Przeczytaj
Eliza Orzeszkowa
W czasie powstania styczniowegopowstania styczniowego Eliza Orzeszkowa (1841–1910) przebywała w Ludwinowie, gdzie mieścił się majątek jej ówczesnego męża, Piotra Orzeszki. Przyszła pisarka wspomagała powstańców w służbach pomocniczych. W czerwcu 1863 roku przez dwa tygodnie zajmowała się chorym Romualdem TrauguttemRomualdem Trauguttem (1826–1864), który przybył wówczas do Ludwinowa. Później odwiozła go do granicy Królestwa Polskiego własnym powozem. W swojej twórczości literackiej Orzeszkowa wielokrotnie powracała do tych wydarzeń. Do doświadczeń z okresu powstania odwołała się między innymi w noweli Gloria victis (1910). Echa powstania słychać wyraźnie także w jej powieści Nad Niemnem (1888).
Eliza Orzeszkowa była osobiście zaangażowana w działania powstańcze na Grodzieńszczyźnie. Po latach określała ten okres życia mianem „swojego uniwersytetu”, ponieważ właśnie wtedy dokonała obserwacji, które mogła wykorzystać w późniejszej twórczości literackiej.
„Jeżeli ja nie opowiem, nikt nigdy wiedzieć nie będzie…” Rok 1863 w zapisach Elizy Orzeszkowej[Orzeszkowa, przyp. red.] szyła odzież, gromadziła żywność, leki i opatrunki, przechowywała rannych i ściganych, zajmowała się pocztą powstańczą, ukrywała ostatniego dyktatora powstania [Romualda Traugutta, przyp. red.], a gdy trzeba było, narażając się na zgubę całkowitą – przewiozła go jako chorego krewnego własnym powozem do granicy Królestwa Polskiego. [...] Orzeszkowa nie brała do ręki broni, nie tułała się po lasach poleskich ścigana przez Rosjan, nie została więc Emilią PlaterEmilią Plater czy Anną Henryką PustowójtównąAnną Henryką Pustowójtówną [...]. Mimo to najsurowsza komisja weryfikacyjna nie odmówiłaby jej praw kombatanckich.
Powstańcze doświadczenia Orzeszkowej nie przełożyły się - jak miało to miejsce w przypadku wielu innych artystów – na „uraz klęski”. Choć majątek, w którym rezydowała pisarka, dotknęły rosyjskie represje, a jej męża zesłano w głąb Rosji, Orzeszkowa wiernie pielęgnowała pamięć o wydarzeniach z 1863 roku. Nigdy nie zdecydowała się na krytyczną rozprawę z powstańczym mitem. Przeciwnie, jej sposób ukazywania bohaterów powstania i samego zrywu narodowego jest rodzajem mityzacjimityzacji. W swoich utworach oddawała hołd ludziom powstania, poszukiwała dróg sensownego działania w całkowicie zmienionych warunkach społecznych. Jan Detko pisze:
Orzeszkowa wobec tradycji narodowowyzwoleńczychOrzeszkowa, żyjąca i tworząca w »systemie carskich zakazów«, musiała nieustannie prowadzić swoje gry z cenzurą i ponad głowami rosyjskich urzędników od literatury pięknej nawiązywać porozumienie z czytelnikami. Tak rozumiała reguły realizmu powieściowego oraz moralny obowiązek dawania świadectwa prawdzie o roku 1863, jego żołnierzach, bohaterach i męczennikach.
Nad Niemnem to summa poglądów Orzeszkowej na temat powstania styczniowego oraz jego wpływu na ówczesny stan polskiego społeczeństwa.
Słownik
(gr. allēgoria – mówić w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości
metaforyczny przekaz treści zakazanych przez cenzurę, wyrażony za pomocą różnych figur stylistycznych; w okresie zaborów chodziło przede wszystkim o wprowadzenie do tekstów tematów patriotycznych za pomocą wyrażeń zrozumiałych dla czytelników, które nie mogłyby być zakwestionowane przez cenzorów; jeśli np. w prasie nie mogły się pojawić słowa „Polska”, „naród polski” – stosowano zrozumiałe w odpowiednim kontekście określenia „kraj” i „ogół”; „praca dla ogółu” oznaczała zatem działalność o charakterze narodowym
(niem. Leitmotiv) – motyw przewodni, element treści, stylu bądź kompozycji dzieła przewijający się przez cały utwór
(gr. metōnymía) – figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu jednej nazwy inną, związaną z poprzednią stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości, np. „cała Warszawa” zamiast „wszyscy mieszkańcy Warszawy”
(gr. mýthos) – kreowanie świata przedstawionego w dziele literackim w sposób charakterystyczny dla mitu; typowymi dla mityzacji zabiegami są m.in. nadawanie przedmiotom i postaciom znaczenia symbolicznego oraz manipulowanie czasem wydarzeń
(gr. peri – wokół i phrásis – mowa; wyrażenie, zwrot) – figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, osobę itp. przez jego opis lub metaforę, np. „z chińskich ziół ciągnione treści” zamiast „herbata”
(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawionej w utworze grupy społecznej
(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy, wiązać razem) – motyw lub zespół motywów występujących w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, niejasnych i niejednoznacznych; symbol ma za zadanie kierować ku tym treściom myśl czytelnika. Wyrażają go słowa, gesty, obrazy, przedmioty rozpoznawalne tylko dla członków danej kultury i stale się zmieniające. Symbol jest znakiem językowym o wielu znaczeniach. Na przykład kolor czerwony symbolizuje miłość, ale w zależności od kontekstu, w którym występuje – może też oznaczać wstyd, zagrożenie, ogień piekielny
(gr. sunekdokhḗ – wspólne otrzymywanie) – figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy przedmiotu nazwą jego części, np. „żołnierz poszedł na wojnę, zamiast: „wojsko”; „policzył głowy”, zamiast: „policzył ludzi”