Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
bg‑azure

1. Migracje (zakres podstawowy)

Migracja ludności (z łac. migratio ‘wędrówka’) oznacza przemieszczanie się ludności, najczęściej w celu czasowej lub stałej zmiany miejsca zamieszkania. Niekiedy do migracji zalicza się dobowe ruchy ludności związane z codziennymi dojazdami do pracy lub szkoły. Osobę podejmującą migrację nazywa się migrantem.

bg‑azure

1.1. Formy migracji (zakres podstawowy)

Wyróżnia się następujące formy migracji:

  • emigrację – wyjazd na stałe lub na pewien okres z kraju ojczystego do innego państwa;

  • imigrację – przyjazd osób, osiedlanie się ludności w danym kraju na pobyt stały lub długotrwały;

  • reemigrację – powrót z emigracji ludności, która wcześniej wyemigrowała; o reemigracji mówimy także wtedy, gdy osoba, która posiada status emigranta, osiedla się w kolejnym państwie;

  • deportację – przymusowe wydalenie ludności z danego kraju w wyniku naruszenia przez nią prawa;

  • repatriację – zorganizowany przez władze powrót ludności do kraju ojczystego z powodu zmiany granic państwowych.

REylLQsmA4mky1
Rozumienie pojęć „imigrant” oraz „emigrant”
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

1.2. Klasyfikacja migracji (zakres podstawowy)

Migracje możemy podzielić ze względu na różne kryteria, na przykład: przyczyny, zasięg, kierunek, czas trwania i stopień dobrowolności.

RWo2kQGhoYGXh1
Schemat. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: MIGRACJE
    • Elementy należące do kategorii MIGRACJE
    • Nazwa kategorii: przyczyny
      • Elementy należące do kategorii przyczyny
      • Nazwa kategorii: ekonomiczne
      • Nazwa kategorii: polityczne
      • Nazwa kategorii: rodzinne
      • Nazwa kategorii: religijne (pielgrzymkowe)
      • Nazwa kategorii: zdrowotne (uzdrowiskowe)
      • Nazwa kategorii: przyrodnicze
      • Nazwa kategorii: etniczne (kulturowe)
      • Nazwa kategorii: turystyczne
      • Nazwa kategorii: służbowe
      • Koniec elementów należących do kategorii przyczyny
    • Nazwa kategorii: zasięg
      • Elementy należące do kategorii zasięg
      • Nazwa kategorii: wewnętrzne
      • Nazwa kategorii: zewnętrzne
      • Nazwa kategorii: wewnątrzkontynentalne
      • Nazwa kategorii: międzykontynentalne
      • Koniec elementów należących do kategorii zasięg
    • Nazwa kategorii: kierunek
      • Elementy należące do kategorii kierunek
      • Nazwa kategorii: wieś → wieś
      • Nazwa kategorii: wieś → miasto
      • Nazwa kategorii: miasto → wieś
      • Nazwa kategorii: miasto → miasto
      • Koniec elementów należących do kategorii kierunek
    • Nazwa kategorii: czas trwania
      • Elementy należące do kategorii czas trwania
      • Nazwa kategorii: stałe
      • Nazwa kategorii: okresowe
        • Elementy należące do kategorii okresowe
        • Nazwa kategorii: długookresowe
        • Nazwa kategorii: krótkookresowe
        • Nazwa kategorii: dobowe (wahadłowe)
        • Koniec elementów należących do kategorii okresowe
      • Nazwa kategorii: sezonowe
      • Koniec elementów należących do kategorii czas trwania
    • Nazwa kategorii: stopień dobrowolności
      • Elementy należące do kategorii stopień dobrowolności
      • Nazwa kategorii: swobodne
        • Elementy należące do kategorii swobodne
        • Nazwa kategorii: społeczne
        • Nazwa kategorii: ekonomiczne
        • Nazwa kategorii: repatriacja
        • Koniec elementów należących do kategorii swobodne
      • Nazwa kategorii: wymuszone
        • Elementy należące do kategorii wymuszone
        • Nazwa kategorii: ewakuacja
        • Koniec elementów należących do kategorii wymuszone
      • Nazwa kategorii: przymusowe
        • Elementy należące do kategorii przymusowe
        • Nazwa kategorii: przesiedlenie
        • Nazwa kategorii: deportacja
        • Koniec elementów należących do kategorii przymusowe
        Koniec elementów należących do kategorii stopień dobrowolności
      Koniec elementów należących do kategorii MIGRACJE
Klasyfikacja migracji ze względu na różne kryteria
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie: T. Rachwał, Oblicza geografii 2, Nowa Era, Warszawa 2013; T. Kaczmarek, T. Koralewski, R. Matykowski, Wielka encyklopedia geografii świata, t. 12: Ludność świata, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 1998, licencja: CC BY-SA 3.0.
RV2Sdt4IwX1Ky1
Podział migracji ze względu na zasięg przestrzenny
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie B. Lenartowicz, M. Wójcik, Czas na geografię. Podręcznik do geografii dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2012, licencja: CC BY-SA 3.0.
RrhZ2ZXI1JbZt1
Mieszany podział migracji
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1

Drenaż mózgów to ściąganie osób wykształconych i wysoko wykwalifikowanych z państw o niższym poziomie rozwoju do państw o wyższym poziomie rozwoju. Bogatsze państwa oferują wyższe zarobki oraz większe perspektywy rozwoju i prowadzenia badań naukowych. To zjawisko ma charakter pozytywny w kraju, do którego przybywają pracownicy. Z kolei w krajach, z których oni emigrują, obserwuje się zjawisko zmniejszania się jakości zasobów ludzkich.

Należy także zwrócić uwagę na migracje związane z lokalizacją nowych obiektów przemysłowych. Konsekwencją budowy Tamy Trzech Przełomów było przymusowe przesiedlenie ponad 1,26 mln ludności. W Polsce tego typu przesiedlenia miały miejsce podczas budowy zbiorników sztucznych. Podczas budowy Zbiornika Goczałkowickiego przesiedlono ponad 450 gospodarstw domowych.

Więcej informacji na temat rodzajów migracji znajdziesz w tym audiobooku.

bg‑azure

1.3. Migracje wewnętrzne (zakres podstawowy)

Migracje wewnętrzne (wewnątrzpaństwowe) mają miejsce w obrębie danego terytorium (państwa). Mogą dotyczyć przemieszczeń międzyregionalnych i wewnątrzregionalnych, wśród których wyróżnia się np. migracje lokalne (między powiatami lub wewnątrz danego powiatu). Te ostatnie mogą dotyczyć przemieszczeń między gminami lub wewnątrz nich, między innymi w obrębie danej miejscowości lub do innej, ale leżącej w tej samej gminie.

Migracje wewnętrzne można podzielić na migracje:

  • ze wsi do innej wsi, które występują najczęściej w obrębie mniejszych jednostek administracyjnych,

  • ze wsi do miasta, które są przeważającą formą migracji wewnętrznych na świecie i występują przede wszystkim w krajach słabo i średnio rozwiniętych,

  • z miasta na wieś, które występują coraz częściej w krajach wysoko rozwiniętych,

  • z miasta do innego miasta, które obejmują głównie przemieszczenia z mniejszych do większych miast.

RWLZn5XPly7rJ
Migracje wewnętrzne o największym znaczeniu ze wsi do miastaodbywały się już w średniowieczu, a nasiliły się podczas rewolucji przemysłowej, kiedy w rolnictwie nastąpił postęp technologiczny, a w miastach zaczęły rozwijać się intensywnie różne gałęzie przemysłu; istniało tam zatem duże zapotrzebowanie na siłę roboczą, które pociągnęło za sobą migracje do miastz miasta na wieśzauważalne obecnie w wielu wysoko rozwiniętych krajach świata i związany z fazą suburbanizacji i dezurbanizacji; ludność, w poszukiwaniu lepszych warunków życia, czystszego środowiska, większej przestrzeni do życia, migruje do stref podmiejskich (suburbiów) lub w momencie, kiedy te również stają się gęsto zaludnione, na obszary bardziej oddalone od miast., Główne czynniki migracji wewnętrznych długodystansowe wywołane są przede wszystkim przez czynniki ekonomiczne (możliwość wyższych zarobków i kariery zawodowej),krótkodystansowe mają zwykle podłoże społeczne (zawarcie małżeństwa, zmiana miejsca pracy czy zamieszkania)., Wybrane przykłady migracji wewnętrznych rezydencjalnesą związane ze zmianą miejsca zamieszkania; szczególnie popularne w USA; przeciętna rodzina przeprowadza się tam kilka razy w ciągu jednego pokoleniaku wybrzeżom morskimmogą mieć podłoże historyczne, tak jak w USA (zasiedlenie wschodniego wybrzeża przez Europejczyków)mogą mieć podłoże ekonomiczne (duże miasta z międzynarodowymi portami zlokalizowane są na wybrzeżu).
Ciekawostka

Chiny są krajem największych migracji wewnętrznych na świecie, głównie w wyniku masowego przemieszczania się ludności z obszarów wiejskich w zachodniej i środkowej części kraju do miast na wschodnim wybrzeżu. Ludność, która pracuje poza miejscem zameldowania do 5 lat, to tzw. płynna populacja, a robotnicy, tzw. mingong, pracują 12–14 h na dobę za najniższą stawkę.

bg‑azure

1.4. Współczynniki związane z natężeniem migracji (zakres podstawowy)

Natężenie migracji mierzy się za pomocą kilku współczynników, konstruowanych w przeliczeniu na liczbę mieszkańców (np. na 1000 lub 100 osób).

R1VpysXlqhb8M1
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
11
Polecenie 1

Korzystając z danych zawartych w tabeli, oblicz współczynnik salda migracji na Litwie w 2019 r.

R19Zqvf2dD0tJ
Źródło: International Migrant Stock 2019, dostępny w internecie: un.org.
RqSHDGAx5U97f
(Uzupełnij).
R1IpCkOXmsqfs1
Ilustracja przedstawia mapę świata oraz w lewym dolnym rogu trochę mniejszą mapę Europy. Zaznaczony jest na nich różnymi kolorami w poszczególnych państwach współczynnik salda migracji w latach 2015–2020 (średniorocznie). Ponad 4 promile (wskaźnik na 1000 mieszkańców) to Kanada, Australia, Chile, Kolumbia, Arabia Saudyjska, Oman, Uganda, Gwinea Równikowa, w Europie Szwecja, Norwegia, Niemcy, Szwajcaria oraz Irlandia. Ze wskaźnikiem od 2,1 do 4 promili oznaczone są kraje: USA, Ekwador, Peru, RPA, Botswana, UK, Belgia, Czechy, Austria, Włochy, Turcja, Finlandia oraz Estonia. Ze wskaźnikiem od 1,1 do 2 promili oznaczone są kraje: Rosja, Mauretania, Gabon, Nepal, Malezja, Tajwan, Brunei Bhutan oraz Islandia. Ze wskaźnikiem od 0,1 do 1 promila oznaczone są kraje: Brazylia Argentyna, Kostaryka, Niger, Czad, Etiopia, Dżibuti, Kongo, Angola, Irak, Jordan, Azerbejdżan, Japonia, Korea Południowa, Hiszpania, Francja, Holandia, Słowenia, Słowacja, Węgry, Serbia, Białoruś oraz Ukraina. Ze wskaźnikiem od minus 0,9 do 0,0 promila oznaczone są kraje: Meksyk, Gwatemala, Honduras, Boliwia, Urugwaj, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Sierra Leone, Gwinea‑Bissau, Gwinea, Cote d’Ivoire, Ghana, Togo, Benin, Nigeria, Kamerun, Kongo, Kenia, Rwanda, Tanzania, Zambia, Mozambik, Malawi, Madagaskar, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Indie, Mongolia, Chiny, Korea Północna, Wietnam, Filipiny, Indonezja, Papua Nowa Gwinea, Portugalia, Montenegro, Północna Macedonia, Bułgaria, Mołdawia oraz Polska. Ze wskaźnikiem od minus 1,9 do 1,0 minus promila oznaczone są kraje: Kuba, Surinam, Senegal, Liberia, Burkina Faso, Sudan, Jemen, Kambodża, Pakistan, Afganistan, Kazachstan, Grecja, Albania i Chorwacja. Ze wskaźnikiem od minus 3,9 do minus 2,0 promili oznaczone są kraje: Haiti, Dominikana, Jamajka, Nikaragua, Paragwaj, Maroko, Mali, Somalia, Namibia, Bangladesz, Birma, Laos, Tadżykistan, Armenia, Gruzja oraz Rumunia. Ze wskaźnikiem poniżej minus 4,0 promili oznaczone są kraje: Wenezuela, Gujana, Lesoto, Suazi, Zimbabwe, Republika Środkowej Afryki, Sudan Południowy, Erytrea, Syria, Sri Lanka, Bośnia i Hercegowina, Litwa oraz Łotwa. Są też 3 miejsca oznaczone jako brak danych: Kosowo, Grenlandia oraz Antarktyda.
Współczynnik salda migracji w latach 2015–2020 (średniorocznie)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, licencja: CC BY-SA 3.0.

Przyczyny zróżnicowania wartości współczynnika salda migracji zostały opisane niżej - w podrozdziale 1.6. „Współczesne migracje zagraniczne”.

bg‑azure

1.5. Historyczne migracje zagraniczne (zakres podstawowy)

Migracje zewnętrzne są związane z przekroczeniem granicy jednostki administracyjnej, na przykład kraju – wówczas są to migracje zagraniczne.

Do najważniejszych migracji historycznych zaliczyć można:

  • migracje prehistoryczne, które doprowadziły do zaludnienia prawie wszystkich kontynentów,

  • wędrówki ludów w starożytności,

  • średniowieczne inwazje Arabów i Mongołów,

  • zasiedlanie Nowego Świata od XVI w.,

  • migracje ekonomiczne i polityczne w XIX oraz XX w.,

  • migracje polityczne związane z I i II wojną światową,

  • migracje polityczne po II wojnie światowej,

  • migracje ekonomiczne po II wojnie światowej.

R1EGWL6qjvlnV1
Ilustracja przedstawia tabelkę z dwoma nagłówkami: okres oraz charakterystyka wielkich historycznych ruchów migracyjnych. Pierwszy okres to prehistoria a charakterystyka to dwa punkty. 1. Ludność żyła ze zbieractwa i myślistwa a do zmiany miejsca zamieszkania zmuszały warunki środowiskowe i konieczność poszukiwania nowej przestrzeni. 2. Doszło do zaludnienia dużej części Eurazji oraz Ameryki, przypuszczalnie prze ludy wędrujące z Azji przez Cieśninę Beringa (wówczas zamkniętą). Drugi okres to starożytność. Charakterystyka zawiera 5 punktów. 1. Gdy Człowiek nauczył się uprawiać rolę i zaczął zakładać stałe osiedla, znacznie zmniejszyły się migracje sezonowe związane z porami roku. 2. Jednak rozwój rolnictwa i gromadzenie żywności nie zlikwidowały wędrówek ludności. 3. Na dużą skalę migracje rozwinęły się wraz z rozwojem kultur starożytnych: sumeryjskiej, egipskiej, greckiej i rzymskiej nad Morzem Śródziemnym i na Bliskim Wschodzie. 4. Rozproszenie Żydów na świecie (I‑II wiek) – powrócili oni na dawne ziemie po 1948 roku, gdy powstał Izrael. 5. Epoka wędrówek ludów w pierwszym tysiącleciu naszej ery – plemiona z północy i wschodu Europy przemieszczały się na południe i zachód, przyczyniając się do upadku państwa rzymskiego. Trzeci okres to średniowiecze. Charakterystyka zawiera 2 punkty. 1. VII wiek – ekspansja Arabów z Półwyspu Arabskiego na północ Afryki i na Półwysep Iberyjski oraz na południe Azji, powstało ogromne imperium, po którym pozostały nie tylko zabytki ale również religia islamska. 2. XIII wiek – ludy mongolskie rozprzestrzeniły się od Oceanu Spokojnego po dolną Wołgę, podbijając między innymi Ruś. Czwarty okres to epoka kolonizacji zapoczątkowana wielkimi odkryciami geograficznymi. Charakterystyka zawiera 3 punkty. 1. Wywarła ogromny wpływ na dzisiejsze rozmieszczenie ludności oraz strukturę społeczną i gospodarczą. 2. Przyczyny: podboje kolonialne, poszukiwanie nowych terenów dla rolnictwa, poszukiwanie surowców. 3. Skutki: zdziesiątkowanie pierwotnej ludności i zniszczenie dawnych kultur (szczególnie Majów, Azteków i Inków), handel niewolnikami, wywóz mieszkańców Afryki do pracy na plantacjach Ameryki. Ostatni okres to XIX – XX wiek. Charakterystyka zawiera 6 punktów. 1. Migracje Europejczyków do Ameryki „za chlebem”. 2. Migracje Europejczyków do Australii ze względów ekonomicznych (kiedyś wywożono tam skazańców). 3. W czasie II wojny światowej i bezpośrednio po niej, wysiedlenie Niemców z Ziem Zachodnich i Północnych przyłączonych do Polski, a także Czech i Węgier. Na ich miejsce przybyli Polacy, Czesi i Słowacy. 4. Wymiana ludności Indii i Pakistanu (hindusów i muzułmanów). 5. Powrót Żydów do Izraela po prawie dwóch tysiącach lat. 6. Powrót ze swoich kolonii do krajów macierzystych Francuzów, Holendrów, Anglików i Portugalczyków.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Z ich szczegółową charakterystyką i skutkami możesz zapoznać się w materiale „Wielkie ruchy migracyjne”.

bg‑azure

1.6. Współczesne migracje zagraniczne (zakres podstawowy)

Liczbę współczesnych migrantów w skali międzynarodowej szacuje się na ponad 270 mln (średnia w 2019 r., według ONZ), co stanowi ponad 3,5% ludności świata. Można wyróżnić cztery rodzaje państw:

  • emigracyjne – kiedy przeważa w nich odpływ ludności (liczba emigrantów jest większa niż liczba imigrantów),

  • imigracyjne – kiedy przeważa w nich napływ ludności (liczba imigrantów jest większa niż liczba emigrantów),

  • o zrównoważonym saldzie migracji – kiedy liczba imigrantów i emigrantów jest na zbliżonym poziomie,

  • zamknięte – kiedy liczba emigrantów i imigrantów jest bardzo niska.

Kraje emigracyjne a kraje imigracyjne

RYTy5puXZxHra
emigracyjne
  • najczęściej kraje rozwijające się i słabo rozwinięte, gdzie występuje problem przeludnienia, złe warunki życia, niskie zarobki, a także występują różnego typu prześladowania lub konflikty zbrojne
, imigracyjne
  • głównie kraje wysoko rozwinięte, które są atrakcyjne dla potencjalnych imigrantów (pod względem poziomu życia, sytuacji politycznej, możliwości znalezienia pracy zarówno dla osób wykwalifikowanych, jak i niewykwalifikowanych), a także bogate kraje nad Zatoką Perską, w których istnieje zapotrzebowanie na siłę roboczą do pracy w przemyśle petrochemicznym i budownictwie
  • kraje nowo uprzemysłowione, które intensywnie się rozwijają (szczególnie dla państw słabo rozwiniętych)
ROl2v07FjnA2R1
Główne kraje imigracyjne. Saldo migracji zagranicznych w latach 2015–2020 [‰]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1Ud3SXKP0vKH1
Główne kraje emigracyjne. Saldo migracji zagranicznych w latach 2015–2020 [‰]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, licencja: CC BY-SA 3.0.
RxF8nZinmzEk81
Ilustracja przedstawia mapę świata oraz Europy ukazującą odsetek imigrantów w ogólnej liczbie ludności w latach 2015–2020 (wartości średnioroczne). Poszczególne kraje oznaczone są różnymi odcieniami brązowego kończąc finalnie na kolorze jasnożółtym gdzie najciemniejszy kolor to ponad 20 procent a najjaśniejszy to poniżej 5 procent. Tereny z odsetkiem ponad 20 procent to: Kanada, Arabia Saudyjska, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Australia, Kazachstan, Gabon, Szwajcaria i Austria. Tereny z odsetkiem od 15,1 do 20 procent to: USA, Niemcy, Norwegia, Szwecja, Belize oraz Irlandia. Tereny z odsetkiem od 10,1 do 15 procent to: Grenlandia, Hiszpania, Wielka Brytania, Islandia, Francja, Włochy, Grecja, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Holandia, Dania, Serbia, Montenegro, Chorwacja, Słowenia, Libia, Gujana oraz Malezja. Tereny z odsetkiem od 5,1 do 10 procent to: Kostaryka, Dominikana, Surinam, RPA, Kongo, Cote d’Ivoire, Portugalia, Węgry, Północna Macedonia, Turcja, Syria, Armenia, Rosja, Bhutan oraz Tajlandia. Tereny z odsetkiem poniżej 5 procent to: prawie cała Ameryka Południowa, Meksyk, prawie cała Afryka, południowa i południowo‑wschodnia Azja, Jemen, Irak, Iran, Azerbejdżan, Gruzja, Polska, Czechy, Słowacja, Litwa, Bośnia i Hercegowina, Albania, Bułgaria, Rumunia oraz Mołdawia. Dwa tereny są oznaczone jako brak danych: Kosowo oraz Antarktyda.
Odsetek imigrantów w ogólnej liczbie ludności w latach 2015–2020 (wartości średnioroczne)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, licencja: CC BY-SA 3.0.

Główne kierunki migracyjne

Poniżej opisano główne kierunki migracyjne według regionów napływu i odpływu.

R1NExN5VCSRcH1
Ilustracja przedstawia mapę świata oraz w lewym dolnym rogu trochę mniejszą mapę Europy. Zaznaczony jest na nich różnymi kolorami w poszczególnych państwach współczynnik salda migracji w latach 2015–2020 (średniorocznie). Ponad 4 promile (wskaźnik na 1000 mieszkańców) to Kanada, Australia, Chile, Kolumbia, Arabia Saudyjska, Oman, Uganda, Gwinea Równikowa, w Europie Szwecja, Norwegia, Niemcy, Szwajcaria oraz Irlandia. Ze wskaźnikiem od 2,1 do 4 promili oznaczone są kraje: USA, Ekwador, Peru, RPA, Botswana, UK, Belgia, Czechy, Austria, Włochy, Turcja, Finlandia oraz Estonia. Ze wskaźnikiem od 1,1 do 2 promili oznaczone są kraje: Rosja, Mauretania, Gabon, Nepal, Malezja, Tajwan, Brunei Bhutan oraz Islandia. Ze wskaźnikiem od 0,1 do 1 promila oznaczone są kraje: Brazylia Argentyna, Kostaryka, Niger, Czad, Etiopia, Dżibuti, Kongo, Angola, Irak, Jordan, Azerbejdżan, Japonia, Korea Południowa, Hiszpania, Francja, Holandia, Słowenia, Słowacja, Węgry, Serbia, Białoruś oraz Ukraina. Ze wskaźnikiem od minus 0,9 do 0,0 promila oznaczone są kraje: Meksyk, Gwatemala, Honduras, Boliwia, Urugwaj, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Sierra Leone, Gwinea‑Bissau, Gwinea, Cote d’Ivoire, Ghana, Togo, Benin, Nigeria, Kamerun, Kongo, Kenia, Rwanda, Tanzania, Zambia, Mozambik, Malawi, Madagaskar, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Indie, Mongolia, Chiny, Korea Północna, Wietnam, Filipiny, Indonezja, Papua Nowa Gwinea, Portugalia, Montenegro, Północna Macedonia, Bułgaria, Mołdawia oraz Polska. Ze wskaźnikiem od minus 1,9 do 1,0 minus promila oznaczone są kraje: Kuba, Surinam, Senegal, Liberia, Burkina Faso, Sudan, Jemen, Kambodża, Pakistan, Afganistan, Kazachstan, Grecja, Albania i Chorwacja. Ze wskaźnikiem od minus 3,9 do minus 2,0 promili oznaczone są kraje: Haiti, Dominikana, Jamajka, Nikaragua, Paragwaj, Maroko, Mali, Somalia, Namibia, Bangladesz, Birma, Laos, Tadżykistan, Armenia, Gruzja oraz Rumunia. Ze wskaźnikiem poniżej minus 4,0 promili oznaczone są kraje: Wenezuela, Gujana, Lesoto, Suazi, Zimbabwe, Republika Środkowej Afryki, Sudan Południowy, Erytrea, Syria, Sri Lanka, Bośnia i Hercegowina, Litwa oraz Łotwa. Są też 3 miejsca oznaczone jako brak danych: Kosowo, Grenlandia oraz Antarktyda. Na mapie przedstawione są też główne kierunki migracji oraz główne regiony emigracyjne oraz imigracyjne. Regiony emigracyjne to: Ameryka Łacińska, Afryka, Syria, Pakistan, Indie, Chiny oraz Azja Południowo‑Wschodnia. Regiony imigracyjne to Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Zatoka Perska oraz Australia. Do Ameryki Północnej poprowadzone są strzałki z Ameryki Łacińskiej, Meksyku, Azji Południowo‑Wschodniej, Chin oraz Indii. Do Europy Zachodniej poprowadzone są strzałki z Afryki, Syrii, Europy Wschodniej oraz Indii. Do Zatoki Perskiej poprowadzone są strzałki z Syrii, Pakistanu, Indii oraz Azji Południowo‑Wschodniej. Natomiast do Australii poprowadzone są strzałki z Europy Zachodniej oraz Azji Południowo‑Wschodniej.
Główne kierunki migracji na tle salda migracji w latach 2015–2020 (wartości średnioroczne)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, dostępny w internecie: https://population.un.org/wpp/DataQuery/, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1Ufab6uA4g7L1
Ilustracja przedstawia tabelkę opisującą miejsca odpływu i napływu migrantów oraz dominujące przyczyny migracji. Pierwsze miejsce napływu to Ameryka Północna (Stany Zjednoczone, Kanada). Miejsce odpływu to Ameryka Łacińska (Meksyk, Portoryko), Europa (głównie Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Polska) oraz Azja (głownie Chiny, Indie, kraje Azji Południowo‑Wschodniej). Natomiast przyczyny to migracje ekonomiczne. Drugie miejsce napływu to kraje Zatoki Perskiej (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie). Miejsce odpływu to Azja (na przykład Indie, Syria, Bangladesz, Pakistan, Filipiny). Natomiast przyczyny to migracje ekonomiczne (głównie w związku z rozwojem przemysłu petrochemicznego i budownictwa). Trzecie miejsce napływu to Europa Zachodnia (głównie Niemcy, Francja i Wielka Brytania). Miejsce odpływu to Europa Wschodnia i Południowa (głównie Polska, Włochy, Rosja, kraje nadbałtyckie, Rumunia, Bułgaria), Azja (głównie Turcja), Afryka (głównie część północna: Algieria, Maroko, Tunezja). Natomiast przyczyny to migracje ekonomiczne i polityczne. Czwarte miejsce napływu to Australia i Nowa Zelandia. Miejsce odpływu to Azja (na przykład Chiny, Indie, Indonezja, Filipiny) i Europa (głównie Wielka Brytania). Natomiast przyczyny to migracje ekonomiczne. Piąte miejsce napływu to inne kraje azjatyckie (Turcja, Liban, Arabia Saudyjska, Jordania) oraz kraje afrykańskie (głównie Egipt) i kraje UE (między innymi Niemcy). Miejsce odpływu to Syria. Natomiast przyczyny to migracje polityczne i religijne. Jest jeszcze grupa migracji „inne” czyli: z Sudanu Południowego do Etiopii, z Etiopii do Sudanu Południowego, z Somalii do Etiopii, z Mali do Burkiny Faso, z Sudanu do Czadu oraz z Birmy do Chin. Przyczyny to migracje polityczne, etniczne i religijne.
Miejsca odpływu i napływu migrantów oraz przyczyny migracji
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie un.org, dostępny w internecie: https://www.un.org/en/development/desa/population/migration/publications/migrationreport/docs/InternationalMigration2019_Report.pdf, licencja: CC BY-SA 3.0.
RqvUZbej0ctBd1
Tabela przedstawia regiony odpływu i napływu ludności w milionach. Z Afryki Subsaharyjskiej do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 18,31. Do Afryki Północnej i Zachodniej 2,07. Do Afryki Środkowej i Południowej 0. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 0,01. Do Ameryki Łacińskiej 0,03. Do Australii i Oceanii 0,48. Do Europy 4,94. Do Ameryki Północnej 2,5. Nieznane kierunki to 28,35. Z Afryki Północnej i Zachodniej do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 1,21. Do Afryki Północnej i Zachodniej 18,93. Do Afryki Środkowej i Południowej 0,33. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 0,03. Do Ameryki Łacińskiej 0,1. Do Australii i Oceanii 0,43. Do Europy 13,05. Do Ameryki Północnej 2,79. Nieznane kierunki to 36,87. Z Afryki Środkowej i Południowej do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 0,14. Do Afryki Północnej i Zachodniej 18,52. Do Afryki Środkowej i Południowej 11,69. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 1,9. Do Ameryki Łacińskiej 0,03. Do Australii i Oceanii 1,16. Do Europy 11,2. Do Ameryki Północnej 5,16. Nieznane kierunki to 49,78. Z Azji Wschodniej i Południowo Wschodniej do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 0,09. Do Afryki Północnej i Zachodniej 4,27. Do Afryki Środkowej i Południowej 1,97. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 14,32. Do Ameryki Łacińskiej 0,29. Do Australii i Oceanii 2,3. Do Europy 3,6. Do Ameryki Północnej 10,24. Nieznane kierunki to 37,08. Z Ameryki Łacińskiej do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 0,04. Do Afryki Północnej i Zachodniej 0,07. Do Afryki Środkowej i Południowej 0,02. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 0,34. Do Ameryki Łacińskiej 8,24. Do Australii i Oceanii 0,2. Do Europy 4,98. Do Ameryki Północnej 26,58. Nieznane kierunki to 40,46. Z Australii i Oceanii do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 0,02. Do Afryki Północnej i Zachodniej 0,01. Do Afryki Środkowej i Południowej 0. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 0,08. Do Ameryki Łacińskiej 0,01. Do Australii i Oceanii 1,06. Do Europy 0,4. Do Ameryki Północnej 0,52. Nieznane kierunki to 2,11. Z Europy do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 0,76. Do Afryki Północnej i Zachodniej 2,58. Do Afryki Środkowej i Południowej 4,49. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 0,21. Do Ameryki Łacińskiej 1,42. Do Australii i Oceanii 2,89. Do Europy 41,86. Do Ameryki Północnej 6,89. Nieznane kierunki to 61,1. Z Ameryki Północnej do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 0,04. Do Afryki Północnej i Zachodniej 0,17. Do Afryki Środkowej i Południowej 0,05. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 0,31. Do Ameryki Łacińskiej 1,24. Do Australii i Oceanii 0,23. Do Europy 1,1. Do Ameryki Północnej 1,37. Nieznane kierunki to 4,53. Z nieznanych kierunków do Afryki Subsaharyjskiej migracja wynosi 2,97. Do Afryki Północnej i Zachodniej 1,98. Do Afryki Środkowej i Południowej 1,08. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 1,08. Do Ameryki Łacińskiej 0,31. Do Australii i Oceanii 0,16. Do Europy 1,18. Do Ameryki Północnej 2,6. Nieznane kierunki to 11,36. Ogółem do Afryki Subsaharyjskiej napłynęło 23,57 milionów ludności. Do Afryki Północnej i Zachodniej 48,59. Do Afryki Środkowej i Południowej 19,63. Do Azji Wschodniej i Południowo wschodniej 18,3. Do Ameryki Łacińskiej 11,67. Do Australii i Oceanii 8,93. Do Europy 82,3. Do Ameryki Północnej 58,65. Nieznane kierunki to 271,6.
Międzynarodowy Raport Migracji ONZ (2019)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie un.org, dostępny w internecie: https://www.un.org/en/development/desa/population/migration/publications/migrationreport/docs/InternationalMigration2019_Report.pdf, licencja: CC BY-SA 3.0.
Rth1RRyML8j7q
Główne kierunki migracji zagranicznych na poziomie państw w latach 2015–2020 (średnio rocznie)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, dostępny w internecie: https://population.un.org/wpp/DataQuery/, licencja: CC BY-SA 3.0.
RtC18VVX9WNjJ1
Ilustracja przedstawia tabelkę z danymi na temat głównych kierunków migracji współczesnych i historycznych. Podane są dominujące przyczyny oraz czas wystąpienia. Pierwszy kierunek to z Europy Zachodniej na wszystkie inne kontynenty (na przykład: Anglicy, Francuzi, Hiszpanie, Holendrzy, Portugalczycy). Przyczyna to kolonizowanie nowych obszarów, szerzenie chrześcijaństwa. Czas wystąpienia: od XV do XIX wieku. Drugi kierunek to z Afryki do obu Ameryk. Przyczyna to migracje niewolnicze. Czas wystąpienia: od XVI do XIX wieku. Trzeci kierunek to z Afryki do Azji. Przyczyna to migracje niewolnicze i ekonomiczne. Czas wystąpienia: od XVI do XIX wieku. Czwarty kierunek to ze wschodniego wybrzeża USA w kierunku zachodnim. Przyczyna to kolonizowanie nowych obszarów. Czas wystąpienia: od XVIII do XIX wieku. Piąty kierunek to z Europy do Ameryki Północnej (na przykład: Irlandczycy, Włosi, Polacy). Przyczyna to migracje ekonomiczne. Czas wystąpienia: od XIX do XX wieku. Kolejny kierunek to z Europy do Ameryki Łacińskiej (na przykład: Hiszpanie, Portugalczycy, Włosi). Przyczyna to migracje ekonomiczne. Czas wystąpienia: od XIX do XX wieku. Kolejny kierunek to z europejskiej do azjatyckiej części Rosji. Przyczyna to kolonizowanie nowych obszarów, zsyłki. Czas wystąpienia: od XIX do XX wieku. Kolejny kierunek to z Europy i Ameryki Północnej do Izraela. Przyczyna to migracje polityczne i religijne. Czas wystąpienia: od XIX do XX wieku. Kolejny kierunek to w rejon Zatoki Perskiej z innych państw arabskich i Azji Południowo‑Wschodniej. Przyczyna to migracje ekonomiczne (głównie w związku z rozwojem przemysłu petrochemicznego). Czas wystąpienia: od XX do XXI wieku. Kolejny kierunek to z Europy Południowej i Środkowej oraz Turcji do Europy Zachodniej (na przykład: Serbowie, Polacy). Przyczyna to migracje ekonomiczne polityczne. Czas wystąpienia: od XX do XXI wieku. Kolejny kierunek to z Afryki do Europy, głównie mieszkańcy byłych kolonii. Przyczyna to migracje ekonomiczne (głównie w związku z rozwojem przemysłu petrochemicznego). Czas wystąpienia: od XX do XXI wieku. Kolejny kierunek to z Ameryki Łacińskiej do USA (na przykład: Meksykanie, Portorykańczycy). Przyczyna to migracje ekonomiczne. Czas wystąpienia: od XX do XXI wieku. Kolejny kierunek to z Azji Południowo‑Wschodniej do krajów sąsiednich Europy, USA, Australii (na przykład: Hindusi, Chińczycy, Wietnamczycy). Przyczyna to migracje ekonomiczne i polityczne. Czas wystąpienia: od XX do XXI wieku. Ostatni kierunek to wewnątrz Afryki (na przykład: z Rwandy do Demokratycznej Republiki Konga, z Sudanu do Czadu). Przyczyna to migracje etniczne i polityczne. Czas wystąpienia: od XX do XXI wieku.
Główne kierunki współczesnych i historycznych migracji według przyczyn
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Cechy migracji zagranicznych

Do głównych cech migracji zagranicznych należą:

  • dominujący kierunek – z państw słabo rozwiniętych do państw wysoko rozwiniętych gospodarczo,

  • dominująca przyczyna – ekonomiczna (migracje zarobkowe),

  • najczęściej migrują ludzie młodzi (w wieku od 18 do 40 lat), posiadający dobre wykształcenie i znający języki (szczególnie angielski),

  • w grupie imigrantów nieznacznie przeważają mężczyźni (50,8%) nad kobietami (49,2%),

  • mieszkańcy miast migrują rzadziej niż mieszkańcy wsi,

  • większość osób migruje w kierunku wielkich ośrodków miejskich i przemysłowych, najczęściej na niewielkie odległości.

Zjawisko odpływu ludności z państw wyżej rozwiniętych i jednocześnie napływu do nich ludności z państw słabiej rozwiniętych (najczęściej ościennych) nosi nazwę sukcesji migracji. Można je zaobserwować na różnych kontynentach, np.:

  • w Europie, konkretnie w Polsce – część naszych rodaków wyjeżdża lub wyjechało do państw wyżej rozwiniętych, a na ich miejsce napływa ludność ze wschodu, głównie z Ukrainy,

  • w Azji, na przykład w Indiach – część Hindusów emigruje do państw wyżej rozwiniętych (np. europejskich czy amerykańskich), a na ich miejsce napływa ludność ze słabiej rozwiniętego Bangladeszu,

  • w Afryce, na przykład w Ghanie – część ludności odpływa do innych krajów Afryki Południowej i Północnej, a na ich miejsce napływa ludność z Burkina Faso, Wybrzeża Kości Słoniowej czy Togo.

Ciekawostka

Migracje łańcuchowe – osoby wyjeżdżające z określonego regionu czy państwa w miejscu docelowym zwykle skupiają się w tych samych regionach, a nawet miejscowościach. Przykładem mogą tu być emigranci z Polski, którzy w USA skupieni są przede wszystkim w okolicach Chicago i Nowego Jorku, a w Brazylii – w stanie Parana. Efektem migracji łańcuchowych jest też powstawanie dzielnic mniejszości etnicznych: chińskich (tzw. Chinatown), polskich (np. Jackowo w Chicago), włoskich (tzw. Little Italy), rosyjskich (tzw. Little Odessa) itd.

bg‑azure

1.7. Współczynnik przyrostu rzeczywistego (zakres podstawowy)

Przyrost rzeczywisty to suma przyrostu naturalnego i salda migracji.

PR = PN + SM

PR – przyrost rzeczywisty w danym miejscu i czasie

PN – przyrost naturalny w danym miejscu i czasie

SM – saldo migracji w danym miejscu i czasie.

Współczynnik przyrostu rzeczywistego to przyrost rzeczywisty przeliczony przez liczbę ludności i wyrażony w promilach. Informuje o rzeczywistej zmianie liczby ludności na danym obszarze.

WIndeks dolny PR = PR / L × C

WIndeks dolny PR – współczynnik przyrostu rzeczywistego

PR – przyrost rzeczywisty

L – liczba ludności

C – stała (1000 lub 100).

11
Polecenie 2

Korzystając z danych zawartych w tabeli, oblicz współczynnik przyrostu rzeczywistego w Polsce w 2019 r.

R1LTcgyUfB2pF
Źródło: BDL GUS.
R1E83UkybgwxP
(Uzupełnij).
RPOpzbem5AtHV
niskie (ujemne)
  • kraje Europy Południowej i Wschodniej oraz Japonia
    • z uwagi na niskie wartości współczynnika przyrostu naturalnego i w niektórych przypadkach - ujemnego salda migracji
  • Wenezuela i Syria
    • przede wszystkim ze względu na bardzo niskie, ujemne saldo migracji
, wysokie
  • kraje Afryki Subsaharyjskiej i niektóre kraje Azji
    • ze względu na wysokie wartości współczynnika przyrostu naturalnego, mimo że w niektórych przypadkach występuje ujemne saldo migracji
RJpf9h4JE7anE1
Mapa świata przedstawia współczynnik przyrostu rzeczywistego. Powyżej 30% wystąpił w Nigrze, Czadzie, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Omanie. Od 20,1 do 30% wystąpił w Mali, Mauretanii, Egipcie, Sudanie, Etiopii, Somalii, Kenii, Tanzanii, Mozambiku, Botswanie, Zambii, Kamerunie, Nigerii, Gwinei, Jemenie, Iraku, Pakistanie. Od 10,1 do 20% wystąpił w Maroku, Algierii, Libii, Namibii, Republice Południowej Afryki, Zimbabwe, Arabii Saudyjskiej, Iranie, Turcji, Kazachstanie, Mongolii, Indonezji, Malezji, Papui Nowej Gwinei, Australii, Chile, Peru, Boliwii, Kolumbii, Meksyku, Ameryce Łacińskiej. Od 5,1 do 10% wystąpił w Argentynie, Brazylii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Islandii, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Szwecji, Austrii. Od 0,1 do 5% wystąpił w Chinach, Rosji, Hiszpanii, Francji, Niemczech, Czechach, na Słowacji, Białorusi, w Finlandii. Poniżej 0% wystąpił w Portugalii, we Włoszech, w Grecji, Polsce, Bułgarii, Rumunii, na Litwie, Łotwie, Ukrainie, Węgrzech, w Wenezueli.
Współczynnik przyrostu rzeczywistego w latach 2015–2020 (wartości średnioroczne)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

1.8. Przyczyny i skutki migracji zagranicznych (zakres podstawowy)

R1eDyJKdpzRie1
Tabela przedstawia przyczyny i skutki migracji zagranicznych. Ekonomiczne i demograficzne przyczyny dla krajów emigracyjnych to tak zwane czynniki wypychające czyli ubóstwo, bezrobocie, niskie płace, wysoki przyrost naturalny, brak podstawowej opieki medycznej, braki w systemie edukacji, brak możliwości podnoszenia i rozwoju kwalifikacji zawodowych. Czynniki przyciągające do krajów imigracyjnych to perspektywa wyższych zarobków, perspektywa poprawy standardu życia, rozwój osobisty i zawodowy. Przyczyny polityczne dla krajów emigracyjnych to konflikty wojenne, na tle etnicznym, niebezpieczeństwo związane z utratą życia i rozdzieleniem  z rodziną, przemoc, korupcja, łamanie praw człowieka. Polityczne czynniki przyciągające do krajów imigracyjnych to poczucie bezpieczeństwa, wolność polityczna, możliwość ochrony przed internowaniem czy wysiedleniem, prawo do nieograniczonego wyrażania poglądów. Społeczno kulturowe czynniki wypychające z krajów emigracyjnych to dyskryminacja wynikająca ze względów etnicznych i religijnych. Społeczno kulturowe czynniki przyciągające do krajów imigracyjnych to łączenie rodzin, migracja do kraju przodków, brak zjawiska dyskryminacji, nowe formy spędzania wolnego czasu, korzystanie z nowych źródeł poprawy funkcjonowania życia. Pozytywne skutki dla krajów emigracyjnych to spadek bezrobocia, mniejsze wydatki  państwa na świadczenia socjalne, mniejszy przyrost naturalny zwłaszcza w krajach eksplozji demograficznej, rozwój firm transportowych, napływ dewiz i poprawa standardu życia emigrantów i ich rodzin. Skutki negatywne to starzenie się społeczeństwa, rozpad rodzin, wzrost cen usług w związku z odpływem wykwalifikowanej kadry, drenaż mózgów czyli utrata dobrze wykształconych ludzi. Skutki pozytywne dla krajów imigracyjnych to zwiększenie wpływów pochodzących z podatków do budżetu, odmłodzenie społeczeństwa, gdyż najczęściej migrują młodzi ludzie, napływ taniej siły roboczej, jak i specjalistów, wzrost zapotrzebowania na towary i usługi, zwiększenie zróżnicowania kulturowego. Skutki negatywne to większa konkurencja na rynku pracy i bezrobocie, zwiększenie wydatków państwa na pomoc socjalną, wzrost napięć i niezadowolenia społecznego, powstanie izolowanych dzielnic nędzy dla obcokrajowców, akulturacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Po II wojnie światowej do Niemiec Zachodnich masowo napływała ludność robotnicza (tzw. gastarbeiterzy, czyli tania siła robocza zatrudniana do wykonywania mało fachowych prac na okres tymczasowy), głównie z Turcji. Także dzisiaj młodzi imigranci z Turcji i innych krajów stanowią bardzo duży odsetek tamtejszego społeczeństwa (wpływając na odmłodzenie struktury wiekowej Niemiec).

Ciekawostka

Według danych Eurostatu w 2019 r. w Unii Europejskiej udzielono niemal 3 mln pozwoleń na pobyt obywatelom spoza tego obszaru. Aż 24,5% liczby tych pozwoleń udzieliła Polska, stając się liderem wśród krajów UE w tym zakresie. Wysoko w tym zestawieniu znalazły się także Niemcy, Hiszpania i Francja. W przeliczeniu na mieszkańca nasz kraj znalazł się na trzecim miejscu (za Maltą i Cyprem). Wśród imigrantów przybyłych do Polski największy udział stanowili Ukraińcy. Głównym powodem ich migracji było poszukiwanie pracy w związku z kryzysem ekonomicznym i konfliktem z Rosją na wschodzie kraju i Półwyspie Krymskim.

RaUIoG3GIkH0e
Liczba pozwoleń na pobyt wydana przez wybrane kraje UE w 2019 r. w przeliczeniu na 1000 ludności [‰]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Eurostatu, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

1.9. Uchodźstwo a migracje ekonomiczne (zakres podstawowy)

Uchodźstwo to rodzaj zagranicznych migracji wymuszonych. Wymienia się różne rodzaje uchodźstwa, w zależności od przyczyn.

Rodzaje i przyczyny uchodźstwa

Rodzaje

Przyczyny

wojenne

wojny, konflikty zbrojne

polityczne

dyktatura, łamanie praw człowieka, prześladowania polityczne, rasowe

etniczne

konflikty narodowościowe, etniczne i socjokulturowe

religijne

nietolerancja światopoglądowa, prześladowania religijne

ekologiczne

klęski żywiołowe,katastrofy ekologiczne

ekonomiczne

bieda, głód, kryzysy ekonomiczne, wyczerpywanie się surowców

Uchodźcami nie są osoby, które wyjeżdżają z własnego kraju w celu poprawy warunków życiowych i sytuacji finansowej. Są to migranci ekonomiczni. W wielu przypadkach bardzo trudno odróżnić od siebie te dwa rodzaje osób.

Główne problemy uchodźców w nowym kraju:

  • utrata rodzin i dobytku,

  • życie w obozach dla uchodźców i problemy z tym związane,

  • niski poziom warunków sanitarnych,

  • niekorzystne warunki mieszkaniowe,

  • głód, niedożywienie i ograniczony dostęp do wody pitnej,

  • problemy ze znalezieniem pracy, do czego przyczynia się często brak znajomości języka,

  • niedostateczny poziom opieki społecznej,

  • niedostateczny poziom zapewnienia bezpieczeństwa,

  • niezadowolenie społeczne z uwagi na troskę o własną sytuację finansową,

  • różnice kulturowe,

  • możliwość ukrytego statusu migranta ekonomicznego,

  • boat people – nielegalni emigranci oraz uchodźcy starający się opuścić swój kraj drogą wodną; ich łodzie były często przeładowane i odznaczały się złym stanem technicznym, dlatego ucieczki często kończyły się tragicznie.

Ciekawostka

Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców (UNHCR) – specjalna agenda ONZ powołana na skutek intensywnego rozwoju uchodźstwa pod koniec XX w., której celem jest głównie organizowanie pomocy humanitarnej oraz zagwarantowanie uchodźcom bezpieczeństwa i opieki w krajach przejściowych i docelowych.

Uchodźstwo na świecie

W 2019 r. na świecie żyło ponad 26 mln uchodźców (wg Banku Światowego). Liczba ta z roku na rok gwałtownie rośnie, zwłaszcza od 2012 roku (czyli od Arabskiej Wiosny). Ponad połowę liczby uchodźców stanowią dzieci i młodzież do 18. roku życia. Głównymi krajami pochodzenia uchodźców są: Syria, Afganistan i Sudan Południowy. Ma to związek z konfliktami zbrojnymi i wojnami domowymi oraz działaniami Państwa Islamskiego na Bliskim Wschodzie (zwłaszcza w Syrii, Afganistanie i Iraku) oraz we wschodniej części Afryki (zwłaszcza w Sudanie Południowym i Somalii). Azylu udzieliły im głównie kraje z nimi sąsiadujące, jednakże aż 9,9% uchodźców osiedliło się na terenie UE, zwłaszcza w Niemczech, Francji, Szwecji i Włoszech. Dodać należy także o tzw. uchodźcach wewnętrznych (nieprzekraczających granic swojego państwa), np. w Kolumbii – w związku z działalnością karteli narkotykowych.

RgmNItsaZdGTF
Struktura uchodźców na świecie według kraju pochodzenia w 2019 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1HJxG8KUEKKU
Struktura uchodźców na świecie według kraju/terytorium udzielonego azylu w 2019 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego, licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej o wielkim kryzysie migracyjnym w Europie przeczytasz m.in. w materiale powtórzeniowym „Zmiany granic politycznych i ich przyczyny.

Ciekawostka

Karta Stałego Pobytu Stanów Zjednoczonych (tzw. zielona karta) to wiza stałego pobytu w tym kraju, którą otrzymują imigranci z innych państw. Na jej podstawie można przekraczać granicę z Kanadą. Uprawnia ona do ubiegania się o amerykańskie obywatelstwo po pięciu latach od jej otrzymania. Wizy takiej nie posiadają nielegalni imigranci.

bg‑violet

2. Antropogeneza (zakres rozszerzony)

Człowiek jest przedstawicielem ssaków łożyskowych (najlepiej dostosowany mózg do myślenia abstrakcyjnego), ściślej – małp wąskonosych i człekokształtnych naczelnych (brak ogona, większe rozmiary ciała, duży mózg). Do człowiekowatych zalicza się obecnie: wymarłe formy człowieka oraz orangutany, goryle i szympansy.

Antropogeneza – rozwój ssaków naczelnych, który rozpoczął się przed kilkoma milionami lat (choć rozwój ssaków naczelnych rozpoczął się pod koniec kredy – ok. 65 mln lat temu).

bg‑violet

2.1. Antropogeneza przed pojawieniem się rodzaju Homo (zakres rozszerzony)

Rozwój ten zachodził w sposób następujący:

  • propliopiteki – pierwsze ssaki naczelne, które można uznać za przodków człekokształtnych; pojawiły się w Afryce ok. 35 mln lat temu (niewielkie zwierzęta nadrzewne z krótkimi kończynami przednimi oraz masywnymi ogonami),

  • prekonsule – najwcześniejsza grupa człowiekowatych, zbliżona wielkością do szympansów, nieposiadająca ogona; żyły ok. 25–10 mln lat temu,

  • wówczas wyłoniły się także dwie inne linie: afrykańskie gorylowate oraz człowiekowate (hominidy), które opuściły Afrykę,

  • driopiteki – potomkowie prekonsuli, żyjący 14–10 mln lat temu w Europie, Azji i północnej Afryce, prowadziły nadrzewny tryb życia,

  • od driopiteków pochodzą pierwsze człowiekowate (hominidy), których najstarsze znane szczątki datuje się na okres sprzed 7 mln lat; obecnie wśród nich wyróżnia się: orangowate (orangutany) i Homininae (goryle, szympansy i człowiek),

  • pod koniec miocenu w Afryce zachodziły zmiany środowiskowe: powoli zmieniał się klimat, przez co zmniejszały się obszary lasów równikowych, a zwiększały się powierzchnie sawann,

  • we wschodniej Afryce powstał Wielki Rów Afrykański ciągnący się od Morza Martwego, przez Morze Czerwone i dalej przez wschodnią Afrykę: po zachodniej stronie (z lasami równikowymi) rozwijały się gorylowate, a po wschodniej (suchej) stronie wyłoniły się: australopiteki i Homo, które walcząc o przetrwanie, robiły się bardziej zręczne i mądre, powiększając mózg),

  • australopiteki (5,5–1 mln lat temu):

  • pionizacja ciała doprowadziła do stosowania prostych narzędzi, np. kijów,

  • tworzyły grupy polujące i broniące się stadnie,

  • w diecie pojawiły się mięso i padlina,

  • impuls rozwoju mózgu – polowania wymusiły porozumiewanie się,

  • opanowały wschodnią i południową Afrykę.

bg‑violet

2.2. Antropogeneza rodzaju Homo (zakres rozszerzony)

Rodzaj Homo wyodrębnił się na wschodzie Afryki z australopiteków.

RvtLb49gkxdXT1
Antropogeneza rodzaju Homo
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RKb5t28GQYz6r1
Tabela przedstawia cechy gatunków rodzaju homo. Homo habilis człowiek zręczny był pierwszym przedstawicielem naszego gatunku, zamieszkiwał tereny Afryki Wschodniej od około 2,5 do 1 miliona lat temu, posiadał wzrost od 100 do 125 centymetrów i ważył około 45 kilogramów, był twórcą narzędzi kamiennych. Homo erectus człowiek wyprostowany jako pierwszy z hominidów opuścił Afrykę około 150 tysięcy lat temu i zaludnił Europę i Azję docierając do Jawy, żył od 1,8 miliona lat temu do 40 tysięcy lat temu, miał wzrost od 130 do 170 centymetrów, posiadał mniej spłaszczone czoło, mniejsze zęby, mieszkał w jaskiniach, polował w grupie i jako pierwszy posługiwał się ogniem. Homo neanderthalensis neandertalczyk rozwinął się równolegle z Homo sapiens około 400 tysięcy lat temu, był przystosowany do okresów glacjalnych i interglacjalnych, był krępy, mocno zbudowany, miał pojemny mózg, był łowcą, podstawą diety było mięso reniferów, bizonów, mamutów, nosił okrycia ze skór zwierząt, stosował kult religijny o czym świadczą czaszki niedźwiedzi w jaskiniach, pozostawił miejsca pochówku, co świadczy o istnieniu pewnej kultury, został wyparty przez Homo sapiens ze względu na gorsze narzędzia i mniejsze zorganizowanie. Homo sapiens człowiek rozumny opuścił Afrykę od około 100 do 150 tysięcy lat temu i około 40 tysięcy lat temu dotarł do Europy i wyparł neandertalczyka, od neandertalczyka różniła go budowa ciała, smukłe ciało, długie nogi, prowadził koczowniczy tryb życia a organizacja społeczności pozwalała na efektywne polowania, kiedy zasiedlił Europę, rozpoczął się proces rozwoju społecznego i kulturowego, impulsem były głównie warunki podczas ostatniego zlodowacenia, wymusiły one zmiany w organizacji społecznej i sposobach zdobywania pożywienia. Pod koniec plejstocenu wykształciły się początki kultury człowieka, najdobitniejszym tego przykładem są malowidła naskalne w jaskiniach w Lascaux we Francji czy w Altamirze w Hiszpanii.
Główne gatunki rodzaju Homo
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

3. Zróżnicowanie rasowe - zróżnicowanie odmian ludzkich (zakres podstawowy)

Przyczyny istnienia ras (odmian) ludzkich nie zostały dotychczas jednoznacznie wyjaśnione. Najwięcej zwolenników zdobyły teorie mówiące o konieczności przystosowania się człowieka do warunków środowiska przyrodniczego.

bg‑azure

3.1. Główne odmiany ludzkie (zakres podstawowy)

R13X2l7Sl98s31
Tabela przedstawia główne odmiany człowieka. Biała europejska występuje w Europie, w Azji w zachodniej, południowej i południowo wschodniej Rosji, w Ameryce Północnej na południu Kanady i USA, w Ameryce Południowej w Argentynie, Paragwaju, Urugwaju, we wschodniej i południowej Australii i Nowej Zelandii. Biała semicko chamicka występuje w północnej Afryce, na Bliskim Wschodzie na Półwyspie Arabskim. Biała indyjsko irańska występuje w północnych Indiach, przez Pakistan po Turcję. Cechy charakterystyczne odmiany białej to skóra od jasnego różowego w odmianie europejskiej poprzez oliwkowy do śniadego w pozostałych odmianach. Oczy jasne europejska i brązowe u pozostałych, duże. Włosy jasne europejska, lub ciemne pozostali proste lub faliste. Twarz niezbyt szeroka, zwężająca się ku dołowi, kości jarzmowe mało wystające. Nos wąski, wysunięty ku przodowi. Usta wąskie i cienkie. Owłosienie silne. Odmiana żółta azjatycka występuje we wschodniej i południowo wschodniej Azji czyli we wschodniej Rosji, wschodnich Chinach, Mongolii, Nepalu, Korei, Japonii, na obszarze na północny zachód od brzegu Morza Kaspijskiego, w północnej części Półwyspu Fennoskandzkiego. Żółta amerykańska czyli Indianie i ich potomkowie występuje w północnej Kanadzie, fragmentarycznie w USA, północna część Ameryki Południowej, Chile. Żółta oceaniczna polinezyjska występuje w Oceanii Polinezji i Mikronezji. Odmiana żółta posiada skórę żółtą lub śniadą do czerwonawego. Oczy małe, ciemne, fałda mongolska u odmiany amerykańskiej rzadziej. Włosy ciemne, proste, sztywne, grube. Twarz płaska, kości jarzmowe szerokie. Nos średnio szeroki, lekko spłaszczony. Usta umiarkowanie szerokie. Owłosienie skąpe. Odmiana czarna afrykańska występuje w Afryce na południe od Sahary, Republice Zielonego Przylądka, na Bahamach, Małych Antylach, Dominikanie. Czarna australijska występuje na dużych obszarach Australii, Nowej Gwinei, Melanezji. Odmiana czarna posiada skórę ciemną czarną brunatną. Oczy ciemne, czasami występuje fałda mongolska. Włosy ciemne, wełniste lub faliste, pojedyncze lub silnie skręcone (fil‑fil). Twarz mała, często zaokrąglona. Nos szeroki. Usta szerokie, grube. Owłosienie słabe i afrykańskiej lub silne u australijskiej.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

3.2. Odmiany pośrednie - mieszane (zakres podstawowy)

Metysaż – proces mieszania się ras.

Odmiana

Mieszanka ras

Występowanie

Metysi

potomkowie przedstawicieli odmiany białej europejskiej i żółtej amerykańskiej

Ameryka Łacińska

Mulaci

potomkowie przedstawicieli odmiany białej i czarnej

Ameryka Północna (SE część USA) i Środkowa, Brazylia

wschodnia Afryka

południowe Indie

Zambosi

potomkowie przedstawicieli odmiany czarnej i żółtej amerykańskiej

Ameryka Łacińska

Madagaskar (Malgasze)

Azja SE, w tym Indonezja

W wyniku intensywnych migracji ludności w XX w. granice pomiędzy odmianami stały się jeszcze mniej wyraźne, a przedstawicieli każdej z nich można spotkać w różnych zakątkach świata.

RWUAa1M8sKMkY1
Mapa świata przedstawia wybrane migracje. Żółta mongoidalna azjatycka emigrowała z południowej Rosji do północno wschodniej Rosji, Japończycy z Chin do Japonii. Chińczycy z północnych Chin do południowych oraz z północnych Chin do Azji południowo wschodniej. Żółta amerykańska czyli Indianie 150 tysięcy lat temu emigrowali z Alaski do Meksyku. Eskimosi z Alaski do Kanady. Aztecy z Ameryki Środkowej do Ameryki Południowej. Inkowie do Argentyny. Żółta oceaniczna emigrowała po wyspach Azji południowo wschodniej. Czarna negroidalna afrykańska emigrowała z Demokratycznej Republiki Konga do Republiki Południowej Afryki. Afrykanie emigrowali w latach od 1600 do 1900 do Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej. Czarna australijska czyli Aborygeni emigrowała z wysp do Australii. Biała emigrowała z Półwyspu Arabskiego do Afryki i Indii, z Kazachstanu na Bliski Wschód. Celtowie ze wschodniej do zachodniej Europy. Rosjanie na Syberię. Europejczycy od 16 do 19 wieku do Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej a od 18 do 19 wieku do południowej i wschodniej Afryki, Indii i Nowej Zelandii.
Wybrane migracje, które przyczyniły się do współczesnego występowania odmian człowieka
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie D. Grudzińska, T. Krynicka-Tarnacka, Świat i Polska. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego. Zakres rozszerzony, cz. 2: System społeczno-gospodarczy, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 2003, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1IJAoIcYOkxA
Szacunkowy udział poszczególnych odmian człowieka
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Kreole to potomkowie hiszpańskich kolonizatorów Ameryki Północnej i Południowej.

bg‑azure

3.3. Wpływ środowiska przyrodniczego na zróżnicowanie cech odmian człowieka (zakres podstawowy)

Warunki przyrodnicze miały największy, choć pośredni wpływ na wykształcenie się cech odmian człowieka. Cechy te były przekazywana z pokolenia na pokolenie, aż wreszcie większość populacji została w nie wyposażona.

R1XYnMRlC8HiT1
Tabela przedstawia cechy człowieka. Ciemna pigmentacja skóry u ludów ze stref o silnym usłonecznieniu wystąpiła poprzez duże natężenie promieniowania szczególnie w zakresie ultrafioletu UV. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Znajdująca się w głębszych warstwach melanina ciemny barwnik chroni organizm przed niekorzystnym działaniem promieni UV. Jasna pigmentacja skóry u ludów ze stref o słabym usłonecznieniu powstała poprzez niedostatek światła słonecznego. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Niewielkie ilości melaniny w skórze zwiększają przenikanie promieni UV, co ułatwia syntezę witaminy D, która zapobiega rozmaitym schorzeniom na przykład krzywicy. Wąski nos u ludów ze stref chłodnych lub suchych powstał poprzez zimne i suche powietrze. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Zapobiega wysychaniu błony śluzowej nosa, ułatwia nagrzewanie i nawilżanie wdychanego powietrza. Skośny fałd skóry wokół oczu tak zwane skośne oczy powstał poprzez mroźne powietrze, oślepiający blask światła słonecznego odbijającego się od ośnieżonych powierzchni. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Silnie rozwinięta podściółka tłuszczowa chroni gałkę oczną przed zimnem, wąska szpara oczna zabezpiecza siatkówkę oka przed rażącym blaskiem. Wełniste włosy u ludów Afryki Subsaharyjskiej powstały poprzez ostre światło słoneczne i gorące powietrze. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Powietrze między silnie skręconymi włosami tworzy warstwę izolacyjną. Włosy typu fil‑fil u Buszmenów i innych ludów afrykańskich powstały poprzez wysoką temperaturę powietrza. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Przez nieosłonięte włosami fragmenty skóry głowy następuje utrata ciepła i parowanie potu. Kompleksy cech fizjologicznych zapewniających funkcjonowanie układu oddechowego i układu krążenia powstały poprzez zawartość tlenu w powietrzu. Przypuszczalne znaczenie adaptacyjne cechy. Na obszarach wysokogórskich przy mniejszej zawartości tlenu w powietrzu osobnicy są drobni, o dużej pojemności płuc i układu krwionośnego.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie J. Korba, J. Mordawski, W. Wiecki, Geografia 2. Zakres roszerzony. Geografia i człowiek, Operon, Gdynia 2004, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

3.4. Rasizm (zakres podstawowy)

Rasizm to dyskryminacja niektórych odmian ludzkich, pomimo faktu, iż przedstawiciele różnych odmian mają więcej cech wspólnych:

  • badania dowodzą, że wszystkie odmiany ludzkie reprezentują ten sam poziom rozwoju intelektualnego i fizycznego, zatem żadna rasa nie jest lepsza,

  • w 1966 r. ONZ uznała rasizm za zbrodnię przeciwko ludzkości, jednak wciąż w wielu regionach świata przejawia się w postaci konfliktów i zamieszek,

  • stanowił podstawę ideologii nazizmu – doprowadził hitlerowców do ludobójstwa i wyniszczenia ludności różnych narodów.

Apartheid (z jęz. afrikaans: ‘separacja’, ‘odrębność’, ‘rozróżnienie’) – polityka obowiązująca w RPA w latach 1948‑1991, polegająca na dyskryminowaniu głównie ludności odmiany czarnej i przyznawaniu białej mniejszości (ok. 13% ogółu mieszkańców) bardzo dużych przywilejów. Doprowadziło to m.in. do wysokiego odsetka analfabetów wśród czarnoskórej ludności.

Przykłady działań apartheidu:

  • zakaz mieszanych małżeństw,

  • odrębne dzielnice, autobusy, sklepy, szkoły, szpitale, windy, toalety, ławki i place zabaw,

  • bantustany – specjalne rezerwaty dla czarnych.

Nieprzestrzeganie reguł było surowo karane, a rząd bardzo mocno ingerował w prywatność obywateli.

RlJKwtmmmWvZe
Nelson Mandela (1918–2013) – symbol walki z apartheidem, za co otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, a w 1994 r. w pierwszych demokratycznych wyborach wybrano go na pierwszego czarnoskórego prezydenta RPA.
Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com.
Ciekawostka

Ameryka Południowa to najbardziej zróżnicowany kontynent pod względem rasowym, do czego przyczyniły się:

  • kolonizacja europejska, która spowodowała drastyczny spadek liczebności Indian,

  • napływ ludności z krajów europejskiej na przełomie XIX i XX w.,

  • sprowadzanie niewolników z Afryki (od XVI w.) do pracy na plantacjach.

bg‑azure

4. Zróżnicowanie narodowościowe i etniczne (zakres podstawowy)

bg‑azure

4.1. Naród a grupa etniczna (zakres podstawowy)

Naród to zbiorowość ludzi posiadająca wspólną historię, kulturę, język, państwo (terytorium) i gospodarkę. Jednak nie wszystkie te elementy muszą być zawarte w definicji określonego narodu, na przykład:

  • Czeczeni i Kurdowie nie posiadają własnego państwa (są rozproszeni),

  • w Szwajcarii, Belgii, Luksemburgu czy Kanadzie ludzie mówią różnymi językami.

Naród ma poczucie odrębności i tożsamości kulturowej.

Grupa etniczna to zbiorowość ludzka najczęściej zamieszkująca wspólne terytorium, różniąca się od innych grup pewnymi cechami, np. językiem, kulturą, wierzeniami i zwyczajami. Grupy etniczne mogą stać się narodami – po utworzeniu własnego państwa (uzyskaniu suwerenności politycznej). Z pojęciem grupy etnicznej związane są także pojęcia: plemionaplemionaplemionaludludlud.

bg‑azure

4.2. Mniejszość narodowa a mniejszość etniczna oraz społeczność etniczna (zakres podstawowy)

Mniejszość narodowa to zbiorowość ludzi zamieszkujących na obszarze danego państwa, należąca do innego narodu, stanowiąca mały odsetek ludności państwa, które zamieszkuje, posiadająca swoje własne państwo, np. mniejszość ukraińska w Polsce.

Mniejszość etniczna różni się od mniejszości narodowej tym, że zbiorowość ludzi, która stanowi mniejszość w danym państwie, nie posiada swojego własnego państwa, np. Tatarzy i Romowie w Polsce.

Społeczność etniczna (grupa etnograficzna) różni się tym od mniejszości etnicznej, że wykazuje przynależność do narodu, na terytorium którego mieszka oraz występuje jedynie na terenie jednego państwa, np. Kaszubi, Ślązacy, Górale czy Kociewiacy w Polsce.

bg‑violet

4.3. Zwartość socjoetniczna państw (zakres rozszerzony)

Zwartość socjoetniczna określa udział mniejszości narodowych i etnicznych w strukturze ludności danego państwa. Im udział ten jest większy, tym zwartość socjoetniczna jest mniejsza. W krajach Europy strukturę ludności tworzą głównie narody, a w krajach afrykańskich – głównie grupy etniczne. Dlatego w odniesieniu do Europy mówi się o zróżnicowaniu narodowościowym, a w odniesieniu do mieszkańców Afryki – o zróżnicowaniu etnicznym.

Podział państw ze względu na zwartość socjoetniczną:

  • jednolite narodowościowo (homogeniczne, zwarte socjoetnicznie), np. Polska, Grecja, Japonia, Węgry, Islandia,

  • wielonarodowościowe, np. w Europie: Bośnia i Hercegowina, Łotwa, Belgia czy Luksemburg, a także kraje Afryki i Azji Południowej (konsekwencja rozpadu systemu kolonialnego, w wyniku którego nastąpiło sztuczne wytyczenie granic).

RnK4jloyO73wI1
Mapa świata przedstawia zawartość socjoetniczną. Powyżej 80% występuje w Chinach, Japonii, Egipcie, Somalii, Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Iranie, na Madagaskarze, w Argentynie, Chile, Meksyku, na Islandii, w Portugalii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Polsce, Niemczech, Austrii, na Węgrzech, Chorwacji, we Włoszech, w Grecji. Od 60,1 do 80% występuje w Kolumbii, Republice Południowej Afryki, Papui Nowej Gwinei, Rosji, Mongolii, Iraku, Turcji, Rumunii, Bułgarii, Serbii, na Słowacji, Ukrainie, Białorusi, Litwie, Łotwie, Francji, Wielkiej Brytanii, Irlandii. Od 40,1 do 60% występuje w Stanach Zjednoczonych, Wenezueli, Brazylii, Botswanie, Algierii, Maroku, Omanie, Kazachstanie, Turkmenistanie, Afganistanie, Birmie. Od 20,1 do 40% występuje w Kanadzie, Peru, Boliwii, Indonezji, Pakistanie, Mali, Mauretanii, Nigrze, Sudanie, Etiopii, Angoli, Namibii, Mozambiku. Poniżej 20% występuje w Australii, Indiach, Czadzie, Nigerii, Demokratycznej Republice Konga, Zambii, Tanzanii, Kenii.
Zwartość socjoetniczna państw
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ONZ, licencja: CC BY-SA 3.0.
R40V6vJKoai2F1
Mapa Europy przedstawia mniejszości narodowe, etniczne i językowe. Obszary zamieszkane przez mniejszości etniczne i językowe, które dążą do niezależności to Szkocja, Irlandia Północna, Kraj Basków, Katalonia, Korsyka. Obszary zamieszkane przez mniejszości etniczne i językowe, które dążą do silnej autonomii to Lapończycy inaczej Saamowie, Galicja, Tyrol Południowy, Dolina Aosty we Włoszech, Fryzowie w Niemczech i Holandii. Obszary zamieszkane przez mniejszości etniczne i językowe, które dążą do autonomii to Bretania, Asturia w Hiszpanii, Sardynia, Alzatczycy we Francji, Bawaria, Śląsk, Friulowie we Włoszech, Karelia w Finlandii. Obszary zamieszkane przez mniejszości etniczne i językowe, które dążą do zdobycia większego uznania to Oksytania we Francji, Walonia w Belgii, Gryzonia w Szwajcarii, Morawy w Czechach, Arumuni w Grecji, Skania w Szwecji, Wyspy Alandzkie. Obszary zamieszkane przez mniejszości etniczne i językowe bez roszczeń to Ingria w Rosji, Liwowie na Łotwie, Kaszuby, Rusini na Słowacji i Ukrainie, Pomacy w Grecji, Aragonia w Hiszpanii.
Mniejszości narodowe, etniczne i językowe w Europie
Źródło: K. Chariza, dostępny w internecie: zpe.gov.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑violet

4.4. Skutki małej zwartości socjoetnicznej (zakres rozszerzony)

R1Z8IXwPinYUu1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Skutki
    • Elementy należące do kategorii Skutki
    • Nazwa kategorii: pozytywne
      • Elementy należące do kategorii pozytywne
      • Nazwa kategorii: korzystanie [br]z dorobku innych [br]kultur, [br]np. obyczajów,[br] kuchni
      • Nazwa kategorii: nauka tolerancji[br] i zwiększenie [br]szacunku dla [br]innych ludzi
      • Nazwa kategorii: łatwiejsza współpraca [br]międzynarodowa
      • Koniec elementów należących do kategorii pozytywne
    • Nazwa kategorii: negatywne
      • Elementy należące do kategorii negatywne
      • Nazwa kategorii: napięcia, [br]ruchy separatystyczne, [br]wojny domowe [br](szczególnie w tych [br]państwach, [br]w których rządy [br]sprawuje jeden [br]z narodów lub [br]jedna z grup [br]etnicznych), [br]np. w Rwandzie
      • Nazwa kategorii: rozpady państw,[br] np. Jugosławii
      • Nazwa kategorii: agresja, [br]nietolerancja [br]i ksenofobia [br](niechęć, [br]lęk przed [br]cudzoziemcami)
      • Nazwa kategorii: szerzenie się [br]przestępczości
      • Nazwa kategorii: zatracenie [br]tożsamości [br]narodowej
      • Nazwa kategorii: niższy [br]poziom edukacji
      • Nazwa kategorii: konieczność [br]dostosowania[br] systemu informacji,[br] szkolnictwa, urzędów [br]i innych usług [br]publicznych (kilka wersji [br]językowych) [br]lub ustanowienie [br]języka urzędowego [br]w placówkach [br]administracji publicznej [br]i szkołach
      • Nazwa kategorii: konieczność podjęcia[br] większego wysiłku[br] w zakresie [br]świadczenia usług [br]względem osób [br]o odmiennych cechach [br]etnicznych
      • Koniec elementów należących do kategorii negatywne
      Koniec elementów należących do kategorii Skutki

Sposoby ograniczania negatywnych skutków małej zwartości socjoetnicznej to m.in. zwiększenie autonomii mniejszości narodowych i etnicznych, zwłaszcza w zakresie edukacji i podatków. Ponadto ustanawia się język urzędowy (w byłych koloniach jest to najczęściej język kolonizatora w celu zapobiegnięcia poczucia dyskryminacji jednej z grup etnicznych) oraz lokalizuje się często stolicę państwa w bliskim sąsiedztwie obszarów występowania różnych mniejszości narodowych i etnicznych (np. w Kanadzie).

bg‑azure

4.5. USA jako przykład państwa wielokulturowego (zakres podstawowy)

Cechy USA jako państwa wielokulturowego:

  • powstałe z grup imigrantów i ich potomków, którzy zachowali odrębność kulturową,

  • obywatele mogą podejmować różne typowe dla ich narodowości działania (obchodzić swoje święta, prowadzić własne sklepy i restauracje, zakładać szkoły, organizować koncerty i imprezy kulturalne),

  • biali Amerykanie stanowią zdecydowaną większość rasową w USA (ok. 72,4% wg CIA) i są przeważającą grupą ludności w 20 stanach, głównie w Nowej Anglii, na środkowym Wschodzie i północnych częściach Gór Skalistych; ponadto występują Afroamerykanie (12,6%), Latynosi i ludność pochodzenia azjatyckiego (4,8%),

  • kultura amerykańska – uporządkowany system wartości i norm kulturowych opierający się na dziedzictwie kulturowym wielu grup imigranckich i autochtonicznych, który tworzy duży potencjał ekonomiczny, polityczny i naukowy,

  • mniejszość azjatycka (zwłaszcza chińska) tworzy zamknięte środowiska (np. Chinatown), gdzie zachowuje się język, kulturę i tradycje chińskie – może to być źródłem napięć społecznych, ale z drugiej strony stanowi walor turystyczny,

  • brak jest aspiracji niepodległościowych.

bg‑azure

4.6. Struktura narodowościowa i etniczna w Polsce (zakres podstawowy)

Dane dotyczące tego zagadnienia są obecnie dość nieaktualne, ponieważ pochodzą z ostatniego spisu ludności, który odbył się w 2011 r. Kolejny spis ludności odbędzie się w 2021 r.

Zmiany struktury narodowościowej i etnicznej w Polsce

Jeszcze do II wojny światowej Polska była krajem wielonarodowościowym, a obecnie jest krajem jednolitym narodowościowo.

RdmRX1YxJbRXZ1
Wykresy kołowe przedstawiają zmiany struktury narodowościowej i etnicznej Polski. W 1931 roku Polska była krajem wielonarodowościowym. 64% stanowili Polacy a 36% mniejszości narodowe i etniczne w tym Ukraińcy, Białorusini i Niemcy. Spowodowane to było dużą tolerancją wyznaniową w Polsce, zwłaszcza w 16 wieku. W 2011 roku Polska była krajem jednolitym narodowościowo. 97,1% stanowili Polacy, 1,5% mniejszości narodowe i etniczne a 1,4% to była narodowość nieustalona. Spowodowane to było zagładą Żydów i Romów przez hitlerowskie Niemcy. Powojennymi zmianami granic, Białorusini i Ukraińcy znaleźli się poza obecnymi granicami Polski. Masowymi przesiedleniami.
Zmiany struktury narodowościowej i etnicznej w Polsce oraz ich główne przyczyny
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Część Kaszubów i Ślązaków zadeklarowała podwójną przynależność: zarówno do narodu polskiego, jak i do Ślązaków (847 tys.) i Kaszubów (233 tys.).

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Najliczniejszą mniejszością narodową w Polsce są Niemcy, jednakże ostatni spis ludności odbył się przed masową migracją ludności pochodzenia ukraińskiego.

RKbOqRiPgkdeQ1
Wykres kolumnowy. Lista elementów:
  • 1. zestaw danych:
    • Kraj: Niemcy
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 148; Podpis osi wartości: tys.
  • 2. zestaw danych:
    • Kraj: Ukraińcy
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 51; Podpis osi wartości: tys.
  • 3. zestaw danych:
    • Kraj: Białorusini
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 47; Podpis osi wartości: tys.
  • 4. zestaw danych:
    • Kraj: Rosjanie
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 13; Podpis osi wartości: tys.
  • 5. zestaw danych:
    • Kraj: Litwini
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 8; Podpis osi wartości: tys.
  • 6. zestaw danych:
    • Kraj: Żydzi
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 8; Podpis osi wartości: tys.
  • 7. zestaw danych:
    • Kraj: Ormianie
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 4; Podpis osi wartości: tys.
  • 8. zestaw danych:
    • Kraj: Czesi
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 3; Podpis osi wartości: tys.
  • 9. zestaw danych:
    • Kraj: Słowacy
    • liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce (2011): 3; Podpis osi wartości: tys.
Liczebność głównych mniejszości narodowych w Polsce według spisu ludności z 2011 r. (w tys.)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.
RLR139yM39RtA
Wykres kolumnowy. Lista elementów:
  • 1. zestaw danych:
    • Kraj: Romowie
    • liczebność głównych mniejszości etnicznych w Polsce (2011): 17; Podpis osi wartości: tys.
  • 2. zestaw danych:
    • Kraj: Łemkowie
    • liczebność głównych mniejszości etnicznych w Polsce (2011): 11; Podpis osi wartości: tys.
  • 3. zestaw danych:
    • Kraj: Tatarzy
    • liczebność głównych mniejszości etnicznych w Polsce (2011): 2; Podpis osi wartości: tys.
  • 4. zestaw danych:
    • Kraj: Karaimi
    • liczebność głównych mniejszości etnicznych w Polsce (2011): 0.3; Podpis osi wartości: tys.
Liczebność głównych mniejszości etnicznych w Polsce według spisu ludności z 2011 r. (w tys .)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1IXBAPEq4EfA1
Tabela przedstawia mniejszości narodowe i etniczne w Polsce. Mniejszość narodowa niemiecka występuje w Polsce północnej, zachodniej i na Śląsku. Mniejszość narodowa ukraińska występuje w Polsce północnej, zachodniej efektem akcji Wisła, wschodniej i na Śląsku. Szacuje się, że w latach od 2013 do 2018 przybyło do Polski ponad 1 milion Ukraińców według NBP. Mniejszość narodowa białoruska występuje na Podlasiu i Suwalszczyźnie. Mniejszość etniczna romska czyli Cyganie i pochodzenia indyjskiego występuje w różnych miejscach polski. Mniejszość etniczna łemska czyli Rusini Karpaccy występuje w rejonie Karpat oraz w Polsce zachodniej efektem akcji Wisła. Mniejszość etniczna tatarska, która pojawiła się w Polsce 600 lat temu i będąca wyznawcami islamu występuje na Białostocczyźnie, w Bohonikach, Kruszynianach, Białymstoku, Sokółce.
Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R12CSBUJkSQU81
Mapa Polski przedstawia mniejszości narodowe, etniczne. Regiony historyczne to Małopolska razem z regionem sandomierskim, kielecko świętokrzyskim i radomskim, Polesie Lubelskie, Podlasie, Mazury, Warmia, Mazowsze, Kujawy, Pomorze Gdańskie, Pomorze Zachodnie, Wielkopolska, Ziemia Lubuska, Łużyce, Śląsk i Ziemia Sieradzko Łęczycka. Wśród mniejszości narodowych Niemcy występują na Pomorzu Zachodnim, w Wielkopolsce, na Śląsku, w Krakowie, w Warszawie, na Ziemi Sieradzko Łęczyckiej, na Pomorzu Gdańskim, na Mazurach. Ukraińcy na Pomorzu Zachodnim i Gdańskim, na Warmii i Mazurach, na Podlasiu, w Warszawie, w Małopolsce, na Śląsku, Ziemi Sieradzko Łęczyckiej, Kujawach, w Wielkopolsce. Białorusini w Warszawie, na Ziemi Sieradzko Łęczyckiej, Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Gdańskim, Podlasiu, w Małopolsce. Rosjanie w Warszawie, na Podlasiu, w Małopolsce, na Śląsku, w Wielkopolsce, na Pomorzu Zachodnim i Gdańskim. Litwini na Podlasiu, Mazurach, w Warszawie, Wietnamczycy w Warszawie i na Pomorzu Zachodnim. Żydzi na Śląsku, w Małopolsce, Wielkopolsce, Warszawie, na Ziemi Sieradzko Łęczyckiej. Słowacy w Małopolsce. Czesi na Śląsku. Wśród głównych grup etnograficznych Ślązacy występują na Śląsku. Kaszubi na Pomorzu Gdańskim. Pozostałe grupy etnograficzne to Krakowiacy, Lachy Sądeckie, Górale, Pogórzanie, Lasowiacy, Krzczonowiacy w Małopolsce. Księżacy, Kurpie, Dobrzyniacy w Małopolsce. Borowiacy i Kociewiacy na Pomorzu Gdańskim. Słowińcy na Pomorzu Zachodnim. Pałuczanie, Krajniacy, Mazurzy Wieleńscy, Bambrzy, Biskupianie, Dzierżacy, Chazacy w Wielkopolsce. Wśród głównych mniejszości etnicznych Romowie występują w całej Polsce a Łemkowie w Małopolsce, na Śląsku i Pomorzu Zachodnim.
Mniejszości narodowe, etniczne i grupy etnograficzne w Polsce
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, dostępny w internecie: zpe.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.

Mniejszości narodowe w Polsce mogą korzystać z wielu swobód, m.in. zakładać stowarzyszenia, używać języka narodowego w szkołach dwujęzycznych czy pielęgnować tradycje narodowe.

bg‑violet

5. Zróżnicowanie językowe (zakres rozszerzony)

bg‑violet

5.1. Klasyfikacja genetyczna języków świata (zakres rozszerzony)

Na świecie używa się około 3–7 tysięcy języków (w zależności od kryterium i definicji języka) należących do około 30 różnych rodzin językowych. Stanowią one zgrupowania języków mających wspólne cechy i wywodzących się ze wspólnego prajęzyka.

R1BsXHOMVWNf4
Struktura językowa ludności świata według rodzin językowych w 2019 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie ethnologue.com, licencja: CC BY-SA 3.0.

Najbardziej rozpowszechnioną jest rodzina indoeuropejska. Posługuje się nią ok. 3,5 mld ludności Ziemi. Wywodzi się ona ze wspólnego języka praindoeuropejskiego, którym około 6000 lat p.n.e. mówiły ludy koczownicze zamieszkujące obszary między środkową Azją a Ukrainą. Językami indoeuropejskimi posługuje się obecnie większość Europejczyków, Amerykanów i Australijczyków, a także mieszkańcy południowej i południowo‑zachodniej Azji. Wśród tej rodziny wyróżnia się wiele podrodzin językowychpodrodzina językowapodrodzin językowych, m.in. germańską, słowiańską, romańską i indoirańską. Te z kolei dzielą się na grupy językowegrupa językowagrupy językowe, np. zachodniosłowiańską czy północnogermańską. W grupach językowych wyróżnia się osobne językijęzykjęzyki, np. polski, niemiecki itd.

RiUrWEuOesd0C1
Schemat. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Inne najbardziej rozpowszechnione rodziny językowe
    • Elementy należące do kategorii Inne najbardziej rozpowszechnione rodziny językowe
    • Nazwa kategorii: chińsko-tybetańska
      • Elementy należące do kategorii chińsko-tybetańska
      • Nazwa kategorii: m.in. języki: chiński, tybetański i birmański
      • Koniec elementów należących do kategorii chińsko-tybetańska
    • Nazwa kategorii: nigero-kongijska (kongo-kordofańska)
      • Elementy należące do kategorii nigero-kongijska (kongo-kordofańska)
      • Nazwa kategorii: m.in.: języki bantu (np. suahili), ful, mandika, ewe, zulu
      • Koniec elementów należących do kategorii nigero-kongijska (kongo-kordofańska)
    • Nazwa kategorii: semito-chamicka (afroazjatycka)
      • Elementy należące do kategorii semito-chamicka (afroazjatycka)
      • Nazwa kategorii: m.in. języki: arabski, egipski, hebrajski i berberyjski
      • Koniec elementów należących do kategorii semito-chamicka (afroazjatycka)
    • Nazwa kategorii: austronezyjska
      • Elementy należące do kategorii austronezyjska
      • Nazwa kategorii: m.in. języki indonezyjski, jawajski, malgaski, malajski i hawajski
      • Koniec elementów należących do kategorii austronezyjska
    • Nazwa kategorii: drawidyjska
      • Elementy należące do kategorii drawidyjska
      • Nazwa kategorii: m.in. język tamilski i telugu
      • Koniec elementów należących do kategorii drawidyjska
    • Nazwa kategorii: ałtajska
      • Elementy należące do kategorii ałtajska
      • Nazwa kategorii: m.in. języki: turecki, tatarski, mongolski
      • Koniec elementów należących do kategorii ałtajska
    • Nazwa kategorii: uralska
      • Elementy należące do kategorii uralska
      • Nazwa kategorii: m.in. języki: węgierski, fiński, estoński, lapoński
      • Koniec elementów należących do kategorii uralska
      Koniec elementów należących do kategorii Inne najbardziej rozpowszechnione rodziny językowe
RReEWhb6WmQhl1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: PODZIAŁ WYBRANYCH [br]RODZIN JĘZYKOWYCH
    • Elementy należące do kategorii PODZIAŁ WYBRANYCH [br]RODZIN JĘZYKOWYCH
    • Nazwa kategorii: rodzina języków [br]indoeuropej[br]-skich
      • Elementy należące do kategorii rodzina języków [br]indoeuropej[br]-skich
      • Nazwa kategorii: podrodzina [br]germańska
        • Elementy należące do kategorii podrodzina [br]germańska
        • Nazwa kategorii: grupa języków [br]północno-[br]germańskich
          • Elementy należące do kategorii grupa języków [br]północno-[br]germańskich
          • Nazwa kategorii: szwedzki
          • Nazwa kategorii: norweski
          • Nazwa kategorii: duński
          • Nazwa kategorii: fryzyjski
          • Koniec elementów należących do kategorii grupa języków [br]północno-[br]germańskich
        • Nazwa kategorii: grupa języków[br] zachodnio-[br]germańskich
          • Elementy należące do kategorii grupa języków[br] zachodnio-[br]germańskich
          • Nazwa kategorii: niemiecki
          • Nazwa kategorii: niderlandzki
          • Nazwa kategorii: angielski
          • Nazwa kategorii: flamandzki
          • Nazwa kategorii: fryzyjski
          • Koniec elementów należących do kategorii grupa języków[br] zachodnio-[br]germańskich
          Koniec elementów należących do kategorii podrodzina [br]germańska
      • Nazwa kategorii: podrodzina [br]słowiańska
        • Elementy należące do kategorii podrodzina [br]słowiańska
        • Nazwa kategorii: grupa języków [br]zachodnio-[br]słowiańskich
          • Elementy należące do kategorii grupa języków [br]zachodnio-[br]słowiańskich
          • Nazwa kategorii: polski
          • Nazwa kategorii: czeski
          • Nazwa kategorii: słowacki
          • Koniec elementów należących do kategorii grupa języków [br]zachodnio-[br]słowiańskich
        • Nazwa kategorii: grupa języków [br]wschodnio-[br]słowiańskich
          • Elementy należące do kategorii grupa języków [br]wschodnio-[br]słowiańskich
          • Nazwa kategorii: rosyjski
          • Nazwa kategorii: białoruski
          • Nazwa kategorii: ukraiński
          • Koniec elementów należących do kategorii grupa języków [br]wschodnio-[br]słowiańskich
        • Nazwa kategorii: grupa języków[br] południowo-[br]słowiańskich
          • Elementy należące do kategorii grupa języków[br] południowo-[br]słowiańskich
          • Nazwa kategorii: serbski
          • Nazwa kategorii: chorwacki
          • Nazwa kategorii: słoweński
          • Nazwa kategorii: bułgarski
          • Nazwa kategorii: macedoński
          • Koniec elementów należących do kategorii grupa języków[br] południowo-[br]słowiańskich
          Koniec elementów należących do kategorii podrodzina [br]słowiańska
      • Nazwa kategorii: podrodzina[br] romańska
        • Elementy należące do kategorii podrodzina[br] romańska
        • Nazwa kategorii: hiszpański
        • Nazwa kategorii: portugalski
        • Nazwa kategorii: kataloński
        • Nazwa kategorii: francuski
        • Nazwa kategorii: włoski
        • Nazwa kategorii: retro-[br]romański
        • Nazwa kategorii: rumuński
        • Nazwa kategorii: mołdawski
        • Koniec elementów należących do kategorii podrodzina[br] romańska
      • Nazwa kategorii: podrodzina[br] celtycka
        • Elementy należące do kategorii podrodzina[br] celtycka
        • Nazwa kategorii: szkocki
        • Nazwa kategorii: irlandzki
        • Nazwa kategorii: walijski
        • Nazwa kategorii: bretoński
        • Koniec elementów należących do kategorii podrodzina[br] celtycka
      • Nazwa kategorii: podrodzina [br]bałtycka
        • Elementy należące do kategorii podrodzina [br]bałtycka
        • Nazwa kategorii: litewski
        • Nazwa kategorii: łotewski
        • Koniec elementów należących do kategorii podrodzina [br]bałtycka
      • Nazwa kategorii: podrodzina[br] indoirańska
        • Elementy należące do kategorii podrodzina[br] indoirańska
        • Nazwa kategorii: irańskie
          • Elementy należące do kategorii irańskie
          • Nazwa kategorii: tadżycki
          • Nazwa kategorii: perski
          • Nazwa kategorii: kurdyjski
          • Nazwa kategorii: pusztu [br](afgański)
          • Nazwa kategorii: beludżyjski
          • Koniec elementów należących do kategorii irańskie
        • Nazwa kategorii: indyjskie
          • Elementy należące do kategorii indyjskie
          • Nazwa kategorii: urdu
          • Nazwa kategorii: gudżarati
          • Nazwa kategorii: bengalski
          • Nazwa kategorii: marathi
          • Nazwa kategorii: pendżabski
          • Nazwa kategorii: hindi
          • Nazwa kategorii: romski [br](cygański)
          • Koniec elementów należących do kategorii indyjskie
          Koniec elementów należących do kategorii podrodzina[br] indoirańska
      • Nazwa kategorii: inne języki [br]indo-[br]europejskie
        • Elementy należące do kategorii inne języki [br]indo-[br]europejskie
        • Nazwa kategorii: albański
        • Nazwa kategorii: grecki
        • Nazwa kategorii: ormiański
        • Koniec elementów należących do kategorii inne języki [br]indo-[br]europejskie
        Koniec elementów należących do kategorii rodzina języków [br]indoeuropej[br]-skich
    • Nazwa kategorii: rodzina [br]języków uralskich
      • Elementy należące do kategorii rodzina [br]języków uralskich
      • Nazwa kategorii: języki [br]ugrofińskie
        • Elementy należące do kategorii języki [br]ugrofińskie
        • Nazwa kategorii: fiński
        • Nazwa kategorii: estoński
        • Nazwa kategorii: lapoński
        • Nazwa kategorii: węgierski
        • Koniec elementów należących do kategorii języki [br]ugrofińskie
      • Nazwa kategorii: języki [br]samojedzkie
        • Elementy należące do kategorii języki [br]samojedzkie
        • Nazwa kategorii: juracki
        • Koniec elementów należących do kategorii języki [br]samojedzkie
        Koniec elementów należących do kategorii rodzina [br]języków uralskich
    • Nazwa kategorii: rodzina [br]języków [br]ałtajskich
      • Elementy należące do kategorii rodzina [br]języków [br]ałtajskich
      • Nazwa kategorii: języki [br]tureckie
        • Elementy należące do kategorii języki [br]tureckie
        • Nazwa kategorii: turecki
        • Nazwa kategorii: kazachski[br] (kazaski)
        • Nazwa kategorii: baszkirski
        • Nazwa kategorii: karaimski
        • Nazwa kategorii: tatarski
        • Nazwa kategorii: uzbecki
        • Nazwa kategorii: turkmeński
        • Nazwa kategorii: azerski
        • Koniec elementów należących do kategorii języki [br]tureckie
      • Nazwa kategorii: języki [br]mongolskie
      • Nazwa kategorii: języki [br]tungusko-[br]mandżurskie
        • Elementy należące do kategorii języki [br]tungusko-[br]mandżurskie
        • Nazwa kategorii: tunguski
        • Nazwa kategorii: mandżuski
        • Koniec elementów należących do kategorii języki [br]tungusko-[br]mandżurskie
        Koniec elementów należących do kategorii rodzina [br]języków [br]ałtajskich
    • Nazwa kategorii: rodzina [br]języków[br] chińsko-[br]tybetańskich
      • Elementy należące do kategorii rodzina [br]języków[br] chińsko-[br]tybetańskich
      • Nazwa kategorii: języki[br] sinickie
        • Elementy należące do kategorii języki[br] sinickie
        • Nazwa kategorii: współczesne [br]i dawne [br]odmiany [br]chińskiego
        • Koniec elementów należących do kategorii języki[br] sinickie
      • Nazwa kategorii: języki [br]tybetańskie
        • Elementy należące do kategorii języki [br]tybetańskie
        • Nazwa kategorii: tybetański
        • Nazwa kategorii: języki [br]himalajskie
        • Koniec elementów należących do kategorii języki [br]tybetańskie
      • Nazwa kategorii: języki [br]birmańskie
      • Koniec elementów należących do kategorii rodzina [br]języków[br] chińsko-[br]tybetańskich
    • Nazwa kategorii: rodzina języków [br]afroazjatyckich [br](semito-chamickich)
      • Elementy należące do kategorii rodzina języków [br]afroazjatyckich [br](semito-chamickich)
      • Nazwa kategorii: języki [br]semickie
        • Elementy należące do kategorii języki [br]semickie
        • Nazwa kategorii: arabski
        • Nazwa kategorii: etiopski
        • Nazwa kategorii: hebrajski
        • Koniec elementów należących do kategorii języki [br]semickie
      • Nazwa kategorii: inne, [br]np. kuszyckie, [br]berberyjskie, [br]egipskie, [br]czadyjskie
        • Elementy należące do kategorii inne, [br]np. kuszyckie, [br]berberyjskie, [br]egipskie, [br]czadyjskie
        • Nazwa kategorii: juracki
        • Koniec elementów należących do kategorii inne, [br]np. kuszyckie, [br]berberyjskie, [br]egipskie, [br]czadyjskie
        Koniec elementów należących do kategorii rodzina języków [br]afroazjatyckich [br](semito-chamickich)
    • Nazwa kategorii: rodzina [br]języków [br]drawidyjskich
      • Elementy należące do kategorii rodzina [br]języków [br]drawidyjskich
      • Nazwa kategorii: tamilski
      • Nazwa kategorii: telungu
      • Koniec elementów należących do kategorii rodzina [br]języków [br]drawidyjskich
    • Nazwa kategorii: języki[br] izolowane
      • Elementy należące do kategorii języki[br] izolowane
      • Nazwa kategorii: baskijski
      • Nazwa kategorii: japoński
      • Nazwa kategorii: koreański
      • Koniec elementów należących do kategorii języki[br] izolowane
      Koniec elementów należących do kategorii PODZIAŁ WYBRANYCH [br]RODZIN JĘZYKOWYCH
RaFNuQ9VBkvgg1
Mapa świata przedstawia rodziny językowe. Indoeuropejska występuje w Ameryce Południowej, Ameryce Północnej, Europie, środkowej i południowej Azji, Australii i Nowej Zelandii. Uralska występuje w Finlandii i północnej Azji w okolicach Uralu. Turecka występuje w Turcji, Kazachstanie, północnej Azji. Tunguska występuje częściowo w północnej Azji. Mongolska występuje w Mongolii. Kaukaska występuje w Kaukazie. Drawudyjska występuje w południowych Indiach. Amerindiańska występuje w Ameryce Południowej i Północnej. Na dene występuje w północnej Ameryce Północnej. Eskimo aleucka występuje w północno wschodniej Ameryce Północnej. Afroazjatycka występuje w północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie. Nigero kongijska występuje w środkowej i południowej Afryce. Nilo saharyjska występuje w środkowej Afryce. Khoisan występuje w południowo zachodniej Afryce. Chińsko tybetańska występuje głównie w Chinach. Austroazjatycka występuje w Azji południowo wschodniej. Austronezyjska występuje na wyspach Azji południowo wschodniej. Pama nyungańska występuje w Australii. Papuaska występuje w Papui Nowej Gwinei. Dajska występuje w północnej Australii. Język izolowany występuje w północno wschodniej Azji.
Rozmieszczenie głównych rodzin językowych
Źródło: Maphobbyist, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Rxux8edpYkdGO1
Mapa Europy przedstawia grupy językowe. Języki germańskie to angielski w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Niemiecki, szwedzki, duński, norweski, holenderski, fryzyjski w Holandii, islandzki, farerski na Wyspach Owczych, luksemburski. Języki słowiańskie to rosyjski, polski, ukraiński, czeski, białoruski, słowacki, serbsko chorwacki, słoweński, bułgarski, macedoński, łużycki we wschodnich Niemczech. Języki romańskie to francuski, włoski, hiszpański, portugalski, kataloński w Hiszpanii, galicyjski w Hiszpanii, friulski we Włoszech, ladyński na pograniczy Niemiec i Włoch, korsykański, sardyński, retroromański na pograniczy Włoszech i Niemiec, rumuński, arumuński. Języki uralskie to węgierski, fiński, estoński, sami na północy krajów skandynawskich, karelski, w Finlandii, komi w Rosji, inne języki uralskie w Rosji to udmurt, mari i mordwiński. Języki celtyckie to walijski, irlandzki, szkocki, bretoński we Francji, manx w Wielkiej Brytanii. Języki altaiczne to turecki, azerski, kałmucki, gagauski, baszkirski oraz inne języki ałtajskie zlokalizowane są pomiędzy Turcją a Kaukazem. Języki bałtyckie to litewski, łotewski, baskijski w Hiszpanii, maltański, albański, grecki, kurdyjski w Turcji, gruziński, ormiański, osetyjski, abchaski.
Mapa grup językowych w Europie
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑violet

5.2. Inne rodzaje języków (zakres rozszerzony)

Ciekawostka

Język staro‑cerkiewno‑słowiański obowiązuje w liturgii Kościołów wschodnich do dziś (w Kościele katolickim do 1960 roku nabożeństwa odprawiano po łacinie). Do tego języka został dostosowany przez Cyryla i Metodego alfabet grecki, zwany cyrylicą.

Ciekawostka

W Papui‑Nowej Gwinei używa się ok. 860 języków, z czego 830 jest zagrożonych. Taka dywersyfikacja jest wynikiem położenia kraju na wielu wyspach oraz rzadkiego kontaktowania się ich mieszkańców w przeszłości.

bg‑azure

5.3. Języki urzędowe na świecie (zakres podstawowy)

Język urzędowy obowiązuje m.in. w urzędach, szkołach czy sądach. Dzięki niemu w krajach wielonarodowościowych możliwa jest komunikacja ludności. Wynika on w znacznej mierze z przeszłości kolonialnej.

RrnEL7TBjWcb71
Języki urzędowe na świecie
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

5.4. Przyczyny i konsekwencje upowszechniania się niektórych języków na świecie (zakres podstawowy)

Najbardziej rozpowszechnione języki na świecie

W 2020 roku najbardziej rozpowszechnionymi językami świata były język angielskijęzyk mandaryński (oficjalny standard mówionego j. chińskiego). Jednakże mandaryński jest językiem urzędowym jedynie w Chinach i Singapurze. Językami, które należą do urzędowych w największej liczbie krajów, są: angielski (59 państw), francuski (29 państw), arabski (26 państw), hiszpański (21 państw), portugalski (11 państw) i niemiecki (9 państw).

Rxf9tj7TyL9sh1
Wykres kolumnowy. Lista elementów:
  • 1. zestaw danych:
    • język: angielski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 1268; Podpis osi wartości: mln
  • 2. zestaw danych:
    • język: mandaryński
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 1120; Podpis osi wartości: mln
  • 3. zestaw danych:
    • język: hindi
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 637; Podpis osi wartości: mln
  • 4. zestaw danych:
    • język: hiszpański
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 538; Podpis osi wartości: mln
  • 5. zestaw danych:
    • język: francuski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 277; Podpis osi wartości: mln
  • 6. zestaw danych:
    • język: arabski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 274; Podpis osi wartości: mln
  • 7. zestaw danych:
    • język: bengalski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 265; Podpis osi wartości: mln
  • 8. zestaw danych:
    • język: rosyjski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 258; Podpis osi wartości: mln
  • 9. zestaw danych:
    • język: portugalski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 252; Podpis osi wartości: mln
  • 10. zestaw danych:
    • język: indonezyjski
    • liczba osób posługujących się danym językiem: 199; Podpis osi wartości: mln
Najbardziej rozpowszechnione języki świata (według liczby osób posługujących się danym językiem) w 2020 r. (w mln)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie ethnologue.com, licencja: CC BY-SA 3.0.

Język angielski

Najczęściej używanym językiem w kontaktach międzynarodowych jest język angielski, choć jako języka ojczystego używa go mniej osób w porównaniu z językiem hiszpańskim (odpowiednio: 5% i 6% ludności świata). Głównymi przyczynami dużego rozpowszechnienia języka angielskiego są:

  • przeszłość kolonialna (Wielka Brytania była metropolią wielu kolonii),

  • fakt, że przez ponad dwa stulecia (XIX i XX w.) za mocarstwa światowe uznawano najpierw imperium brytyjskie, a następnie USA,

  • inne związki historyczno‑polityczne,

  • ograniczone możliwości posługiwania się swoim ojczystym językiem poza granicami kraju (np. Szwedzi, Norwegowie),

  • nastawienie gospodarki na eksport (np. Malezji, Chin), co pozwala zwiększyć konkurencyjność tych krajów,

  • fakt, że jest on stosunkowo łatwy do nauki (w porównaniu na przykład z językiem chińskim),

  • fakt, że ma nieskomplikowany alfabet (łaciński).

Przez całe średniowiecze aż do XVIII w. funkcję języka międzynarodowego pełniła łacina (w Polsce była ona językiem urzędowym aż do okresu rozbiorów). Następnie – w XVIII w. i na początku XIX w. językiem międzynarodowym stał się język francuski.

Ro0kuMa4Z296v1
Mapa przedstawia ludność mówiącą po angielsku. Powyżej 90,1% jest w Stanach Zjednoczonych, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Australii, Nowej Zelandii. Od 70,1 do 90% jest w Szwecji, Austrii, Holandii, Kanadzie. Od 50,1 do 70% jest w Finlandii, Niemczech, Grecji, Belgii, Szwajcarii, Nigerii, na Filipinach. Od 30,1 do 50% jest w Polsce, na Litwie, Łotwie, w Estonii, Rumunii, we Francji, Włoszech, w Egipcie, Kamerunie, Botswanie, Republice Południowej Afryki, Iraku, Pakistanie, Papui Nowej Gwinei. Poniżej 30% jest w Meksyku, Kolumbii, Brazylii, Chile, Argentynie, Namibii, Zambii, Mozambiku, Tanzanii, Kenii, Algierii, Maroku, na Madagaskarze, w Portugalii, Hiszpanii, Czechach, na Słowacji, w Bułgarii, Turcji, Rosji, Kazachstanie, Chinach, Indiach, Tajlandii.
Udział ludności mówiącej po angielsku w ogólnej liczbie ludności
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie ethnologue.com, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1V9QBnJl6DOq1
bg‑violet

5.5. Zanikanie i odradzanie się języków (zakres rozszerzony)

Do końca XXI w. zaniknie prawdopodobnie połowa istniejących języków, a wraz z nimi część wiedzy i kultury. Problem zanikania języków dotyczy zwłaszcza USA, Brazylii, Indonezji, Rosji, Chin i Meksyku. Do wymarłych języków należą m.in.: karelski, kapadocki, dalmatyński czy słowiński.

RrPtsk17usjyq1

Czasami ludność (szczególnie o poglądach separatystycznych i nacjonalistycznych), dzięki niemałym staraniom, doprowadza do odrodzenia się danego języka. Przykładami odrodzonych języków są m.in. bretoński, irlandzki, kornijski i hebrajski. W Polsce zagrożonym językiem może być język kaszubski (jedyny uznany w naszym kraju za regionalny), gdyż posługują się nim na co dzień głównie ludzie starsi, podczas gdy ludzie młodzi często migrują do miast i rzadziej go używają.

bg‑azure

5.6. Alfabet (zakres podstawowy)

Alfabet to forma pisana języka będąca zbiorem liter stosowanych w tym języku. Najbardziej rozpowszechniony jest alfabet łaciński.

Alfabet

Występowanie

Wygląd pisma

łaciński

Europa, Ameryka Północna i Południowa, Australia i niektóre kraje Afryki (głównie Subsaharyjskiej) i Azji (np. Wietnam, Filipiny, Malezja, Indonezja, Indie, Nepal, niektóre byłe republiki radzieckie)

RPaBvLJDIT84m

hebrajski

Izrael

R1IBHFvkKS1B0

grecki

Grecja

RI4XvY3iJiLgp

cyrylica

utworzona na bazie alfabetu greckiego; Ukraina, Białoruś, Rosja, Bułgaria, Serbia, Macedonia Północna

R1KqV9sdpC4ko

arabski

kraje arabskie

R1R6mLucFmTWx

chiński

Chiny

R8v9aSbk3UKyl
R1GTBJkO5BD3h1
Mapa świata przedstawia alfabet języków urzędowych. Łaciński występuje w Ameryce Północnej, Środkowej, Południowej, Australii, Nowej Zelandii, Indonezji, Papui Nowej Gwinei, południowej Afryce oraz częściowo w środkowej w Nigerii, Nigrze, Sudanie Południowym, Mali, zachodniej i środkowej Europie, w Turcji, Turkmenistanie. Hebrajski występuje w Izraelu. Grecki występuje w Grecji. Cyrylica występuje w Rosji, na Ukrainie, Białorusi, Bułgarii, Serbii, Bośni i Hercegowinie. Arabski występuje w Mauretanii, Algierii, Maroku, Libii, Egipcie, Sudanie, na Półwyspie Arabskim, w Iraku, Iranie, Afganistanie. Chiński występuje w Chinach. Amharski występuje w Etiopii. Gruziński występuje w Gruzji. Armeński występuje w Armenii. Urdu występuje w Pakistanie. Tajski występuje w Tajlandii. Birmański występuje w Birmie. Lao występuje w Laosie. Khmerski występuje w Kambodży. Japoński występuje w Japonii. Koreański występuje w Korei Północnej i Południowej. Łaciński i arabski występuje w Czadzie, Somalii. Arabski i amharski występuje w Erytrei. Łaciński i cyrylica występuje w Kazachstanie. Cyrylica i mongolski występuje w Mongolii. Łaciński i indyjskie występuje w Indiach, Nepalu, Bangladeszu, Bhutanie.
Alfabety języków urzędowych
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

6. Zróżnicowanie wykształcenia (zakres podstawowy)

bg‑azure

6.1. Współczynnik skolaryzacji (zakres podstawowy)

Współczynnik ten występuje w dwóch postaciach: brutto i netto.

Według GUS:

  • współczynnik skolaryzacji netto to relacja liczby osób (w danej grupie wieku) uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania,

  • współczynnik skolaryzacji brutto to relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania.

Oba wyrażane są w procentach (%).

Współczynniki te mierzone są na różnych poziomach nauczania: podstawowym, ponadpodstawowym i wyższym. Najwyższe wartości przyjmują one w szkołach podstawowych, gdyż edukacja na tym poziomie jest obowiązkowa.

Wartości współczynnika skolaryzacji brutto mogą przekraczać 100%. Oznacza to, że w szkołach uczą się osoby starsze lub młodsze niż w wieku nominalnie przypisanym do danego poziomu edukacji.

Współczynnik skolaryzacji w szkołach podstawowych

Najniższymi wartościami współczynnika netto odznaczają się kraje słabo rozwinięte (np. Liberia – 44%, Erytrea – 51%), a najwyższymi – wysoko rozwinięte (np. Norwegia, Kanada, Islandia – 100%). Jeżeli chodzi o współczynnik brutto, to w wielu krajach słabo rozwiniętych i rozwijających się występują bardzo wysokie wartości tego współczynnika, często wyższe niż w krajach wysoko rozwiniętych – w szczególności brutto (np. Malawi – 145%, Sierra Leone – 144%, a Niemcy – 104%), gdyż rządy tych państw, przeznaczając duże nakłady finansowe na edukację, chcą nadrobić zaległości edukacyjne z poprzednich lat. Świadczy to o dostrzeżeniu wpływu edukacji na podniesienie poziomu rozwoju społeczno‑gospodarczego.

1

Współczynnik skolaryzacji w szkołach ponadpodstawowych

Najniższymi wartościami tego współczynnika odznaczają się kraje słabo rozwinięte (np. netto: Sudan Południowy – 5%, Republika Środkowoafrykańska – 13%, brutto: Sudan Południowy – 11%, Republika Środkowoafrykańska – 17%), a najwyższymi – wysoko rozwinięte (np. netto: Kanada i Singapur – 100%, brutto: Belgia – 156%, Irlandia i Finlandia – 155%).

1

Współczynnik skolaryzacji w szkołach wyższych

Najniższymi wartościami tego współczynnika odznaczają się kraje słabo rozwinięte (np. Tanzania i Erytrea – 3%), a najwyższymi – wysoko rozwinięte (np. Grecja – 143%, Turcja – 113% i Australia – 108%).

RxDbNpORSjBcV1
Mapa świata przedstawia współczynnik skolaryzacji brutto w szkołach wyższych. Powyżej 80% występuje w Stanach Zjednoczonych, Chile, Argentynie, Norwegii, Finlandii, Hiszpanii, Holandii, Rosji, na Łotwie, Białorusi, Ukrainie, w Austrii, Grecji, Turcji, Australii, Nowej Zelandii, Od 60,1 do 80% występuje w Kanadzie, Peru, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji, Portugalii, Francji, Niemczech, Polsce, na Litwie, Chorwacji, w Bułgarii, Serbii, Kazachstanie, Mongolii, Iranie, Arabii Saudyjskiej. Od 40,1 do 60% występuje w Rumunii, na Słowacji, Węgrzech, w Chinach, Tajlandii, Malezji, Algierii, Meksyku, Brazylii, Kolumbii. Od 20,1 do 40% występuje w Maroku, RPA, Namibii, Botswanie, Egipcie, Indiach, Indonezji, Poniżej 20% występuje w Afganistanie, Pakistanie, Birmie, Nigrze, Czadzie, Sudanie, Demokratycznej Republice Konga, Kenii, Tanzanii, Mozambiku, Angoli, na Madagaskarze.
Współczynnik skolaryzacji brutto w szkołach wyższych w latach 2016–2019 [%]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

6.2. Struktura wykształcenia (zakres podstawowy)

Struktura wykształcenia zależy od współczynnika skolaryzacji – im większa wartość tego współczynnika, tym większy odsetek osób z wykształceniem wyższym. Struktura wykształcenia związana jest z poziomem rozwoju gospodarczego. Im jest ona korzystniejsza, tym wyższy poziom rozwoju gospodarczego. Do wyjątków należą niektóre bogate państwa eksportujące surowce mineralne (np. kraje naftowe), które odznaczają się wysokimi wartościami HDI, lecz mało korzystną strukturą wykształcenia, gdyż do pracy w przemyśle wydobywczym nie jest potrzebne wyższe wykształcenie.

Rj7tOsXXtfqTD1
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1VLg4ZXufiWg1
Wykres skumulowany. Lista elementów:
  • 1. zestaw danych:
    • Rok: USA
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 1.0; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 9.2; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 43.9; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 45.9; Podpis osi wartości: %
  • 2. zestaw danych:
    • Rok: Wielka Brytania
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 0.0; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 22.9; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 33.0; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 44.1; Podpis osi wartości: %
  • 3. zestaw danych:
    • Rok: Polska
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 0.8; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 14.3; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 59.9; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 25.0; Podpis osi wartości: %
  • 4. zestaw danych:
    • Rok: Peru
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 18.1; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 23.9; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 36.1; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 21.9; Podpis osi wartości: %
  • 5. zestaw danych:
    • Rok: RPA
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 14.1; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 24.6; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 49.5; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 11.8; Podpis osi wartości: %
  • 6. zestaw danych:
    • Rok: Pakistan
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 51.2; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 21.5; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 18.6; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 8.7; Podpis osi wartości: %
  • 7. zestaw danych:
    • Rok: Rwanda
    • nieokreślone lub brak wykształcenia: 64.0; Podpis osi wartości: %
    • podstawowe: 26.1; Podpis osi wartości: %
    • średnie (ponadpodstawowe): 5.8; Podpis osi wartości: %
    • wyższe: 4.1; Podpis osi wartości: %
Struktura wykształcenia ludności w wieku 25 lat i więcej w wybranych państwach w 2018 r. (lub najnowszym dostępnym)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1K7WSdh2tAlY1
Mapa świata przedstawia strukturę ludności powyżej 25 lat. Przewaga osób, które zdobyły wykształcenie na poziomie podstawowym szkoła podstawowa, w tym niepełna oraz osób bez wykształcenia występuje w Meksyku, Kolumbii, Boliwii, Brazylii, Afryce, Turcji, Iraku, Iranie, Pakistanie, Indiach, Nepalu, Bhutanie, Tajlandii, Indonezji, Chinach. Przewaga osób, które zdobyły wykształcenie na poziomie podstawowym szkoła podstawowa, w tym niepełna i średnim głównie szkoła średnia i zawodowa oraz osób bez wykształcenia występuje w Portugalii, we Włoszech. w Czechach, na Słowacji, Węgrzech, Chorwacji, w Rumunii, Bułgarii, Serbii, Bośni i Hercegowinie, Peru, Chile, Argentynie, Egipcie, RPA, Malezji, Mongolii. Przewaga osób, które zdobyły wykształcenie na poziomie średnim głównie szkoła średnia i zawodowa i wyższym przynajmniej krótkoterminowych lub licencjat i jego odpowiednik występuje w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wenezueli, Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Rosji, Kazachstanie, Arabii Saudyjskiej, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, na Islandii, we Francji, w Szwajcarii, Belgii, Holandii, Niemczech, Austrii, Polsce, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Estonii, na Litwie, Łotwie, Białorusi, Ukrainie, w Grecji.
Struktura wykształcenia ludności w wieku 25 lat i więcej w wybranych państwach w 2018 r. (lub najnowszym dostępnym)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1CHxhRYsP9iw1
Udział osób z wykształceniem wyższym w grupie ludności w wieku 25 lat i więcej oraz wartość HDI w wybranych krajach w latach 2018–2019
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego i danych UNDP, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

6.3. Analfabetyzm (zakres podstawowy)

Analfabetyzm i jego rodzaje

Analfabetyzm (gr. analphábētos ‘nieznający abecadła’), jak podaje Encyklopedia PWN, to brak umiejętności czytania, pisania i wykonywania 4 podstawowych działań arytmetycznych (dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia) u osób, które osiągnęły określony wiek. Zjawisko to bada się w grupie osób w wieku 15 lat i więcej.

RRYi2kytV2UhE
całkowity
  • brak umiejętności czytania, pisania i wykonywania podstawowych działań
, połowiczny (półanalfabetyzm)
  • brak umiejętności pisania lub bardzo słabe pisanie i czytanie
, funkcjonalny
  • brak umiejętności rozumienia tekstów pisanych, wypełnienia prostych dokumentów i wykonywania prostych obliczeń rachunkowych;
  • półanalfabetyzm funkcjonalny, czyli nieumiejętność rozumienia sensu i związków logicznych prostych tekstów, ubogi zasób pojęć i posługiwanie się prostą gwarą,
, cywilizacyjny
  • niezdolność korzystania z informacji, przysługujących praw, technologii, dóbr kultury i rozwiązań organizacyjnych,
, informacyjny
  • brak zdolności posługiwania się informacją,
, informatyczny
  • brak umiejętności korzystania z nowych zdobyczy informatycznych.

Wskaźnik analfabetyzmu i jego zróżnicowanie przestrzenne

Bardzo trudno jest zmierzyć poziom analfabetyzmu, szczególnie funkcjonalnego. W bazach danych UNESCO istnieje wskaźnik alfabetyzmu (ang. literacy rate). Jest on określony jako odsetek ludności w wieku 15 lat i więcej umiejącej jednocześnie czytać i pisać ze zrozumieniem proste i krótkie wypowiedzi na poziomie wystarczającym w ich codziennym funkcjonowaniu. Jego odwrotnością (różnicą między liczbą 100 a wskaźnikiem alfabetyzmu) jest wskaźnik analfabetyzmu (ang. illiteracy rate). Podawany jest on także osobno dla grupy wiekowej 15–24 lata oraz według struktury płci – dla kobiet i mężczyzn

Według danych Banku Światowego (za UNESCO) w 2019 r. wskaźnik analfabetyzmu na świecie wynosił, mimo postępu cywilizacyjnego, 13,5%. Oznaczało to, że 13,5% ludności w wieku 15 lat i więcej (ponad 770 mln osób) nie posiadało wyżej opisanych umiejętności. Wartości tego wskaźnika z roku na rok zmniejszają się.

Z problemem analfabetyzmu borykają się głównie kraje Afryki i Azji (przede wszystkim południowej i południowo‑zachodniej). W tych regionach wartości analizowanego wskaźnika są największe (przekraczają często 40%, a nawet 60%).

R15zUYI6cdZSU1
Mapa świata przedstawia wskaźnik analfabetyzmu. Powyżej 60% występuje w Mali, Nigrze, Czadzie, Republice Środkowoafrykańskiej, Sudanie Południowym, Somalii. Od 40,1 do 60% występuje w Mauretanii, Etiopii, Afganistanie, Pakistanie, Papui Nowej Gwinei. Od 20,1 do 40% występuje w Maroku, Nigerii, Kamerunie, Egipcie, Sudanie, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Tanzanii, Mozambiku, na Madagaskarze, w Indiach, Nepalu, Bhutanie, Birmie. Od 5,1 do 20% występuje w Ameryce Środkowej, Peru, Boliwii, Brazylii, RPA, Namibii, Botswanie, Zimbabwe, Zambii, Kenii, Algierii, Libii, Iraku, Iranie, Tajlandii, Malezji. Poniżej 5% występuje w pozostałych krajach, w tym w całej Europie, Australii, Ameryce Północnej.
Wskaźnik analfabetyzmu wśród osób w wieku 15 lat i więcej w 2019 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Banku Światowego, licencja: CC BY-SA 3.0.

Przyczyny i skutki analfabetyzmu

RVDokDAuslc3U1
Schemat. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Analfabetyzm
    • Elementy należące do kategorii Analfabetyzm
    • Nazwa kategorii: przyczyny
      • Elementy należące do kategorii przyczyny
      • Nazwa kategorii: bieda
      • Nazwa kategorii: ograniczony dostęp do edukacji
      • Nazwa kategorii: ciężka praca dzieci zamiast chodzenia do szkoły
      • Nazwa kategorii: uwarunkowania kulturowe
      • Nazwa kategorii: stopa bezrobocia
      • Nazwa kategorii: wielkość migracji
      • Nazwa kategorii: czynniki polityczne (stabilność polityczna)
      • Koniec elementów należących do kategorii przyczyny
    • Nazwa kategorii: skutki
      • Elementy należące do kategorii skutki
      • Nazwa kategorii: niedobór wykwalifikowanych pracowników
      • Nazwa kategorii: bezrobocie
      • Nazwa kategorii: niski poziom rozwoju gospodarczego
      • Nazwa kategorii: zatrudnienie w mało dochodowych gałęziach gospodarki
      • Nazwa kategorii: niska atrakcyjność dla inwestorów zagranicznych
      • Nazwa kategorii: ograniczony dostęp do wiedzy
      • Nazwa kategorii: ograniczony dostęp do nowoczesnych usług
      • Koniec elementów należących do kategorii skutki
      Koniec elementów należących do kategorii Analfabetyzm

Wskaźnik analfabetyzmu według płci

Wartości tego wskaźnika są także zróżnicowane według płci. Ponad 62% analfabetów stanowią kobiety. Wskaźnik analfabetyzmu mężczyzn wynosi w skali świata 10,1%, a wskaźnik analfabetyzmu kobiet – 17,0%. Wśród przyczyn tego zjawiska należy wymienić uwarunkowania religijne. W państwach islamskich dziewczynki są rzadziej niż chłopcy posyłane do szkół i okres ich edukacji trwa krócej. Również w hinduizmie i buddyzmie ograniczona jest rola kobiet w społeczeństwie. Ponadto w hinduizmie obowiązuje także nieformalnie system kastowy.

1
bg‑azure

7. Zróżnicowanie religijne (zakres podstawowy)

bg‑azure

7.1. Religia (zakres podstawowy)

Religia to zespół wierzeń i praktyk oraz powiązanych z nimi obrzędów i zasad moralnych. Kształtuje postawy życiowe, a także system wartości swoich wyznawców. Określa relacje pomiędzy tym, co święte (tzw. sacrum), a człowiekiem. Ma wpływ zarówno na społeczeństwo, kulturę i sztukę (np. malarstwo, architekturę), jak i na gospodarkę.

Składowe religii:

  • doktryna (teoria religii), czyli przekonania, wierzenia oraz doświadczenia religijne, które dowodzą istnienia sacrum (czyli tego, co boskie) oraz jego wpływu na profanum (tego, co ludzkie), poruszające kwestie bóstwa, świata, człowieka, życia i śmierci,

  • etyka (etos), czyli normy i zasady postępowania w różnych dziedzinach życia społeczeństwa; jest to dziedzictwo kulturowe ludzkości,

  • kult, czyli praktyki religijne – nabożeństwa, modlitwy i obrzędy oddające cześć sacrum, które prowadzone są przez kapłana według ustalonych zasad.

bg‑azure

7.2. Podział religii (zakres podstawowy)

R1aEmO95MCJ1F
historyczny
  • wymarłe
    • nie istniejące obecnie
    • starożytnych Słowian, Egipcjan, Rzymian
  • żywe
    • mające obecnie swoich wyznawców
    • islam, chrześcijaństwo, buddyzm
, ze względu na przedmiot kultu
  • teistyczne - wyznające wiarę w co najmniej jedno bóstwo
    • monoteistyczne
      • wiara w jednego Boga
      • chrześcijaństwo, islam, judaizm, konfucjanizm
    • politeistyczne
      • wiara w wiele bóstw
      • hinduizm, szintoizm, religie starożytnych Greków, Rzymian, Słowian
  • nieteistyczne - takie, których przedmiotem kultu nie jest Bóg
    • religie animistyczne - występuje wiara w istnienie dusz roślin, zwierząt czy przedmiotów niematerialnych, zdolnych do samodzielnego istnienia i ożywiających człowieka
    • buddyzm
, ze względu na zasięg
  • narodowościowe
    • wyznawane przez konkretną grupę etniczną, ściśle powiązane z jej tradycją i kulturą
    • hinduizm, szintoizm, judaizm,
  • plemienne
    • wyznawane przez konkretne plemienne
    • animizm, szamanizm, totemizm
  • uniwersalistyczne, uniwersalne (powszechne)
    • odnoszą się do wszystkich ludzi
    • chrześcijaństwo, islam, buddyzm
, ze względu na sposób powstawania
  • naturalne
    • według ich wyznawców istnieją one zawsze i są przekazywane najczęściej z pokolenia na pokolenie
    • religie plemienne
  • objawione (założone)
    • związane z osobą „założyciela” – proroka, czyli natchnionego przywódcy, oświeconego w nadprzyrodzony sposób
    • chrześcijaństwo, islam, buddyzm, konfucjanizm
, inne, niesklasyfikowane
  • deizm – wiara w Boga, który stworzył świat, ale nie ingeruje w jego losy,
  • agnostycyzm – pogląd filozoficzny negujący możliwość poznania bytu i możliwość dowiedzenia się, czy Bóg istnieje,
  • ateizm – pogląd negujący istnienie Boga,
  • religie synkretyczne – łączą ze sobą elementy wielu wyznań, np. voodoo, hoodom
bg‑azure

7.3. Charakterystyka głównych religii na świecie (zakres podstawowy)

Do głównych religii na świecie należą: chrześcijaństwo, islam, hinduizm, buddyzm i judaizm. W 2020 r. (według danych Pew Research Center) wyznawcy tych religii stanowili około 78% ludności świata.

ReGtiU9XYRp1y1
Struktura religijna ludności świata w 2020 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Pew Research Center, licencja: CC BY-SA 3.0.

Najwięcej wyznawców ma obecnie religia chrześcijańska (2,38 mld osób). Istnieje wiele jej podziałów, co przedstawia poniższy wykres. Najczęściej jednak wyróżnia się następujące wyznania: katolicyzm, protestantyzm, prawosławie i pozostałe.

R1LOyGp7nvO9h
Podział chrześcijaństwa
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie P. Wład, Geografia. Człowiek gospodarzem Ziemi. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. Zakres podstawowy, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007, licencja: CC BY-SA 3.0.
RMkvhEPXYvcPa1
Wykres kolumnowy. Lista elementów:
  • 1. zestaw danych:
    • Rok: 2010
    • chrześcijaństwo: 31.4; Podpis osi wartości: %
    • islam: 23.2; Podpis osi wartości: %
    • hinduizm: 15; Podpis osi wartości: %
    • buddyzm: 7.1; Podpis osi wartości: %
    • judaizm: 0.2; Podpis osi wartości: %
    • bezwyznaniowość: 16.4; Podpis osi wartości: %
    • inne: 6.7; Podpis osi wartości: %
  • 2. zestaw danych:
    • Rok: 2020
    • chrześcijaństwo: 31.1; Podpis osi wartości: %
    • islam: 24.9; Podpis osi wartości: %
    • hinduizm: 15.2; Podpis osi wartości: %
    • buddyzm: 6.6; Podpis osi wartości: %
    • judaizm: 0.2; Podpis osi wartości: %
    • bezwyznaniowość: 15.6; Podpis osi wartości: %
    • inne: 6.4; Podpis osi wartości: %
  • 3. zestaw danych:
    • Rok: 2040*
    • chrześcijaństwo: 31.1; Podpis osi wartości: %
    • islam: 28.1; Podpis osi wartości: %
    • hinduizm: 15.1; Podpis osi wartości: %
    • buddyzm: 5.7; Podpis osi wartości: %
    • judaizm: 0.2; Podpis osi wartości: %
    • bezwyznaniowość: 14; Podpis osi wartości: %
    • inne: 5.8; Podpis osi wartości: %
Procentowy udział wyznawców różnych religii (*prognoza)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Pew Research Center, licencja: CC BY-SA 3.0.

Obserwuje się następujące tendencje dotyczące struktury religijnej ludności:

  • odsetek chrześcijan w skali globalnej nieznacznie się zmienia (również według prognoz nieznacznie się zmieni), jednakże w krajach wysoko rozwiniętych zmniejsza się (z uwagi na niski przyrost naturalny), a w krajach słabo rozwiniętych zwiększa się (ze względu na działalność misyjną oraz wysoki przyrost naturalny),

  • odsetek muzułmanów w skali globalnej wzrasta (wzrośnie również w przyszłości) ze względu na wysoki przyrost naturalny w krajach muzułmańskich,

  • odsetek osób wyznających inne religie (np. animistyczne) zmniejsza się (według prognoz będzie się również zmniejszał w przyszłości),

  • odsetek wyznawców buddyzmu zmniejsza się (i według prognoz również się zmniejszy), mimo że bezwzględna liczba buddystów wykazuje tendencję wzrostową,

  • odsetek wyznawców hinduizmu jest i będzie (według prognoz) na podobnym poziomie, mimo że bezwzględna liczba hinduistów wykazuje tendencję wzrostową.

R1ZUIRV1k4vRt1
Czas narodzin największych religii na świecie
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1QbmVLLEfXJy
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
R1b8R6IV6tsLc
Symbole najważniejszych religii
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

7.4. Rozmieszczenie wyznawców wybranych religii i wyznań na świecie. Miejsca pielgrzymkowe (zakres podstawowy)

Rd8gTGRJBQJzO1
Mapa przedstawia dominujące religie i wyznania. Zaznaczono miejsca święte i pielgrzymkowe. 1 to Watykan. 2 to Fatima w Portugalii. 3 to Santiago de Compostela w Hiszpanii. 4 to Lourdes we Francji. 5. Medziugorie w Bośni i Hercegowinie. 6 to Częstochowa. 7 to Rio de Janeiro, 8 to Guadalupe w Meksyku. 9 to Copacabana w Boliwii. 10 to Lujan w Argentynie. 11 to Góra Athos w Grecji. 12 to Ławra Peczerska na Ukrainie. 13 to Siergijew Posad w Rosji. 14 to Święta Góra Grabarka w Polsce. 15 to Jerozolima. 16 to Mekka w Arabii Saudyjskiej. 17 to Medyna w Arabii Saudyjskiej. 18 to Waranasi (Benares) w Indiach. 19 to Rameswaram w Indiach. 20 to Rangun w Birmie. 21 to Lhasa w Chinach. Katolicyzm występuje w Kanadzie, Meksyku, Ameryce Środkowej i Południowej, Irlandii, Portugalii, Hiszpanii, Polsce, Belgii, Holandii, we Włoszech, Francji, na Słowacji, Węgrzech, w Czechach, Austrii, Chorwacji, Angoli, Mozambiku, Tanzanii, Sudanie Południowym, Kamerunie. Prawosławie występuje w Rosji, Estonii, na Ukrainie, Białorusi, w Rumunii, Bułgarii, Grecji, Serbii, Bośni i Hercegowinie, Etiopii. Protestantyzm występuje w Stanach Zjednoczonych, Australii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Wielkiej Brytanii, na Islandii, w Niemczech, Łotwie, RPA, Namibii, Botswanie, Zambii, Zimbabwe, Demokratycznej Republice Konga, Kenii, Nigerii, w Papui Nowej Gwinei. Islam sunnicki występuje w północnej Afryce, na Półwyspie Arabskim, w Turcji, Kazachstanie, Turkmenistanie, Afganistanie, Pakistanie, Malezji, Indonezji. Islam szyicki występuje w Iranie, Iraku. Hinduizm występuje w Indiach, Nepalu. Buddyzm występuje w Mongolii, Azji południowo wschodniej. Judaizm występuje w Izraelu. Taoizm i konfucjanizm występuje w Chinach. Inne występują w Korei Północnej i Południowej oraz w Japonii.
Dominujące religie i wyznania w 2020 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych Pew Research Center, dostępny w internecie: https://www.pewresearch.org/, licencja: CC BY-SA 3.0.
1

Ważniejsze miejsca pielgrzymkowe

  • katolicyzm: Guadalupe, Chiquinquirá, Copacabana, Luján, Puebla, Aparecida, Fatima, Lourdes, Paryż, Santiago de Compostela, Montserrat, Syrakuzy, Medziugorie, Rzym, Asyż, Betlejem, Jerozolima, Nazaret, Wilno, Częstochowa, Niepokalanów, Święta Lipka, Licheń, Kraków‑Łagiewniki,

  • prawosławie: Siergijew Posad (Siergiejów), Góra Athos, Ławra Peczerska, Monastyr Rilski, Święta Góra Grabarka, Supraśl, Jabłeczna,

  • protestantyzm: Betlejem, Jerozolima, Nazaret,

  • islam: Mekka, Medyna, Kairuan, Jerozolima,

  • hinduizm: Waranasi, Prajagradź (Allahabad), Tirupati, Puri, Gangotri, Sagara,

  • buddyzm: Lhasa, Rangun, Kioto, Lumbini, Bodh Gaja, Kuszinagar, Sarnath,

  • judaizm: Jerozolima, góra Synaj, rzeka Jordan.

Polecenie 3

Odszukaj na mapie „Dominujące religie i wyznania w 2020 r.” lokalizacje powyższych miejsc pielgrzymkowych.

R1exUQN49J9AV
Ściana Płaczu to święte miejsce dla wyznawców judaizmu. Stanowi prawdopodobnie fragment zburzonej świątyni Jerozolimskiej. Miejsce to odwiedzają także pielgrzymi chrześcijańscy. Z kolei złota Kopuła na Skale to miejsce kultu muzułmanów.
Źródło: Sheepdog85, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
RLDKxakDJVzKz
Świątynia buddyjska (pierwotnie hinduska) Angkor Wat w Kambodży
Źródło: S. Garza, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 2.0.
bg‑azure

7.5. Wpływ religii na życie człowieka i gospodarkę (zakres podstawowy)

R2TJD2CNJAknS1
Tabela przedstawia wpływ religii. Wpływ judaizmu na społeczeństwo. Żydów obowiązują zakazy i nakazy wynikające z zapisów w Biblii i Talmudzie, łącznie 613, regulują one zasady życia i kontaktów międzyludzkich. Osoby różnej płci mają zakaz przebywania w jednym pomieszczeniu, chyba że jest to małżeństwo. Mężczyźni nie mogą interesować się wyglądem fizycznym kobiet, jednakże są zobligowani do założenia rodziny i posiadania potomstwa. Obowiązuje duży szacunek wobec starszych. Dniem świętym jest szabat, podczas którego odpoczywa się po całym tygodniu, święto zaczyna się w piątek wieczorem i kończy w sobotę wieczorem, wówczas nie wolno używać światła ani udawać się w podróż, bardzo pobożnie obchodzi się także Pięćdziesiątnicę, Pachę i Chanukę. Nie mogą też oni spożywać mięsa wieprzowego, wielbłądziego, w dużej mierze mięsa ptaków, a także mają zakaz łączenia pokarmów mlecznych z mięsnymi, potrawy muszą być koszerne, czyli przygotowane w specjalny sposób. Wpływ judaizmu na gospodarkę. W szabat nie kursuje większość środków lokomocji. Religia nakazuje Żydom spożywać owoce i potrawy mączne, dlatego Izrael charakteryzuje się dużymi plonami zbóż. Małe pogłowie wieprzowiny z uwagi na zakaz jej spożywania. Rozwój uboju rytualnego. Sumienność i pracowitość wyznawców tej religii sprzyjają rozwojowi gospodarczemu. Wpływ chrześcijaństwa na społeczeństwo. W protestantyzmie dozwolona jest lichwa, czyli pożyczka na procent, podczas gdy u katolików i prawosławnych w przeszłości była zabraniana przez Kościół. Religia zachęca do zakładania rodziny i posiadania potomstwa. Katolickich duchownych i prawosławnych na wyższych stanowiskach obowiązuje celibat nie mogą oni założyć rodziny i mieć dzieci. Zachęta do troski o bliźniego, zwłaszcza pomoc ubogim i cierpiącym. Różnice między katolikami i anglikanami spowodowały długotrwały konflikt na przykład w Irlandii Północnej. Wpływ chrześcijaństwa na gospodarkę. Charakterystyczny głównie dla protestantyzmu kult pracy, dbałość o dobra doczesne, gospodarność i poszanowania własności prywatnej sprawiają, że kraje zdominowane przez ten odłam chrześcijaństwa są najlepiej rozwinięte gospodarczo, według protestantów ważniejsze są dobre uczynki niż modlitwa, co przekłada się na rozwój kraju, ich zdaniem człowiek najbardziej zyskuje w oczach Boga, kiedy wykonuje sumiennie swoje codzienne zadania i obowiązki. Nauka Kościoła katolickiego miała wpływ na ukształtowanie się gospodarki rynkowej. Wpływ islamu na społeczeństwo. Wszystkie dziedziny życia reguluje szarijat, czyli prawo oparte na Koranie. Banki nie udzielają bezpośrednich pożyczek na procent. Istnieje zakaz wyznawania innej religii niż islam. Zakaz spożywania alkoholu i wieprzowiny. Podczas jednego z miesięcy ramadanu muzułmanów obowiązuje całkowity post od wschodu do zachodu słońca, nie wolno nawet pić wody. Zakaz hazardu. Obowiązkiem wyznawców islamu jest nieustanne poszukiwanie przez całe życie, co przełożyło się w przeszłości również na rozwój naukowy świata islamskiego. Kobiety i mężczyźni mają obowiązek zakrywać tułów i uda, a w radyklanych odłamach można pokazywać jedynie część twarzy, nosząc burki, niższa pozycja społeczna kobiet, muszą być posłuszne mężczyznom. Powszechnie funkcjonuje poligamia. Prawo obowiązujące w wielu krajach muzułmańskich, szarijat, uznaje kary cielesne. Istnieje obowiązek odbycia pielgrzymki do Mekki, muzułmanie gromadzą się wokół Czarnego Kamienia w obrębie świątynie Al.-Kaba. Wpływ islamu na gospodarkę. Nie prowadzi się hodowli trzody chlewnej, a także nie istnieje przemysł alkoholowy ze względu na zakaz spożywania wieprzowiny i alkoholu choć w praktyce zasady te nie zawsze są przestrzegane. Konflikty na podłożu religijnym wpływają na osłabienie gospodarki. Ograniczone funkcjonowanie zakładów gastronomicznych podczas ramadanu. Funkcjonowanie bankowości islamskiej, dostosowującej oferty finansowe do przepisów religijnych. Wpływ hinduizmu na społeczeństwo. Powszechnie funkcjonuje nieformalny podział ludności na kasty, ograniczenia dotyczące na przykład zawierania małżeństw tylko z osobami z tej samej kasty, nakaz wykonywania określonych zawodów i takiego typu, i związana z tym dyskryminacja społeczna. Wykształcenie jest kwestią marginalną, ponieważ najbardziej liczy się pochodzenie. Niższa ranga społeczna kobiet niż mężczyzn w zakresie edukacji, wykonywanej pracy, ubioru i tak dalej. Ogromną rolę ma w hinduizmie aktywność społeczna, z którą związana jest rezygnacja z należnych uprawnień. Specyficzna jest kultura pracy, w której czas jest pojęciem płynnym, największy nacisk na spotkaniach biznesowych kładzie się na relacje międzyludzkie, wszelkie decyzje zapadają na najwyższych szczeblach, które wydają dokładne polecenia pracownikom będącym niżej w hierarchii. Tradycyjnym rytuałem jest kąpiel w Gangesie, który hinduiści uznają za rzekę świętą, pomimo jej dużego zanieczyszczenia. Surowo przestrzegany jest zakaz zabijania istot żywych, a nawet szkodników, ponieważ wierzy się tam w reinkarnację, wegetarianizm. Krowy uznawane za święte są elementem indyjskiego krajobrazu. Wpływ hinduizmu na gospodarkę. Brak możliwości przejścia z jednej kasty do drugiej, hermetyczność kast, podtrzymuje wysoką rangę rolnictwa w strukturze zatrudnienia Indii, ponieważ utrzymuje się z niego duża część społeczeństwa około 50%, a liczba ludności kraju jest jedną z największych na świecie i wciąż wzrasta. Rozwój gospodarczy utrudniony jest przez wykonywanie tradycyjnych zajęć przez osoby należące do określonej kasty. Pogłowie bydła nie ma znaczenia gospodarczego z punktu widzenia pozyskiwania mięsa, ponieważ obowiązuje zakaz spożywania wołowiny, a krowy są zwierzętami świętymi, pozyskuje się jedynie mleko, które przetwarza się na inne produkty, odchody służą jako opał i materiał budowlany. Zahamowany rozwój produkcji zwierzęcej, ponieważ spożywanie mięsa jest grzechem. Wpływ buddyzmu na społeczeństwo. Bardzo ważne jest posiadanie wielodzietnej rodziny. Występuje dyskryminacja kobiet. Większa rola całego społeczeństwa niż jednostki. Wpływ buddyzmu na gospodarkę. W  buddyzmie przywiązuje się wagę do ograniczenia konsumpcji dóbr, co nie sprzyja rozwojowi gospodarki. Wykorzystanie surowców naturalnych w najmniejszych potrzebnych ilościach powoduje nieznaczny tylko rozwój przemysłu.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

7.6. Struktura wyznaniowa Polski (zakres podstawowy)

W porównaniu z innymi państwami europejskimi Polska jest krajem jednolitym pod względem religijnym i wyznaniowym. Około 93% osób w wieku 16 lat i więcej stanowią chrześcijanie, głównie katolicy. Wyznanie to, pomimo niewielkiego wzrostu liczby osób prawosławnych i grekokatolików spowodowanego napływem imigrantów z Ukrainy, jest w Polsce wciąż dominujące (ok. 92% ludności w wieku 16 lat i więcej). Według badań GUS w 2018 r. ponad 80% osób w Polsce uznawało się za osoby wierzące lub głęboko wierzące, z kolei ok. 3% – za osoby niewierzące. Pozostałe osoby określają się jako obojętne lub niezdecydowane pod względem religijnym.

R67thZjhoYLm7
Przynależność osób w wieku 16 lat i więcej do wyznania religijnego w 2018 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS (2020), licencja: CC BY-SA 3.0.

Ważniejsze rejony występowania wyznawców religii i wyznań (poza katolicyzmem)

Zróżnicowanie religijne jest związane ze zróżnicowaniem narodowościowym.

  • Prawosławie – głównie wschodzie (na Podlasiu i Podkarpaciu) oraz na północnym zachodzie.

  • Protestantyzm (zwłaszcza Kościół Ewangelicko‑Augsburski) – głównie na Śląsku.

  • Islam (potomków Tatarów przybyłych do Polski w XVII w.) – głównie na Podlasiu.

  • Judaizm – przede wszystkim w dużych miastach (np. Warszawa, Kraków, Wrocław).

R14egpg7wL0rK1
Mapa przedstawia główne ośrodki pielgrzymkowe na terytorium Polski. W legendzie znajdują się ikonki oznaczające ośrodki kultu religijnego. Ośrodki rzymskokatolickie oznaczono czarnym kółeczkiem z krzyżem rzymskokatolickim u góry. Ośrodki greckokatolickie oznaczone są białym kółeczkiem z krzyżem greckokatolickim u góry. Ośrodki prawosławne oznaczone są czarnym kółeczkiem z krzyżem prawosławnym u góry. Ośrodki muzułmańskie oznaczone są czarnym kółeczkiem z półksiężycem i gwiazdą u góry. Ośrodki wyznania mojżeszowego oznaczone są czarnym kółeczkiem z gwiazdą Dawida u góry. Oprócz tego kolorystycznie oznaczono zasięg kultu religijnego. Kolorem czerwonym oznaczony jest zasięg międzynarodowy (to greckokatolicka Grabarka oraz rzymskokatolickie Warszawa, Niepokalanów, Częstochowa, Oświęcim, Kraków, Góra św. Anny, Kalwaria Zebrzydowska), niebieskim – krajowy (katolickie Gniezno, Licheń, okolice Piekar Śląskich i greckokatolicka Jabłeczna), żółtym – ponadregionalny, szarym – regionalny i lokalny. Skrótem K.Z. oznacza się Kalwarię Zebrzydowską, a D. – Dębowiec. Na mapie zaznaczone są najważniejsze miejscowości związane z ośrodkami kultu religijnego. Na obszarze całej Polski pojawiają się regionalne i lokalne zasięgi kultu religijnego. W dużej mierze przeważają ośrodki rzymskokatolickie. Największe natężenie ośrodków pielgrzymkowych obserwujemy na terenach południowo‑wschodniej Polski, a najmniejsze – na zachodzie Polski.
Główne ośrodki pielgrzymkowe w Polsce
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie F. Plit i in., Geografia 2. Człowiek i jego działalność, WSiP, Warszawa 2003, licencja: CC BY-SA 3.0.
1

Słownik

dezurbanizacja
dezurbanizacja

proces polegający na spadku liczby ludności miast w obszarach metropolitalnych oraz aglomeracjach, któremu towarzyszy rozwój oddalonych od nich małych miast

grupa językowa
grupa językowa

zbiór języków w obrębie podrodziny językowej, np. zachodniosłowiańska, północno‑germańska

język
język

umowny, społeczny system wypowiedzi używany podczas komunikacji

kraj emigracyjny
kraj emigracyjny

państwo o dużej emigracji netto, które odznacza się nagromadzeniem czynników wypychających, takich jak przeludnienie, nadwyżka siły roboczej, złe warunki życia, ucisk polityczny, prześladowania na różnym tle

kraj imigracyjny
kraj imigracyjny

państwo o dużej imigracji netto, nastawione na zwiększenie swojego potencjału ludnościowego przez napływ ludności i mogące zaoferować imigrantom atrakcyjne warunki życia i pracy

lud
lud

wyższa od plemiennego forma życia społecznego, która jeszcze nie jest narodem

plemiona
plemiona

wyższe od grup etnicznych formy zbiorowości wywodzące się od wspólnego przodka; mają wspólny język, terytorium, rytuały, wodza i radę plemienną

podrodzina językowa
podrodzina językowa

zbiór języków w obrębie rodziny językowej, np. indoirańska, romańska

rodzina językowa
rodzina językowa

zbiór języków wywodzących się od wspólnego prajęzyka; obecnie znanych jest około 30 rodzin językowych

suburbanizacja
suburbanizacja

jedna z faz rozwoju miasta, polegająca na wyludnianiu się centrum i rozwoju strefy podmiejskiej