojnie (August II negocjował sojusz tylko jako książę Saksonii). Warszawa i Kraków zostały zajęte, a armia polsko‑saska, z anachroniczną już wówczas husarią, rozgromiona pod Kliszowem. W 1704 r. garstka szlachty, zebrana na polu elekcyjnym pod strażą wojsk szwedzkich, na nowego króla Polski wybrała wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego, popieranego przez Karola XII. To jednak spotkało się ze sprzeciwem znacznej części szlachty, a stronnicy Wettina utworzyli konfederację sandomierskąkonfederację sandomierską i poprosili o pomoc Rosję.
W 1703 r. wojska rosyjskie wtargnęły do szwedzkiej prowincji Ingrii nad Zatoką Fińską. Na jej słabo zaludnionych bagnistych terenach car Piotr I zaczął wznosić Sankt Petersburg – nową stolicę państwa, która miała podkreślać obecność Rosji nad Bałtykiem. W obliczu kontrofensywy rosyjskiej Karol XII postanowił najpierw ostatecznie pokonać Saksonię. Rozbiwszy jej siły pod Wschową w 1706 r., wkroczył na ziemie elektoratu i zmusił Augusta II do zawarcia pokoju w Altranstädtpokoju w Altranstädt oraz abdykacji i uznania wyboru Leszczyńskiego. Dwa lata później Szwedzi wyruszyli na wschód. Rosjanie unikali walnej bitwy, a nadejście zimy zmusiło Karola XII do zmiany kierunku marszu na południowo‑wschodni. W lipcu 1709 r. doszło do bitwy pod Połtawą, w której osłabiona i osamotniona armia szwedzka (pomoc z teoretycznie sojuszniczej Polski nie nadeszła, a ukraiński hetman Mazepa doprowadził jedynie 4 tys. Kozaków) została rozgromiona.
Karol XII zdołał wprawdzie zbiec do Turcji i nakłonić ją do wypowiedzenia Rosji wojny, niemniej klęska połtawska okazała się przełomowa. Imperium osmańskie zajęło Zaporoże, lecz zmuszone jednocześnie walczyć z Wenecją i cesarstwem zawarło wkrótce pokój z Piotrem I. Wmieszanie się w konflikt kosztowało Turcję utratę reszty Węgier (Banatu) i północnej Serbii na rzecz Habsburgów w 1718 roku.
Kres mocarstwowej pozycji Szwecji
Tymczasem po wkroczeniu do Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich Wettin odzyskał władzę, a Leszczyński musiał uciec do Szwecji. Rosja zajęła Inflanty i prawie całą Finlandię, w dodatku wojnę Szwecji wypowiedziały Dania i Prusy. Chcąc powetować sobie te straty i zagrozić Duńczykom, Karol XII zaatakował Norwegię, która była prowincją Danii. Jednak w trakcie oblężenia twierdzy Fredrikshald w 1718 r. król zginął w niejasnych okolicznościach (być może padł ofiarą zamachu), co umożliwiło zakończenie wojny.
W 1721 r. podpisano traktat w Nystad (dziś Uusikaupunki w Finlandii), który usankcjonował zajęcie przez Rosję Inflant, Estonii, Ingrii i Karelii. Dzięki dostępowi do Bałtyku nawiązała ona bezpośrednie kontakty handlowe z Zachodem i szybko stała się największym eksporterem żelaza i drewna. Uzyskanie dominującej pozycji w Rzeczypospolitej przesunęło daleko na zachód strefę wpływów Rosji, czyniąc ją ważnym partnerem w dyplomatycznej grze mocarstw. Jednocześnie dobiegła końca epoka mocarstwowości Szwecji, w której przez następne pół wieku stronnictwa parlamentarne skutecznie ograniczały władzę królewską.
Słownik
(z franc. alliance – sojusz) przymierze, sojusz, porozumienie
(z łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) forma rządów, w której cała władza spoczywa w rękach monarchy, będącego źródłem prawa i stojącego ponad nim
(z łac. electores – wyborcy, od electio – wybór, eligere – wybierać) tu w znaczeniu państwa rządzonego przez księcia niemieckiego, jednego z elektorów Rzeszy, który miał prawo uczestniczyć w wyborze świętego cesarza rzymskiego
zawiązana w sierpniu 1704 r. przez szlachtę małopolską pod przewodnictwem miecznika koronnego Stanisława Ernesta Denhoffa; jej uczestnicy występowali przeciwko Szwedom i przeprowadzonej pod ich nadzorem elekcji Stanisława Leszczyńskiego, chcieli natomiast powrotu zdetronizowanego (na mocy uchwał konfederacji warszawskiej z tego samego roku) Augusta II, opowiadali się również za sojuszem z Rosją
traktat zawarty 24 września 1706 r. przez króla Polski Augusta II Mocnego i króla Szwecji Karola XII; w wyniku pokoju August II Mocny musiał m.in. zerwać przymierze z Carstwem Rosyjskim, zrzec się polskiej korony na rzecz Stanisława Leszczyńskiego
(z łac. regere – rządzić, kierować) rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, dłuższej choroby lub nieobecności panującego
Słowa kluczowe
August II, Karol XII, wielka wojna północna, Piotr I, Stanisław Leszczyński, bitwa pod Połtawą, konfederacja sandomierska, traktat w Nystad, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie
Bibliografia
J. Black, Europa XVIII wieku 1700–1789, przeł. J. Mikos, Warszawa 1997.
P. Englund, Połtawa, przeł. W. Łygaś, Gdańsk 2003.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.