Przeczytaj
Eliza Orzeszkowa
W czasie powstania styczniowegopowstania styczniowego Eliza Orzeszkowa (1841–1910) przebywała w Ludwinowie, gdzie mieścił się majątek jej ówczesnego męża, Piotra Orzeszki. Przyszła pisarka wspomagała powstańców w służbach pomocniczych. W czerwcu 1863 roku przez dwa tygodnie zajmowała się chorym Romualdem TrauguttemRomualdem Trauguttem (1826–1864), który przybył wówczas do Ludwinowa. Później odwiozła go do granicy Królestwa Polskiego własnym powozem. W swojej twórczości literackiej Orzeszkowa wielokrotnie powracała do tych wydarzeń. Do doświadczeń z okresu powstania odwołała się między innymi w noweli Gloria victis (1910). Echa powstania słychać wyraźnie także w jej powieści Nad Niemnem (1888).
Eliza Orzeszkowa była osobiście zaangażowana w działania powstańcze na Grodzieńszczyźnie. Po latach określała ten okres życia mianem „swojego uniwersytetu”, ponieważ właśnie wtedy dokonała obserwacji, które mogła wykorzystać w późniejszej twórczości literackiej.
„Jeżeli ja nie opowiem, nikt nigdy wiedzieć nie będzie…” Rok 1863 w zapisach Elizy Orzeszkowej[Orzeszkowa, przyp. red.] szyła odzież, gromadziła żywność, leki i opatrunki, przechowywała rannych i ściganych, zajmowała się pocztą powstańczą, ukrywała ostatniego dyktatora powstania [Romualda Traugutta, przyp. red.], a gdy trzeba było, narażając się na zgubę całkowitą – przewiozła go jako chorego krewnego własnym powozem do granicy Królestwa Polskiego. [...] Orzeszkowa nie brała do ręki broni, nie tułała się po lasach poleskich ścigana przez Rosjan, nie została więc Emilią PlaterEmilią Plater czy Anną Henryką PustowójtównąAnną Henryką Pustowójtówną [...]. Mimo to najsurowsza komisja weryfikacyjna nie odmówiłaby jej praw kombatanckich.
Źródło: Ireneusz Sikora, „Jeżeli ja nie opowiem, nikt nigdy wiedzieć nie będzie…” Rok 1863 w zapisach Elizy Orzeszkowej, „Wiek XIX” 2013, nr VI, s. 349.
Powstańcze doświadczenia Orzeszkowej nie przełożyły się - jak miało to miejsce w przypadku wielu innych artystów – na „uraz klęski”. Choć majątek, w którym rezydowała pisarka, dotknęły rosyjskie represje, a jej męża zesłano w głąb Rosji, Orzeszkowa wiernie pielęgnowała pamięć o wydarzeniach z 1863 roku. Nigdy nie zdecydowała się na krytyczną rozprawę z powstańczym mitem. Przeciwnie, jej sposób ukazywania bohaterów powstania i samego zrywu narodowego jest rodzajem mityzacjimityzacji. W swoich utworach oddawała hołd ludziom powstania, poszukiwała dróg sensownego działania w całkowicie zmienionych warunkach społecznych. Jan Detko pisze:
Orzeszkowa wobec tradycji narodowowyzwoleńczychOrzeszkowa, żyjąca i tworząca w »systemie carskich zakazów«, musiała nieustannie prowadzić swoje gry z cenzurą i ponad głowami rosyjskich urzędników od literatury pięknej nawiązywać porozumienie z czytelnikami. Tak rozumiała reguły realizmu powieściowego oraz moralny obowiązek dawania świadectwa prawdzie o roku 1863, jego żołnierzach, bohaterach i męczennikach.
Źródło: Jan Detko, Orzeszkowa wobec tradycji narodowowyzwoleńczych, Warszawa 1965, s. 216.
Nad Niemnem to summa poglądów Orzeszkowej na temat powstania styczniowego oraz jego wpływu na ówczesny stan polskiego społeczeństwa.
Słownik
(gr. allēgoria – mówić w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości
metaforyczny przekaz treści zakazanych przez cenzurę, wyrażony za pomocą różnych figur stylistycznych; w okresie zaborów chodziło przede wszystkim o wprowadzenie do tekstów tematów patriotycznych za pomocą wyrażeń zrozumiałych dla czytelników, które nie mogłyby być zakwestionowane przez cenzorów; jeśli np. w prasie nie mogły się pojawić słowa „Polska”, „naród polski” – stosowano zrozumiałe w odpowiednim kontekście określenia „kraj” i „ogół”; „praca dla ogółu” oznaczała zatem działalność o charakterze narodowym
(niem. Leitmotiv) – motyw przewodni, element treści, stylu bądź kompozycji dzieła przewijający się przez cały utwór
(gr. metōnymía) – figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu jednej nazwy inną, związaną z poprzednią stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości, np. „cała Warszawa” zamiast „wszyscy mieszkańcy Warszawy”
(gr. mýthos) – kreowanie świata przedstawionego w dziele literackim w sposób charakterystyczny dla mitu; typowymi dla mityzacji zabiegami są m.in. nadawanie przedmiotom i postaciom znaczenia symbolicznego oraz manipulowanie czasem wydarzeń
(gr. peri – wokół i phrásis – mowa; wyrażenie, zwrot) – figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, osobę itp. przez jego opis lub metaforę, np. „z chińskich ziół ciągnione treści” zamiast „herbata”
(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawionej w utworze grupy społecznej
(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy, wiązać razem) – motyw lub zespół motywów występujących w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, niejasnych i niejednoznacznych; symbol ma za zadanie kierować ku tym treściom myśl czytelnika. Wyrażają go słowa, gesty, obrazy, przedmioty rozpoznawalne tylko dla członków danej kultury i stale się zmieniające. Symbol jest znakiem językowym o wielu znaczeniach. Na przykład kolor czerwony symbolizuje miłość, ale w zależności od kontekstu, w którym występuje – może też oznaczać wstyd, zagrożenie, ogień piekielny
(gr. sunekdokhḗ – wspólne otrzymywanie) – figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy przedmiotu nazwą jego części, np. „żołnierz poszedł na wojnę, zamiast: „wojsko”; „policzył głowy”, zamiast: „policzył ludzi”