Przeczytaj
Dyktatura i terror jakobiński
W sytuacji zawiązania się I koalicji antyfrancuskiejI koalicji antyfrancuskiej Konwent zarządził powołanie pod broń 300 tys. mężczyzn. Decyzja ta przy katastrofalnej sytuacji gospodarczej kraju spowodowała falę buntów ludowych na wsi i w miastach. W dodatku na stronę austriacką przeszedł wódz rewolucyjnej armii, gen. Charles Dumouriez. Dało to jakobinomjakobinom pretekst do krwawej rozprawy z żyrondystamiżyrondystami, z którymi był on związany. Na początku czerwca 1793 r., pod naciskiem kierowanego przez dziennikarza i polityka Jeana‑Paula Marata ludu i na wniosek Maximiliena de Robespierre’a, przywódcy dominującego dotąd w Konwencie stronnictwa żyrondystów, zostali pozbawieni mandatów, postawieni przed sądem i zgilotynowani. Rozpoczął się okres niespełna półtorarocznej dyktaturydyktatury jakobinów.
Tłumieniem niepokojów zajmowało się wojsko, którym kierował nowo powołany Komitet Ocalenia PublicznegoKomitet Ocalenia Publicznego z Robespierre’em na czele. Skazańców i buntowników ścinano na gilotynie, rozstrzeliwano z armat pociskami odłamkowymi (kartaczami), a nawet zatapiano w zaplombowanych barkach.
Raz wszczęty terror zwracał się przeciw kolejnym ofiarom. Po żyrondystach przyszła pora na spekulantów, których obarczono winą za kłopoty gospodarcze kraju, oraz prawdziwych i rzekomych zdrajców, wśród których znaleźli się w końcu nawet przywódcy rewolucji, jak np. Georges Danton (kierował m.in. Komitetem Ocalenia Publicznego). Na szafot wysyłano też „wściekłych” – skrajnych egalitarystów sankiulockichsankiulockich, którzy w imię zniesienia własności prywatnej namawiali lud do nieograniczonego rabunku. Terror osiągnął swoje apogeum latem 1794 r., kiedy w Paryżu ścięto prawie 1400 osób.
Chłopscy rojaliścirojaliści
Największe powstania chłopskie wybuchły wiosną 1793 r. na zachodnim wybrzeżu. Bretanię już wcześniej rozsławiły wystąpienia szuanówszuanów, którzy żądali niezależności dla swej prowincji oraz przywrócenia monarchii. Po dwóch latach zmagań o charakterze partyzanckim zawarli oni porozumienie z władzami i udali się na emigrację do Anglii. W Wandei chłopi, opierający się poborowi do wojska oraz zastępowaniu księży odmawiających ślubowania na Konstytucję cywilną kleru tzw. księżmi konstytucyjnymi, wypisali na swych sztandarach hasła obrony wiary katolickiej. Pod wodzą miejscowej szlachty podnosili bunty także w kolejnych latach, ostatecznie prowincja została brutalnie spacyfikowana w 1796 roku. Jeszcze na początku XIX w. bretońscy rojaliści (z franc. royal – królewski) usiłowali podjąć walkę, tym razem przeciwko rządom Napoleona. Wysiłki te, chociaż bezskuteczne, świadczyły o przywiązaniu ludu do dynastii Burbonów i tradycji religijnej Francji, jawnie przecząc tezom rewolucyjnych demagogów, odrzucających jakąkolwiek religię oraz zwalczających monarchię.
Konstytucja jakobińska
Wskaż na ilustracji jeden z najważniejszych symboli Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
W połowie 1793 r. Konwent uchwalił nową konstytucjękonstytucję. Była ona w istocie dziełem żyrondystów, nieznacznie tylko zmodyfikowanym po odsunięciu ich od władzy. Z powodu toczącej się wojny nie zdążyła wejść w życie przed upadkiem dyktatury jakobinów. W poprzedzającej ją Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela na pierwsze miejsce wysunięto równość, bliżej jej nie precyzując. Gwarantowano też prawo własności, choć nie tak uroczyście jak w akcie z 1789 roku. Nowością było prawo do pracy, opieki społecznej i oświaty.
Inspiracją dla autorów konstytucji była niewątpliwie myśl Jana Jakuba Rousseau, który potępiał nadmierne różnice majątkowe i chwalił demokrację bezpośrednią. Zasada reprezentacji nie została całkowicie zniesiona, poszerzono tylko uprawnienia wyborców skupionych w zgromadzeniach obywateli. Zerwano za to z zasadą trójpodziału władzy, a najważniejsze kompetencje oddano Ciału Ustawodawczemu. Wybierano je na roczną kadencję w wyborach powszechnych, ograniczonych jedynie cenzusem płci, a przyjęte przez nie ustawy mieli zatwierdzać lub odrzucać obywatele. Bezpośrednie rządy sprawowała Rada Wykonawcza, mianowana przez parlament także przy współudziale zgromadzeń obywateli.
Przewrót termidoriański
Tymczasem walczące na kilku frontach wojska francuskie odnosiły zwycięstwa nad I koalicją, co było zasługą jakobina i generała Łazarza Carnota. Mając do dyspozycji niekarną i słabo wyszkoloną armię rewolucyjną, zrezygnował on z taktyki walki w linii, zaczął zaś tak formować szyk, by skupione w jednym miejscu siły rozstrzygały bitwy w jednym natarciu, atakiem na bagnety przełamując obronę wroga. W szybkim tempie doprowadził też do zwiększenia produkcji broni.
W tak pomyślnych okolicznościach z kręgu działaczy stronnictwa jakobińskiego wyszła inicjatywa zorganizowania zamachu stanu, który położyłby kres szalejącemu terrorowiterrorowi. Spiskowcy z pomocą wojska 27 lipca 1794 r. dokonali przewrotu, który od nazwy miesiąca w republikańskim kalendarzu nazwano termidoriańskimtermidoriańskim. Robespierre wraz z najbliższymi współpracownikami został aresztowany i stracony, pośledniejszych szerzycieli terroru deportowano do Gujany, a kluby jakobińskie zamknięto.
Wprowadzenie rządów dyrektoriatu
Kraj nadal jednak pozostawał w stanie wojny i kryzysie ekonomicznym, na prowincji mnożyły się krwawe akty zemsty na jakobinach, trzeba też było się liczyć z kolejnymi buntami rojalistówrojalistów. Palącą potrzebą stała się więc stabilizacja ustrojowa państwa. Możliwość powrotu do jakobińskiej ustawy zasadniczej odrzucono i 23 września 1795 r. uchwalono nową konstytucję, która przywróciła trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą oddano w ręce dwuizbowego parlamentu, wybieranego na trzyletnią kadencję przez elektorów zdolnych sprostać wysokiemu cenzusowi majątkowemu. Gwarancją bezpieczeństwa dla rządzących było prawo odrzucenia uchwał izby niższej (nazywanej Radą Pięciuset, ponieważ w jej skład wchodziło 500 osób) przez senat (Radę Starszych). Członkowie KonwentuKonwentu, pomni błędu deputowanych sprzed czterech lat, uchwalili, że sami również wejdą w skład nowego parlamentu. Władzę wykonawczą sprawował pięcioosobowy dyrektoriatdyrektoriat, wybierany na pięć lat przez parlament. Podejmowane wówczas próby monarchistycznego zamachu stanu udaremniono, a główną zasługę położył tu młody generał artylerii, z pochodzenia Korsykanin, Napoleon BonaparteNapoleon Bonaparte, którego w nagrodę mianowano dowódcą armii rezerwowej. Ten sam, który w 1799 r. zorganizuje wojskowy zamach stanu i przejmie władzę jako pierwszy konsul.
Słownik
(z łac. dictare – dyktować) forma sprawowania absolutnej i nieograniczonej władzy przez jedną osobę lub grupę osób; pierwotnie, w starożytnym Rzymie, oznaczała objęcie władzy przez daną osobę (dyktatora) na określony czas w sytuacji zagrożenia ze strony wroga
(f. directoire) rząd Republiki Francuskiej podczas Wielkiej Rewolucji we Francji; składał się z 5 osób
porozumienie państw europejskich, które w latach 1792‑1797 wspólnie walczyły z rewolucyjną Republiką Francuską w celu jej obalenia; do koalicji należały następujące kraje: Wielka Brytania, Austria, Królestwo Sycylii, Królestwo Sardynii, Królestwo Neapolu, Hiszpania, Prusy, Portugalia, Turcja i Holandia (do 1795 r.)
podczas rewolucji francuskiej klub i ugrupowanie polityczne, które od postulatów monarchii konstytucyjnej przeszło do bardzo radykalnych haseł i obalenia monarchii oraz dyktatury; nazwani od miejsca zebrań klubu w klasztorze jakobinów na rue Saint‑Honoré
podczas rewolucji francuskiej powołany w 1793 r. nadzwyczajny organ wykonawczy, który zastąpił radę ministrów; jego zadaniem było opanowanie kryzysu i chaosu w państwie
(z łac. constitutio – ustanowienie) najważniejsza ustawa w państwie, określająca ogólne zasady jego ustroju; w dawnej Polsce: uchwała sejmowa
(fr. Convention Nationale) zgromadzenie ustawodawcze działające we Francji podczas Wielkiej Rewolucji (1789‑1799); składał się głównie z żyrondystów i jakobinów; rozwiązane w 1795 r. przez dyrektoriat
(z franc. royal – królewski) stronnicy króla, zwolennicy monarchicznej formy rządów
(z franc. chouan – sowa) w czasie rewolucji francuskiej rojalistyczne powstanie chłopów bretońskich
(z franc. sans‑culotte – bez krótkich spodni) członek najbiedniejszej i najbardziej radykalnej grupy walczącej w Wielkiej Rewolucji Francuskiej; w odróżnieniu od wyższych warstw społecznych, noszących krótkie, obcisłe, spięte pod kolanami spodnie, sankiuloci preferowali długie spodnie
uczestnicy zamachu stanu z 1794 r. we Francji, który doprowadził do obalenia dyktatury jakobinów
(franc. Grande Terreur) ostatnie miesiące dyktatury jakobinów; w tym okresie Trybunał Rewolucyjny wydawał wyroki skazujące na śmierć za działalność kontrrewolucyjną w zawrotnym tempie
(z franc. Gironde – nazwa departamentu we Francji) stronnictwo polityczne podczas rewolucji francuskiej; opowiadali się za rządami parlamentarnymi, wolnością religijną i swobodą życia gospodarczego
Słowa kluczowe
jakobini, żyrondyści, dyrektoriat, rewolucja francuska, termidorianie, przewrót termidoriański, Wielka Rewolucja Francuska, terror, epoka napoleońska, rewolucje XVIII w.
Bibliografia
P. Gaxotte, Rewolucja francuska, przeł. J. Furuhielm, A. Zawilski, E. Kuczkowska, Gdańsk 2001.
D. Geroult, Historia gilotyny. Legenda i morał, przeł. A. Kruczkowska, Gdańsk 1996.
P. Jasienica, Rozważania o wojnie domowej, Kraków 1989.
R. Secher, Ludobójstwo francusko‑francuskie. Wandea – Departament Zemsty, przeł. M. Miszalski, Warszawa 2003.
K. Sójka‑Zielińska, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy, Wrocław 2000.