Migracja ludności (z łac. migratio ‘wędrówka’) oznacza przemieszczanie się ludności, najczęściej w celu czasowej lub stałej zmiany miejsca zamieszkania. Niekiedy do migracji zalicza się dobowe ruchy ludności związane z codziennymi dojazdami do pracy lub szkoły. Osobę podejmującą migrację nazywa się migrantem.

Wyróżnia się następujące formy migracji:

• emigrację – wyjazd na stałe lub na pewien okres z kraju ojczystego do innego państwa;

• imigrację – przyjazd osób, osiedlanie się ludności w danym kraju na pobyt stały lub długotrwały;

• reemigrację – powrót z emigracji ludności, która wcześniej wyemigrowała; o reemigracji mówimy także wtedy, gdy osoba, która posiada status emigranta, osiedla się w kolejnym państwie;

• deportację – przymusowe wydalenie ludności z danego kraju w wyniku naruszenia przez nią prawa;

• repatriację – zorganizowany przez władze powrót ludności do kraju ojczystego z powodu zmiany granic państwowych.

Migracje możemy podzielić ze względu na różne kryteria, na przykład: przyczyny, zasięg, kierunek, czas trwania i stopień dobrowolności.

Drenaż mózgów to ściąganie osób wykształconych i wysoko wykwalifikowanych z państw o niższym poziomie rozwoju do państw o wyższym poziomie rozwoju. Bogatsze państwa oferują wyższe zarobki oraz większe perspektywy rozwoju i prowadzenia badań naukowych. To zjawisko ma charakter pozytywny w kraju, do którego przybywają pracownicy. Z kolei w krajach, z których oni emigrują, obserwuje się zjawisko zmniejszania się jakości zasobów ludzkich.

Należy także zwrócić uwagę na migracje związane z lokalizacją nowych obiektów przemysłowych. Konsekwencją budowy Tamy Trzech Przełomów było przymusowe przesiedlenie ponad 1,26 mln ludności. W Polsce tego typu przesiedlenia miały miejsce podczas budowy zbiorników sztucznych. Podczas budowy Zbiornika Goczałkowickiego przesiedlono ponad 450 gospodarstw domowych.

Więcej informacji na temat rodzajów migracji znajdziesz w tym audiobooku.

Migracje wewnętrzne (wewnątrzpaństwowe) mają miejsce w obrębie danego terytorium (państwa). Mogą dotyczyć przemieszczeń międzyregionalnych i wewnątrzregionalnych, wśród których wyróżnia się np. migracje lokalne (między powiatami lub wewnątrz danego powiatu). Te ostatnie mogą dotyczyć przemieszczeń między gminami lub wewnątrz nich, między innymi w obrębie danej miejscowości lub do innej, ale leżącej w tej samej gminie.

Migracje wewnętrzne można podzielić na migracje:

• ze wsi do innej wsi, które występują najczęściej w obrębie mniejszych jednostek administracyjnych,

• ze wsi do miasta, które są przeważającą formą migracji wewnętrznych na świecie i występują przede wszystkim w krajach słabo i średnio rozwiniętych,

• z miasta na wieś, które występują coraz częściej w krajach wysoko rozwiniętych,

• z miasta do innego miasta, które obejmują głównie przemieszczenia z mniejszych do większych miast.

Natężenie migracji mierzy się za pomocą kilku współczynników, konstruowanych w przeliczeniu na liczbę mieszkańców (np. na 1000 lub 100 osób).

Przyczyny zróżnicowania wartości współczynnika salda migracji zostały opisane niżej - w podrozdziale 1.6. „Współczesne migracje zagraniczne”.

Migracje zewnętrzne są związane z przekroczeniem granicy jednostki administracyjnej, na przykład kraju – wówczas są to migracje zagraniczne.

Do najważniejszych migracji historycznych zaliczyć można:

• migracje prehistoryczne, które doprowadziły do zaludnienia prawie wszystkich kontynentów,

• wędrówki ludów w starożytności,

• średniowieczne inwazje Arabów i Mongołów,

• zasiedlanie Nowego Świata od XVI w.,

• migracje ekonomiczne i polityczne w XIX oraz XX w.,

• migracje polityczne związane z I i II wojną światową,

• migracje polityczne po II wojnie światowej,

• migracje ekonomiczne po II wojnie światowej.

Z ich szczegółową charakterystyką i skutkami możesz zapoznać się w materiale „Wielkie ruchy migracyjne”.

Liczbę współczesnych migrantów w skali międzynarodowej szacuje się na ponad 270 mln (średnia w 2019 r., według ONZ), co stanowi ponad 3,5% ludności świata. Można wyróżnić cztery rodzaje państw:

• emigracyjne – kiedy przeważa w nich odpływ ludności (liczba emigrantów jest większa niż liczba imigrantów),

• imigracyjne – kiedy przeważa w nich napływ ludności (liczba imigrantów jest większa niż liczba emigrantów),

• o zrównoważonym saldzie migracji – kiedy liczba imigrantów i emigrantów jest na zbliżonym poziomie,

• zamknięte – kiedy liczba emigrantów i imigrantów jest bardzo niska.

Kraje emigracyjne a kraje imigracyjne

Główne kierunki migracyjne

Poniżej opisano główne kierunki migracyjne według regionów napływu i odpływu.

Cechy migracji zagranicznych

Do głównych cech migracji zagranicznych należą:

• dominujący kierunek – z państw słabo rozwiniętych do państw wysoko rozwiniętych gospodarczo,

• dominująca przyczyna – ekonomiczna (migracje zarobkowe),

• najczęściej migrują ludzie młodzi (w wieku od 18 do 40 lat), posiadający dobre wykształcenie i znający języki (szczególnie angielski),

• w grupie imigrantów nieznacznie przeważają mężczyźni (50,8%) nad kobietami (49,2%),

• mieszkańcy miast migrują rzadziej niż mieszkańcy wsi,

• większość osób migruje w kierunku wielkich ośrodków miejskich i przemysłowych, najczęściej na niewielkie odległości.

Zjawisko odpływu ludności z państw wyżej rozwiniętych i jednocześnie napływu do nich ludności z państw słabiej rozwiniętych (najczęściej ościennych) nosi nazwę sukcesji migracji. Można je zaobserwować na różnych kontynentach, np.:

• w Europie, konkretnie w Polsce – część naszych rodaków wyjeżdża lub wyjechało do państw wyżej rozwiniętych, a na ich miejsce napływa ludność ze wschodu, głównie z Ukrainy,

• w Azji, na przykład w Indiach – część Hindusów emigruje do państw wyżej rozwiniętych (np. europejskich czy amerykańskich), a na ich miejsce napływa ludność ze słabiej rozwiniętego Bangladeszu,

• w Afryce, na przykład w Ghanie – część ludności odpływa do innych krajów Afryki Południowej i Północnej, a na ich miejsce napływa ludność z Burkina Faso, Wybrzeża Kości Słoniowej czy Togo.

Przyrost rzeczywisty to suma przyrostu naturalnego i salda migracji.

PR = PN + SM

PR – przyrost rzeczywisty w danym miejscu i czasie

PN – przyrost naturalny w danym miejscu i czasie

SM – saldo migracji w danym miejscu i czasie.

Współczynnik przyrostu rzeczywistego to przyrost rzeczywisty przeliczony przez liczbę ludności i wyrażony w promilach. Informuje o rzeczywistej zmianie liczby ludności na danym obszarze.

WIndeks dolny PR_PR = PR / L × C

WIndeks dolny PR_PR – współczynnik przyrostu rzeczywistego

PR – przyrost rzeczywisty

L – liczba ludności

C – stała (1000 lub 100).

Uchodźstwo to rodzaj zagranicznych migracji wymuszonych. Wymienia się różne rodzaje uchodźstwa, w zależności od przyczyn.

Uchodźcami nie są osoby, które wyjeżdżają z własnego kraju w celu poprawy warunków życiowych i sytuacji finansowej. Są to migranci ekonomiczni. W wielu przypadkach bardzo trudno odróżnić od siebie te dwa rodzaje osób.

Główne problemy uchodźców w nowym kraju:

• utrata rodzin i dobytku,

• życie w obozach dla uchodźców i problemy z tym związane,

• niski poziom warunków sanitarnych,

• niekorzystne warunki mieszkaniowe,

• głód, niedożywienie i ograniczony dostęp do wody pitnej,

• problemy ze znalezieniem pracy, do czego przyczynia się często brak znajomości języka,

• niedostateczny poziom opieki społecznej,

• niedostateczny poziom zapewnienia bezpieczeństwa,

• niezadowolenie społeczne z uwagi na troskę o własną sytuację finansową,

• różnice kulturowe,

• możliwość ukrytego statusu migranta ekonomicznego,

• boat people – nielegalni emigranci oraz uchodźcy starający się opuścić swój kraj drogą wodną; ich łodzie były często przeładowane i odznaczały się złym stanem technicznym, dlatego ucieczki często kończyły się tragicznie.

Uchodźstwo na świecie

W 2019 r. na świecie żyło ponad 26 mln uchodźców (wg Banku Światowego). Liczba ta z roku na rok gwałtownie rośnie, zwłaszcza od 2012 roku (czyli od Arabskiej Wiosny). Ponad połowę liczby uchodźców stanowią dzieci i młodzież do 18. roku życia. Głównymi krajami pochodzenia uchodźców są: Syria, Afganistan i Sudan Południowy. Ma to związek z konfliktami zbrojnymi i wojnami domowymi oraz działaniami Państwa Islamskiego na Bliskim Wschodzie (zwłaszcza w Syrii, Afganistanie i Iraku) oraz we wschodniej części Afryki (zwłaszcza w Sudanie Południowym i Somalii). Azylu udzieliły im głównie kraje z nimi sąsiadujące, jednakże aż 9,9% uchodźców osiedliło się na terenie UE, zwłaszcza w Niemczech, Francji, Szwecji i Włoszech. Dodać należy także o tzw. uchodźcach wewnętrznych (nieprzekraczających granic swojego państwa), np. w Kolumbii – w związku z działalnością karteli narkotykowych.

RgmNItsaZdGTF

Wykres kołowy przedstawia strukturę uchodźców. Z Syrii pochodzi 25,4%. Z Afganistanu 10,5%. Z Sudanu Południowego 8,6%. Z Mjanmy inaczej Birmy 4,1%. Z Somalii 3,5%. Z Demokratycznej Republiki Konga 3,1%. Z Sudanu 2,8%. Z Erytrei 1,9%. Z pozostałych krajów 40,1%.

R1HJxG8KUEKKU

Wykres kołowy przedstawia strukturę uchodźców. Azylu udzielono im w Turcji 13,7%. W Jordanii 11,4%. W Strefie Gazy i Zachodnim Brzegu Jordanu 8,9%. W Pakistanie 5,4%. W Libanie 5,3%. W Ugandzie 5,2%. W Niemczech 4,4%. W Sudanie 4%. W pozostałych krajach 41,7%.

Więcej o wielkim kryzysie migracyjnym w Europie przeczytasz m.in. w materiale powtórzeniowym „Zmiany granic politycznych i ich przyczyny”.

Człowiek jest przedstawicielem ssaków łożyskowych (najlepiej dostosowany mózg do myślenia abstrakcyjnego), ściślej – małp wąskonosych i człekokształtnych naczelnych (brak ogona, większe rozmiary ciała, duży mózg). Do człowiekowatych zalicza się obecnie: wymarłe formy człowieka oraz orangutany, goryle i szympansy.

Antropogeneza – rozwój ssaków naczelnych, który rozpoczął się przed kilkoma milionami lat (choć rozwój ssaków naczelnych rozpoczął się pod koniec kredy – ok. 65 mln lat temu).

Rozwój ten zachodził w sposób następujący:

• propliopiteki – pierwsze ssaki naczelne, które można uznać za przodków człekokształtnych; pojawiły się w Afryce ok. 35 mln lat temu (niewielkie zwierzęta nadrzewne z krótkimi kończynami przednimi oraz masywnymi ogonami),

• prekonsule – najwcześniejsza grupa człowiekowatych, zbliżona wielkością do szympansów, nieposiadająca ogona; żyły ok. 25–10 mln lat temu,

• wówczas wyłoniły się także dwie inne linie: afrykańskie gorylowate oraz człowiekowate (hominidy), które opuściły Afrykę,

• driopiteki – potomkowie prekonsuli, żyjący 14–10 mln lat temu w Europie, Azji i północnej Afryce, prowadziły nadrzewny tryb życia,

• od driopiteków pochodzą pierwsze człowiekowate (hominidy), których najstarsze znane szczątki datuje się na okres sprzed 7 mln lat; obecnie wśród nich wyróżnia się: orangowate (orangutany) i Homininae (goryle, szympansy i człowiek),

• pod koniec miocenu w Afryce zachodziły zmiany środowiskowe: powoli zmieniał się klimat, przez co zmniejszały się obszary lasów równikowych, a zwiększały się powierzchnie sawann,

• we wschodniej Afryce powstał Wielki Rów Afrykański ciągnący się od Morza Martwego, przez Morze Czerwone i dalej przez wschodnią Afrykę: po zachodniej stronie (z lasami równikowymi) rozwijały się gorylowate, a po wschodniej (suchej) stronie wyłoniły się: australopiteki i Homo, które walcząc o przetrwanie, robiły się bardziej zręczne i mądre, powiększając mózg),

• australopiteki (5,5–1 mln lat temu):

• pionizacja ciała doprowadziła do stosowania prostych narzędzi, np. kijów,

• tworzyły grupy polujące i broniące się stadnie,

• w diecie pojawiły się mięso i padlina,

• impuls rozwoju mózgu – polowania wymusiły porozumiewanie się,

• opanowały wschodnią i południową Afrykę.

Rodzaj Homo wyodrębnił się na wschodzie Afryki z australopiteków.

Przyczyny istnienia ras (odmian) ludzkich nie zostały dotychczas jednoznacznie wyjaśnione. Najwięcej zwolenników zdobyły teorie mówiące o konieczności przystosowania się człowieka do warunków środowiska przyrodniczego.

Metysaż – proces mieszania się ras.

W wyniku intensywnych migracji ludności w XX w. granice pomiędzy odmianami stały się jeszcze mniej wyraźne, a przedstawicieli każdej z nich można spotkać w różnych zakątkach świata.

Warunki przyrodnicze miały największy, choć pośredni wpływ na wykształcenie się cech odmian człowieka. Cechy te były przekazywana z pokolenia na pokolenie, aż wreszcie większość populacji została w nie wyposażona.

Rasizm to dyskryminacja niektórych odmian ludzkich, pomimo faktu, iż przedstawiciele różnych odmian mają więcej cech wspólnych:

• badania dowodzą, że wszystkie odmiany ludzkie reprezentują ten sam poziom rozwoju intelektualnego i fizycznego, zatem żadna rasa nie jest lepsza,

• w 1966 r. ONZ uznała rasizm za zbrodnię przeciwko ludzkości, jednak wciąż w wielu regionach świata przejawia się w postaci konfliktów i zamieszek,

• stanowił podstawę ideologii nazizmu – doprowadził hitlerowców do ludobójstwa i wyniszczenia ludności różnych narodów.

Apartheid (z jęz. afrikaans: ‘separacja’, ‘odrębność’, ‘rozróżnienie’) – polityka obowiązująca w RPA w latach 1948‑1991, polegająca na dyskryminowaniu głównie ludności odmiany czarnej i przyznawaniu białej mniejszości (ok. 13% ogółu mieszkańców) bardzo dużych przywilejów. Doprowadziło to m.in. do wysokiego odsetka analfabetów wśród czarnoskórej ludności.

Przykłady działań apartheidu:

• zakaz mieszanych małżeństw,

• odrębne dzielnice, autobusy, sklepy, szkoły, szpitale, windy, toalety, ławki i place zabaw,

• bantustany – specjalne rezerwaty dla czarnych.

Nieprzestrzeganie reguł było surowo karane, a rząd bardzo mocno ingerował w prywatność obywateli.

RlJKwtmmmWvZe

Ilustracja przedstawia Nelsona Mandelę na malowidle na ceglanym murze. Z lewej strony znajduje się jego podobizna z podniesioną lewą ręką. Jest ubrany w garnitur i krawat. Obok jest napis po angielsku. In my country we go to prison first and then became president. Tło stanowią flagi RPA.

Naród to zbiorowość ludzi posiadająca wspólną historię, kulturę, język, państwo (terytorium) i gospodarkę. Jednak nie wszystkie te elementy muszą być zawarte w definicji określonego narodu, na przykład:

• Czeczeni i Kurdowie nie posiadają własnego państwa (są rozproszeni),

• w Szwajcarii, Belgii, Luksemburgu czy Kanadzie ludzie mówią różnymi językami.

Naród ma poczucie odrębności i tożsamości kulturowej.

Grupa etniczna to zbiorowość ludzka najczęściej zamieszkująca wspólne terytorium, różniąca się od innych grup pewnymi cechami, np. językiem, kulturą, wierzeniami i zwyczajami. Grupy etniczne mogą stać się narodami – po utworzeniu własnego państwa (uzyskaniu suwerenności politycznej). Z pojęciem grupy etnicznej związane są także pojęcia: plemionaplemionaplemiona i ludludlud.

Mniejszość narodowa to zbiorowość ludzi zamieszkujących na obszarze danego państwa, należąca do innego narodu, stanowiąca mały odsetek ludności państwa, które zamieszkuje, posiadająca swoje własne państwo, np. mniejszość ukraińska w Polsce.

Mniejszość etniczna różni się od mniejszości narodowej tym, że zbiorowość ludzi, która stanowi mniejszość w danym państwie, nie posiada swojego własnego państwa, np. Tatarzy i Romowie w Polsce.

Społeczność etniczna (grupa etnograficzna) różni się tym od mniejszości etnicznej, że wykazuje przynależność do narodu, na terytorium którego mieszka oraz występuje jedynie na terenie jednego państwa, np. Kaszubi, Ślązacy, Górale czy Kociewiacy w Polsce.

Zwartość socjoetniczna określa udział mniejszości narodowych i etnicznych w strukturze ludności danego państwa. Im udział ten jest większy, tym zwartość socjoetniczna jest mniejsza. W krajach Europy strukturę ludności tworzą głównie narody, a w krajach afrykańskich – głównie grupy etniczne. Dlatego w odniesieniu do Europy mówi się o zróżnicowaniu narodowościowym, a w odniesieniu do mieszkańców Afryki – o zróżnicowaniu etnicznym.

Podział państw ze względu na zwartość socjoetniczną:

• jednolite narodowościowo (homogeniczne, zwarte socjoetnicznie), np. Polska, Grecja, Japonia, Węgry, Islandia,

• wielonarodowościowe, np. w Europie: Bośnia i Hercegowina, Łotwa, Belgia czy Luksemburg, a także kraje Afryki i Azji Południowej (konsekwencja rozpadu systemu kolonialnego, w wyniku którego nastąpiło sztuczne wytyczenie granic).

Sposoby ograniczania negatywnych skutków małej zwartości socjoetnicznej to m.in. zwiększenie autonomii mniejszości narodowych i etnicznych, zwłaszcza w zakresie edukacji i podatków. Ponadto ustanawia się język urzędowy (w byłych koloniach jest to najczęściej język kolonizatora w celu zapobiegnięcia poczucia dyskryminacji jednej z grup etnicznych) oraz lokalizuje się często stolicę państwa w bliskim sąsiedztwie obszarów występowania różnych mniejszości narodowych i etnicznych (np. w Kanadzie).

Cechy USA jako państwa wielokulturowego:

• powstałe z grup imigrantów i ich potomków, którzy zachowali odrębność kulturową,

• obywatele mogą podejmować różne typowe dla ich narodowości działania (obchodzić swoje święta, prowadzić własne sklepy i restauracje, zakładać szkoły, organizować koncerty i imprezy kulturalne),

• biali Amerykanie stanowią zdecydowaną większość rasową w USA (ok. 72,4% wg CIA) i są przeważającą grupą ludności w 20 stanach, głównie w Nowej Anglii, na środkowym Wschodzie i północnych częściach Gór Skalistych; ponadto występują Afroamerykanie (12,6%), Latynosi i ludność pochodzenia azjatyckiego (4,8%),

• kultura amerykańska – uporządkowany system wartości i norm kulturowych opierający się na dziedzictwie kulturowym wielu grup imigranckich i autochtonicznych, który tworzy duży potencjał ekonomiczny, polityczny i naukowy,

• mniejszość azjatycka (zwłaszcza chińska) tworzy zamknięte środowiska (np. Chinatown), gdzie zachowuje się język, kulturę i tradycje chińskie – może to być źródłem napięć społecznych, ale z drugiej strony stanowi walor turystyczny,

• brak jest aspiracji niepodległościowych.

Dane dotyczące tego zagadnienia są obecnie dość nieaktualne, ponieważ pochodzą z ostatniego spisu ludności, który odbył się w 2011 r. Kolejny spis ludności odbędzie się w 2021 r.

Zmiany struktury narodowościowej i etnicznej w Polsce

Jeszcze do II wojny światowej Polska była krajem wielonarodowościowym, a obecnie jest krajem jednolitym narodowościowo.

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Najliczniejszą mniejszością narodową w Polsce są Niemcy, jednakże ostatni spis ludności odbył się przed masową migracją ludności pochodzenia ukraińskiego.

Mniejszości narodowe w Polsce mogą korzystać z wielu swobód, m.in. zakładać stowarzyszenia, używać języka narodowego w szkołach dwujęzycznych czy pielęgnować tradycje narodowe.

Na świecie używa się około 3–7 tysięcy języków (w zależności od kryterium i definicji języka) należących do około 30 różnych rodzin językowych. Stanowią one zgrupowania języków mających wspólne cechy i wywodzących się ze wspólnego prajęzyka.

R1BsXHOMVWNf4

Wykres kołowy przedstawia strukturę językową świata. Rodzina indoeuropejska to 46%. Chińsko tybetańska 20%. Kongo kordofańska lub nigero kongijska 7,4%. Afroazjatycka lub semito chamicka 7,1%. Austronezyjska 4,7%. Pozostałe to 14,8%.

Najbardziej rozpowszechnioną jest rodzina indoeuropejska. Posługuje się nią ok. 3,5 mld ludności Ziemi. Wywodzi się ona ze wspólnego języka praindoeuropejskiego, którym około 6000 lat p.n.e. mówiły ludy koczownicze zamieszkujące obszary między środkową Azją a Ukrainą. Językami indoeuropejskimi posługuje się obecnie większość Europejczyków, Amerykanów i Australijczyków, a także mieszkańcy południowej i południowo‑zachodniej Azji. Wśród tej rodziny wyróżnia się wiele podrodzin językowychpodrodzina językowapodrodzin językowych, m.in. germańską, słowiańską, romańską i indoirańską. Te z kolei dzielą się na grupy językowegrupa językowagrupy językowe, np. zachodniosłowiańską czy północnogermańską. W grupach językowych wyróżnia się osobne językijęzykjęzyki, np. polski, niemiecki itd.

Język urzędowy obowiązuje m.in. w urzędach, szkołach czy sądach. Dzięki niemu w krajach wielonarodowościowych możliwa jest komunikacja ludności. Wynika on w znacznej mierze z przeszłości kolonialnej.

Najbardziej rozpowszechnione języki na świecie

W 2020 roku najbardziej rozpowszechnionymi językami świata były język angielski i język mandaryński (oficjalny standard mówionego j. chińskiego). Jednakże mandaryński jest językiem urzędowym jedynie w Chinach i Singapurze. Językami, które należą do urzędowych w największej liczbie krajów, są: angielski (59 państw), francuski (29 państw), arabski (26 państw), hiszpański (21 państw), portugalski (11 państw) i niemiecki (9 państw).

Język angielski

Najczęściej używanym językiem w kontaktach międzynarodowych jest język angielski, choć jako języka ojczystego używa go mniej osób w porównaniu z językiem hiszpańskim (odpowiednio: 5% i 6% ludności świata). Głównymi przyczynami dużego rozpowszechnienia języka angielskiego są:

• przeszłość kolonialna (Wielka Brytania była metropolią wielu kolonii),

• fakt, że przez ponad dwa stulecia (XIX i XX w.) za mocarstwa światowe uznawano najpierw imperium brytyjskie, a następnie USA,

• inne związki historyczno‑polityczne,

• ograniczone możliwości posługiwania się swoim ojczystym językiem poza granicami kraju (np. Szwedzi, Norwegowie),

• nastawienie gospodarki na eksport (np. Malezji, Chin), co pozwala zwiększyć konkurencyjność tych krajów,

• fakt, że jest on stosunkowo łatwy do nauki (w porównaniu na przykład z językiem chińskim),

• fakt, że ma nieskomplikowany alfabet (łaciński).

Przez całe średniowiecze aż do XVIII w. funkcję języka międzynarodowego pełniła łacina (w Polsce była ona językiem urzędowym aż do okresu rozbiorów). Następnie – w XVIII w. i na początku XIX w. językiem międzynarodowym stał się język francuski.

Do końca XXI w. zaniknie prawdopodobnie połowa istniejących języków, a wraz z nimi część wiedzy i kultury. Problem zanikania języków dotyczy zwłaszcza USA, Brazylii, Indonezji, Rosji, Chin i Meksyku. Do wymarłych języków należą m.in.: karelski, kapadocki, dalmatyński czy słowiński.

Czasami ludność (szczególnie o poglądach separatystycznych i nacjonalistycznych), dzięki niemałym staraniom, doprowadza do odrodzenia się danego języka. Przykładami odrodzonych języków są m.in. bretoński, irlandzki, kornijski i hebrajski. W Polsce zagrożonym językiem może być język kaszubski (jedyny uznany w naszym kraju za regionalny), gdyż posługują się nim na co dzień głównie ludzie starsi, podczas gdy ludzie młodzi często migrują do miast i rzadziej go używają.

Alfabet to forma pisana języka będąca zbiorem liter stosowanych w tym języku. Najbardziej rozpowszechniony jest alfabet łaciński.

Alfabet	Występowanie	Wygląd pisma
łaciński	Europa, Ameryka Północna i Południowa, Australia i niektóre kraje Afryki (głównie Subsaharyjskiej) i Azji (np. Wietnam, Filipiny, Malezja, Indonezja, Indie, Nepal, niektóre byłe republiki radzieckie)	RPaBvLJDIT84m Ilustracja przedstawia alfabet łaciński. Są to litery od A do Z zapisane jako drukowane oraz jako pisane litery.
hebrajski	Izrael	R1IBHFvkKS1B0 Ilustracja przedstawia alfabet hebrajski. Litery mają postać kresek połączonych ze sobą oraz kropek pod nimi.
grecki	Grecja	RI4XvY3iJiLgp Ilustracja przedstawia alfabet grecki. Niektóre są podobne do liter z alfabetu łacińskiego na przykład E. Inne to na przykład lambda, beta.
cyrylica	utworzona na bazie alfabetu greckiego; Ukraina, Białoruś, Rosja, Bułgaria, Serbia, Macedonia Północna	R1KqV9sdpC4ko Ilustracja przedstawia cyrylicę. Niektóre litery są podobne do tych z alfabetu łacińskiego. Są zapisane jako drukowane oraz jako pisane litery.
arabski	kraje arabskie	R1R6mLucFmTWx Ilustracja przedstawia alfabet arabski. Litery mają poziomą podstawę, z której odchodzą dodatkowe kreski. Niektóre posiadają osobne znaczki typu kwadraty.
chiński	Chiny	R8v9aSbk3UKyl Ilustracja przedstawia alfabet chiński. Litery to bogato zdobione znaki o dużej ilości kresek.

Współczynnik ten występuje w dwóch postaciach: brutto i netto.

Według GUS:

• współczynnik skolaryzacji netto to relacja liczby osób (w danej grupie wieku) uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania,

• współczynnik skolaryzacji brutto to relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania.

Oba wyrażane są w procentach (%).

Współczynniki te mierzone są na różnych poziomach nauczania: podstawowym, ponadpodstawowym i wyższym. Najwyższe wartości przyjmują one w szkołach podstawowych, gdyż edukacja na tym poziomie jest obowiązkowa.

Wartości współczynnika skolaryzacji brutto mogą przekraczać 100%. Oznacza to, że w szkołach uczą się osoby starsze lub młodsze niż w wieku nominalnie przypisanym do danego poziomu edukacji.

Współczynnik skolaryzacji w szkołach podstawowych

Najniższymi wartościami współczynnika netto odznaczają się kraje słabo rozwinięte (np. Liberia – 44%, Erytrea – 51%), a najwyższymi – wysoko rozwinięte (np. Norwegia, Kanada, Islandia – 100%). Jeżeli chodzi o współczynnik brutto, to w wielu krajach słabo rozwiniętych i rozwijających się występują bardzo wysokie wartości tego współczynnika, często wyższe niż w krajach wysoko rozwiniętych – w szczególności brutto (np. Malawi – 145%, Sierra Leone – 144%, a Niemcy – 104%), gdyż rządy tych państw, przeznaczając duże nakłady finansowe na edukację, chcą nadrobić zaległości edukacyjne z poprzednich lat. Świadczy to o dostrzeżeniu wpływu edukacji na podniesienie poziomu rozwoju społeczno‑gospodarczego.

Współczynnik skolaryzacji w szkołach ponadpodstawowych

Najniższymi wartościami tego współczynnika odznaczają się kraje słabo rozwinięte (np. netto: Sudan Południowy – 5%, Republika Środkowoafrykańska – 13%, brutto: Sudan Południowy – 11%, Republika Środkowoafrykańska – 17%), a najwyższymi – wysoko rozwinięte (np. netto: Kanada i Singapur – 100%, brutto: Belgia – 156%, Irlandia i Finlandia – 155%).

Współczynnik skolaryzacji w szkołach wyższych

Najniższymi wartościami tego współczynnika odznaczają się kraje słabo rozwinięte (np. Tanzania i Erytrea – 3%), a najwyższymi – wysoko rozwinięte (np. Grecja – 143%, Turcja – 113% i Australia – 108%).

Struktura wykształcenia zależy od współczynnika skolaryzacji – im większa wartość tego współczynnika, tym większy odsetek osób z wykształceniem wyższym. Struktura wykształcenia związana jest z poziomem rozwoju gospodarczego. Im jest ona korzystniejsza, tym wyższy poziom rozwoju gospodarczego. Do wyjątków należą niektóre bogate państwa eksportujące surowce mineralne (np. kraje naftowe), które odznaczają się wysokimi wartościami HDI, lecz mało korzystną strukturą wykształcenia, gdyż do pracy w przemyśle wydobywczym nie jest potrzebne wyższe wykształcenie.

Analfabetyzm i jego rodzaje

Analfabetyzm (gr. analphábētos ‘nieznający abecadła’), jak podaje Encyklopedia PWN, to brak umiejętności czytania, pisania i wykonywania 4 podstawowych działań arytmetycznych (dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia) u osób, które osiągnęły określony wiek. Zjawisko to bada się w grupie osób w wieku 15 lat i więcej.

Wskaźnik analfabetyzmu i jego zróżnicowanie przestrzenne

Bardzo trudno jest zmierzyć poziom analfabetyzmu, szczególnie funkcjonalnego. W bazach danych UNESCO istnieje wskaźnik alfabetyzmu (ang. literacy rate). Jest on określony jako odsetek ludności w wieku 15 lat i więcej umiejącej jednocześnie czytać i pisać ze zrozumieniem proste i krótkie wypowiedzi na poziomie wystarczającym w ich codziennym funkcjonowaniu. Jego odwrotnością (różnicą między liczbą 100 a wskaźnikiem alfabetyzmu) jest wskaźnik analfabetyzmu (ang. illiteracy rate). Podawany jest on także osobno dla grupy wiekowej 15–24 lata oraz według struktury płci – dla kobiet i mężczyzn

Według danych Banku Światowego (za UNESCO) w 2019 r. wskaźnik analfabetyzmu na świecie wynosił, mimo postępu cywilizacyjnego, 13,5%. Oznaczało to, że 13,5% ludności w wieku 15 lat i więcej (ponad 770 mln osób) nie posiadało wyżej opisanych umiejętności. Wartości tego wskaźnika z roku na rok zmniejszają się.

Z problemem analfabetyzmu borykają się głównie kraje Afryki i Azji (przede wszystkim południowej i południowo‑zachodniej). W tych regionach wartości analizowanego wskaźnika są największe (przekraczają często 40%, a nawet 60%).

Przyczyny i skutki analfabetyzmu

Wskaźnik analfabetyzmu według płci

Wartości tego wskaźnika są także zróżnicowane według płci. Ponad 62% analfabetów stanowią kobiety. Wskaźnik analfabetyzmu mężczyzn wynosi w skali świata 10,1%, a wskaźnik analfabetyzmu kobiet – 17,0%. Wśród przyczyn tego zjawiska należy wymienić uwarunkowania religijne. W państwach islamskich dziewczynki są rzadziej niż chłopcy posyłane do szkół i okres ich edukacji trwa krócej. Również w hinduizmie i buddyzmie ograniczona jest rola kobiet w społeczeństwie. Ponadto w hinduizmie obowiązuje także nieformalnie system kastowy.

Religia to zespół wierzeń i praktyk oraz powiązanych z nimi obrzędów i zasad moralnych. Kształtuje postawy życiowe, a także system wartości swoich wyznawców. Określa relacje pomiędzy tym, co święte (tzw. sacrum), a człowiekiem. Ma wpływ zarówno na społeczeństwo, kulturę i sztukę (np. malarstwo, architekturę), jak i na gospodarkę.

Składowe religii:

• doktryna (teoria religii), czyli przekonania, wierzenia oraz doświadczenia religijne, które dowodzą istnienia sacrum (czyli tego, co boskie) oraz jego wpływu na profanum (tego, co ludzkie), poruszające kwestie bóstwa, świata, człowieka, życia i śmierci,

• etyka (etos), czyli normy i zasady postępowania w różnych dziedzinach życia społeczeństwa; jest to dziedzictwo kulturowe ludzkości,

• kult, czyli praktyki religijne – nabożeństwa, modlitwy i obrzędy oddające cześć sacrum, które prowadzone są przez kapłana według ustalonych zasad.

Do głównych religii na świecie należą: chrześcijaństwo, islam, hinduizm, buddyzm i judaizm. W 2020 r. (według danych Pew Research Center) wyznawcy tych religii stanowili około 78% ludności świata.

Najwięcej wyznawców ma obecnie religia chrześcijańska (2,38 mld osób). Istnieje wiele jej podziałów, co przedstawia poniższy wykres. Najczęściej jednak wyróżnia się następujące wyznania: katolicyzm, protestantyzm, prawosławie i pozostałe.

R1LOyGp7nvO9h

Grafika przedstawia podział chrześcijaństwa. Kościoły zachodnie dzielą się na kościół rzymskokatolicki. Kościoły starokatolickie po 1870 roku. Kościoły protestanckie od schizmy w 1516 roku. Są to anglikanie 1534 rok. Adwentyści 1831 rok. Zielonoświątkowcy początek 20 wieku. Metodyści 1738 rok. Baptyści początek 17 wieku. Kościół ewangelicko augsburski 1521 rok. Kościoły reformowane pierwsza połowa 16 wieku. Kościoły wschodnie dzielą się na kościoły prawosławne od schizmy w 1054 roku obejmujące również starowierców od 17 wieku. Katolickie kościoły wschodnie czyli kościół bizantyjsko ukraiński inaczej grecko katolicki, kościół bizantyjsko słowiański inaczej neounicki, kościół ormiańsko katolicki. Istnieją również staroorientalne kościoły wschodnie od schizmy w 5 wieku. Są to kościół etiopski, kościół koptyjski, kościół ormiański, kościół syryjski, kościół asyryjski inaczej chaldejski.

Obserwuje się następujące tendencje dotyczące struktury religijnej ludności:

• odsetek chrześcijan w skali globalnej nieznacznie się zmienia (również według prognoz nieznacznie się zmieni), jednakże w krajach wysoko rozwiniętych zmniejsza się (z uwagi na niski przyrost naturalny), a w krajach słabo rozwiniętych zwiększa się (ze względu na działalność misyjną oraz wysoki przyrost naturalny),

• odsetek muzułmanów w skali globalnej wzrasta (wzrośnie również w przyszłości) ze względu na wysoki przyrost naturalny w krajach muzułmańskich,

• odsetek osób wyznających inne religie (np. animistyczne) zmniejsza się (według prognoz będzie się również zmniejszał w przyszłości),

• odsetek wyznawców buddyzmu zmniejsza się (i według prognoz również się zmniejszy), mimo że bezwzględna liczba buddystów wykazuje tendencję wzrostową,

• odsetek wyznawców hinduizmu jest i będzie (według prognoz) na podobnym poziomie, mimo że bezwzględna liczba hinduistów wykazuje tendencję wzrostową.

Ważniejsze miejsca pielgrzymkowe

• katolicyzm: Guadalupe, Chiquinquirá, Copacabana, Luján, Puebla, Aparecida, Fatima, Lourdes, Paryż, Santiago de Compostela, Montserrat, Syrakuzy, Medziugorie, Rzym, Asyż, Betlejem, Jerozolima, Nazaret, Wilno, Częstochowa, Niepokalanów, Święta Lipka, Licheń, Kraków‑Łagiewniki,

• prawosławie: Siergijew Posad (Siergiejów), Góra Athos, Ławra Peczerska, Monastyr Rilski, Święta Góra Grabarka, Supraśl, Jabłeczna,

• protestantyzm: Betlejem, Jerozolima, Nazaret,

• islam: Mekka, Medyna, Kairuan, Jerozolima,

• hinduizm: Waranasi, Prajagradź (Allahabad), Tirupati, Puri, Gangotri, Sagara,

• buddyzm: Lhasa, Rangun, Kioto, Lumbini, Bodh Gaja, Kuszinagar, Sarnath,

• judaizm: Jerozolima, góra Synaj, rzeka Jordan.

R1exUQN49J9AV

Zdjęcie przedstawia Ścianę Płaczu. Na pierwszym planie znajduje się betonowy plac. Chodzą po nim ludzie. Dalej znajduje się wysoka ściana tak zwana Ściana Płaczu. W tle stoi sanktuarium muzułmańskie.

RLDKxakDJVzKz

Zdjęcie przedstawia świątynię Angkor War. Na pierwszym planie na skałach stoją buddyści w pomarańczowych szatach. Dalej jest zbiornik wodny z roślinnością wodną. Za nim są drzewa oraz świątynia z owalnymi wieżami.

W porównaniu z innymi państwami europejskimi Polska jest krajem jednolitym pod względem religijnym i wyznaniowym. Około 93% osób w wieku 16 lat i więcej stanowią chrześcijanie, głównie katolicy. Wyznanie to, pomimo niewielkiego wzrostu liczby osób prawosławnych i grekokatolików spowodowanego napływem imigrantów z Ukrainy, jest w Polsce wciąż dominujące (ok. 92% ludności w wieku 16 lat i więcej). Według badań GUS w 2018 r. ponad 80% osób w Polsce uznawało się za osoby wierzące lub głęboko wierzące, z kolei ok. 3% – za osoby niewierzące. Pozostałe osoby określają się jako obojętne lub niezdecydowane pod względem religijnym.

R67thZjhoYLm7

Wykres kołowy przedstawia przynależność do wyznania religijnego. 91,9% to katolicy. 3,1% to nienależący do żadnego wyznania. 3,4% to niechcący lub niemogący określić wyznania. 0,9% to prawosławni. 0,3% to protestanci. 0,4% to inni.

Ważniejsze rejony występowania wyznawców religii i wyznań (poza katolicyzmem)

Zróżnicowanie religijne jest związane ze zróżnicowaniem narodowościowym.

• Prawosławie – głównie wschodzie (na Podlasiu i Podkarpaciu) oraz na północnym zachodzie.

• Protestantyzm (zwłaszcza Kościół Ewangelicko‑Augsburski) – głównie na Śląsku.

• Islam (potomków Tatarów przybyłych do Polski w XVII w.) – głównie na Podlasiu.

• Judaizm – przede wszystkim w dużych miastach (np. Warszawa, Kraków, Wrocław).

Słownik