Aluzja literacka (fr. allusion, łac. alludere – żartem do czegoś przymawiać) to pojawiające się w utworze (bez względu na jego rodzaj i gatunek) różnego typu świadome nawiązania autora do innego dzieła literackiego. Opierają się one na wskazaniu sygnałów, które odsyłają czytelnika do innego tekstu, niekiedy szerzej – całego cyklu utworów, stylu danego pisarza, a nawet do szerokiego zjawiska literackiego.

Do najczęściej stosowanych typów aluzjiŹródłotypów aluzji należą:

• odwołanie do tytułu (np. Zygmunt Krasiński, Nie‑boska komedia jako nawiązanie do Boskiej komedii Dantego),

• nawiązanie do sytuacji przedstawionej w innym dziele (np. Julian Tuwim, Spacer antyczny a sytuacja liryczna w utworze Seweryna Goszczyńskiego Pożegnanie kochanki),

• przywołanie całokształtu utworu (np. polemiki w utworach Juliusza Słowackiego z dziełami Adama Mickiewicza),

• odniesienia do elementów świata przedstawionego (np. motyw „złotego rogu” w Rocie Marii Konopnickiej jako przywołanie symbolu z Wesela Stanisława Wyspiańskiego),

• nawiązania stylistyczno‑frazeologiczne, czyli posłużenie się cytatem z innego utworu,

• nawiązania wersyfikacyjne i rymowe (np. rym zdrowie – dowie w inwokacji Pana Tadeusza – powtórzony za fraszką Jana Kochanowskiego Na zdrowie).

Aluzja literacka wiąże utwór z tradycją literackątradycja literackatradycją literacką. Może świadczyć o akceptacji przez autora określonych wzorców, ale niekiedy jest to aluzja o charakterze polemicznym, krytycznym, żartobliwym, a nawet prześmiewszym. Jest komentarzem do analizowanego utworu i wzbogaca jego interpretację, choć odwołuje się do świadomości i wiedzy czytelnika. Żeby móc poprawnie zinterpretować znajdującą się w utworze (a niekiedy głęboko ukrytą) aluzję, najpierw trzeba umieć ją dostrzec.

Motywy i aluzje literackie w wierszu Reszta Wisławy Szymborskiej

Aluzje literackie do Hamleta Szekspira i Exegi monumentum Horacego

Wisława Szymborska w swoim utworze zawarła liczne aluzje literackie do Hamleta Williama Szekspira. Uwagę zwraca przede wszystkim imię bohaterki lirycznej, Ofelii, które sugeruje określone cechy charakteru – nadwrażliwość, emocjonalność, niestabilność psychiczna. Ofelia wykreowana przez Szymborską odśpiewała szalone piosenki, co wskazuje na jej obłąkanie. Tytuł utworu zaś – Reszta – odwołuje się do słynnych słów wypowiedzianych przez Hamleta w chwili śmierci: reszta jest milczeniem.

R1buRuI5z4cOJ

Obraz przedstawia młodą dziewczynę tańczącą na łące. Ma długie, ciemne włosy. Jej cera jest jasna. Ma owalną twarz, długi nos i małe usta. Jest ubrana w obszerną suknię. Podrzuca garść kwiatów.

Szymborska odwołuje się nie tylko do twórczości słynnego angielskiego dramatopisarza, ale i antycznego twórcy Horacego i jego dzieła Exegi monumentum. Czyni to poprzez przytoczenie cytatu non omnis moriar (łac. nie wszystek umrę), a także – nieco wcześniej – czyni aluzję do owych słów poprzez wyznanie podmiotu lirycznego zginę w skrzydłach, ale przeżyję w praktycznych pazurkach.

RrsYQvotgKX7P

Obraz w półokrągłej ramie przedstawia dziewczynę siedzącą na pniu wierzby, obok strumienia. Postać ma smutny wyraz twarzy. Jej owalna twarz jest delikatna, blada. Dziewczyna ma długie jasne włosy. Jest ubrana w długą koszulę. Na głowie ma koronę z trzcin i kwiatów. Lewą ręką trzyma przy piersi wiązankę z trzcin i kwiatów. Prawą ręką wrzuca kwiaty do strumienia poniżej. Na szczycie potoku pływają algi. Po prawej stronie rosną grzyby. Obok rośnie brzoza. Po lewej stronie nietoperz przelatuje nad strumieniem w naszym kierunku. W tle delikatnie zachmurzone niebo.

R1aIAt9JE8fB7

Obraz przedstawia niewyraźny profil młodej dziewczyny. Postać ma kwietny wianek na głowie. Wokół niej znajdują się liczne duże, wyraziste kwiaty. W tle świetlista przestrzeń.

Motyw życia‑teatru i człowieka‑aktora

W wierszu Reszta Szymborska przedstawia aktorkę schodzącą ze sceny, pojawiają się elementy gry aktorskiej, ale i kostium oraz charakteryzacja, które są nowożytnymi odpowiednikami antycznej maski aktorskiej.

RBPSE9G5WvPxo1

Fotografia przedstawia stojącą, młodą kobietę. Kobieta ukazuje lewy profil. Lekko opuszcza głowę i przymyka oczy. Ma ciemne brwi, dość duży nos. Jej włosy są długie, falują. Za jeden z pukli założony ma kwiat. Jest ubrana w prostą, długą sukienkę. Lewą ręką podnosi brzeg sukni. Trzyma w dłoniach kwiaty. Prawą rękę unosi i rozrzuca kwiaty. Kilka pączków leży na podłodze.

Bohaterka liryczna jest jednocześnie postacią dramatu i aktorką odgrywającą jej rolę. Jest to nawiązanie do mającego długą tradycję motywu życia‑teatru i człowieka‑aktoratheatrum mundiżycia‑teatru i człowieka‑aktora grającego na scenie świata. Dzięki jego zastosowaniu możliwe jest ukazanie złożonej, niejednoznacznej natury człowieka, a także refleksja nad granicami prawdy oraz fałszu, spontaniczności i afektacji. Poetka posługuje się ironią podkreślającą żartobliwy dystans do zagadnienia. Owa ironia jest przełamana przez boleśnie szczere, osobiste wyznanie podmiotu lirycznego na końcu wiersza.

Wisława Szymborska podjęła w wierszu Reszta próbę odpowiedzi na odwieczne pytanie o naturę człowieka. Dzięki wykorzystaniu aluzji do Hamleta i motywu życia jako teatru, z rozważań tych wyłania się wizerunek człowieka zamkniętego w sobie, ukrywającego się pod maską pozorów i społecznych nakazów. Bohaterka traktuje okazywanie uczuć jako słabość, dlatego jest samotna i nieszczęśliwa.

Obecność toposu theatrum mundi w tym wierszu może być kwestionowana ze względu na brak wyższej siły, takiej jak Bóg, bogowie, Fatum, Fortuna itp. Można także odczytać ten utwór całkiem inaczej: aktorka, która odgrywa rolę Ofelii celowo się z nią nie utożsamia, nie dlatego, że nie potrafi, tylko dlatego, że nie chce. Ofelia z Hamleta pozwoliła się zniszczyć negatywnym uczuciom, jakie nią zawładnęły. Natomiast Ofelia‑aktorka chce siebie ocalić, właśnie dlatego preferuje rozwagę i pragmatyzm - twarde stąpanie po ziemi. Ona „przeżyje w praktycznych pazurkach” i nie umrze z miłości, nie popełni samobójstwa.

Słownik