Indie Brytyjskie

Po odkryciu w 1498 r. przez portugalskiego żeglarza Vasco da Gamę drogi morskiej do Indii wzrosło zainteresowanie Europejczyków tym regionem. Szczególnie aktywni byli Brytyjczycy, którzy stopniowo od XVII w. podporządkowali sobie ogromny kraj. W styczniu 1877 r. królowa Wiktoria oficjalnie została cesarzową Indii, a kraj ten zaczął być nazywany „klejnotem w koronie brytyjskiej”.

Mówiąc o XIX‑wiecznych i nieco wcześniejszych Indiach, bierzemy pod uwagę znacznie większy obszar niż ten, który zajmuje obecnie licząca 1,3 mld ludności Republika Indii. Do posiadłości brytyjskich zaliczały się bowiem tereny dzisiejszego Pakistanu, Nepalu, Bangladeszu oraz części Bhutanu i Mjanmy (dawniej Birmy), tworzące tzw. Indie Brytyjskie.

W 1911 r. Nowe Delhi stało się stolicą tego państwa, a język angielski zyskał status urzędowego (istnienie wielu lokalnych języków i narzeczy utrudniało porozumiewanie się między mieszkańcami różnych części kraju). W 1938 r. w ponad tysiącu indyjskich miast mieszkało więcej niż 10 mln osób.

Opuśćcie Indie

Pod koniec XIX w. indyjska inteligencja coraz świadomiej zaczęła traktować swoją tożsamość narodową, domagając się udziału we władzy nad Indiami. Niekończące się próby sił pomiędzy Brytyjczykami a lokalnymi działaczami niepodległościowymi trwały do II wojny światowej. O uzyskanie suwerenności walczyli przedstawiciele dwóch największych grup społecznych zamieszkujących ten region, zrzeszeni w Indyjskim Kongresie NarodowymIndyjski Kongres NarodowyIndyjskim Kongresie Narodowym (społeczność wyznania hinduistycznego) oraz Lidze MuzułmańskiejLiga MuzułmańskaLidze Muzułmańskiej.

Na początku września 1939 r. rząd brytyjski, bez porozumienia z lokalną społecznością, ogłosił przystąpienie Indii do wojny z Niemcami. Wobec groźby inwazji japońskiej powstała skomplikowana sytuacja polityczna: wśród HindusówHindusiHindusów pojawiły się poważne różnice zdań w kwestii stosunku do państw Osi oraz postawy wobec Japonii. Skrajnym przejawem było projapońskie stanowisko Subhasa Czandry Bosego – indyjskiego polityka niepodległościowego i zwolennika zbrojnej walki z Brytyjczykami o niepodległość. Przeciwnego zdania co do sposobu dochodzenia do niezależności był pokojowo nastawiony Mahatma GandhiMahatma GandhiMahatma Gandhi. Jego podstawowymi hasłami w działalności politycznej i społecznej były dążenie do prawdy (sanskr. satjagraha) i bierny opór wobec niesprawiedliwych porządków (sanskr. ahimsa). Nawołując do biernego oporu, nie tylko podjął walkę z brytyjskim panowaniem kolonialnym w Indiach, ale także wystąpił w obronie tzw. niedotykalnych, wykluczonej z kastowego społeczeństwa, szczególnie upośledzonej warstwy społecznej.

Choć spierano się o to, jak uzyskać niepodległość, sama idea walki o nią zaczęła dominować w indyjskiej polityce. Już w 1942 r. Indyjski Kongres Narodowy wystąpił przeciw rządowi brytyjskiemu z hasłem „Opuśćcie Indie” (ang. Quit India).

Mahatma Gandhi

RRVapRnjp42dQ1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia Mahatmę Gandhiego. Ma bardzo krótkie siwiejące włosy i wąsa oraz małe okrągłe okulary. Jest ubrany w białą szatę.

Mahatma Gandhi – indyjski prawnik, filozof, polityk i mąż stanu, był jednym z najważniejszych twórców współczesnej państwowości indyjskiej. Propagator pacyfizmu, czyli walki bez przemocy jako środka nacisku politycznego. Własnym przykładem, ascezą i nieustannymi pielgrzymkami po kraju Gandhi sprawił, że ruch wolnościowy z elitarnego, ograniczającego się do zamożnych intelektualistów z Delhi, Kalkuty i Bombaju, przerodził się w masowe zaangażowanie społeczne, które objęło cały kraj.

Mahatma Gandhi do dziś stanowi inspirację dla milionów osób pokojowo protestujących na całym świecie. Wzorowali się na nim Martin Luther King i inni bojownicy o równouprawnienie ludności afroamerykańskiej w Stanach Zjednoczonych, przeciwnicy apartheidu w Republice Południowej Afryki, antykomunistyczna opozycja w Europie Wschodniej i Chinach, Dalajlama i Tybetańczycy oraz dysydenci związani z Aung San Suu Kyi w Mjanmie (Birmie).

R1KnkHbCXWp5F

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia grupę mężczyzn ubranych w białe szaty i białe czapki maszerujących w szeregu przez ulicę miasta. Inni ludzie stojący na chodnikach również ubrani głównie w białe szaty spoglądają na maszerujących. W oddali znajduję się drzewa i budynki.

Poszczególne ugrupowania spierały się o kształt przyszłego państwa. W końcu – by uniknąć wojny domowej i pod naciskiem Ligi Muzułmańskiej – zdecydowano o podziale Indii Brytyjskich według kryteriów religijnych. W miejsce jednego państwa utworzono w 1947 r. dwa: Indie (z dominującą religią hinduistyczną i częściowo sikhijskąsikhowiesikhijską) oraz Pakistan (z większością muzułmańskąmuzułmaniemuzułmańską). Podział był krwawy, obie strony dopuszczały się pogromów podczas przesiedlania ludności. Mahatma Gandhi, który uważał, że cały proces powinien być pokojowy, w 1948 r. został zastrzelony przez Nathurama Godsego, nacjonalistycznego hinduistycznego fundamentalistę.

Szacuje się, że podczas procesu tworzenia dwóch nowych państw życie straciło od 0,5 mln do 2 mln ludzi, a 14 mln zostało przesiedlonych. W tym samym czasie zaczęto usuwać z Indii Brytyjczyków.

Podział przyczyną konfliktu

Podział Indii Brytyjskich przeprowadzono – jak się okazało – zbyt pospiesznie. Spotęgował on konflikty religijne i stał się źródłem wieloletnich sporów granicznych i gospodarczych nowych Indii z Pakistanem.

Od 1947 r. terytorium Dżammu (zamieszkanego przez Hindusów) i Kaszmiru (zamieszkanego przez ludność muzułmańską) stanowi przedmiot sporu między Indiami a Pakistanem. Ten ostatni nie uznał przyłączenia Kaszmiru do Indii. Doprowadziło to do I wojny o Kaszmir w latach 1947–1949. Walki zakończono na początku stycznia 1949 r., kiedy w życie weszło zawieszenie broni wynegocjowane przy mediacji Organizacji Narodów ZjednoczonychOrganizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała Komisję do spraw Indii i Pakistanu, a także Grupę Obserwatorów Wojskowych Narodów Zjednoczonych w Indiach i Pakistanie, której zadaniem było ustalenie linii demarkacyjnejlinia demarkacyjnalinii demarkacyjnej między skonfliktowanymi państwami. Nastąpił podział Kaszmiru między oba kraje. Indiom przypadła część południowo‑wschodnia, najludniejsza i najlepiej rozwinięta gospodarczo, z Doliną Kaszmiru oraz znaczącym ośrodkiem miejskim – Dżammu. Natomiast Pakistanowi przyznano północno‑zachodni, górzysty, skrawek prowincji. Jednocześnie ONZ sugerował przeprowadzenie referendum na tych terenach, jednak do niego nie doszło.

Później o sporne terytorium toczyły się kolejne wojny między tymi państwami: w 1965 i 1971 roku.

RqJFvAjKOsK1R

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia kołowy opancerzony pojazd wojskowy z obrotową wieżyczką strzelniczą na szczycie. Na pojeździe siedzi dwóch żołnierzy. Maszyna jedzie górską ścieżką. Po lewej stronie znajduje się drewniana chata. W oddali znajdują się ośnieżone szczyty górskie.

W pierwszych latach niepodległości, pod naciskiem armii indyjskiej, przyłączono do Indii wahające się księstwa Dźunagadh (1947 r.) i Hajdarabad (1948 r.), w 1956 r. zlikwidowano pozostałości francuskiego panowania kolonialnego, a pięć lat później także portugalskiego. Nowo powstałe niepodległe Indie przeprowadziły reformę administracyjną, zastępując dotychczasowe prowincje większą liczbą stanów, utworzonych według kryteriów językowych i etnicznych. W miarę narastania aspiracji etnicznych i gospodarczych poszczególnych obszarów dokonywano dalszych podziałów, np. Pendżab dzielono dwa razy, co nie zapobiegło jednak powstaniu silnego ruchu separatystycznego sikhów, Asam zaś rozpadł się na sześć jednostek administracyjnych. Autonomia stanu Dżammu i Kaszmir (jak brzmi oficjalna nazwa spornego regionu) została zapisana w konstytucji Indii.

RC4WSfWLGOk7m

Mapa przedstawia podział administracyjny Indii. Dzielą się one na poszczególne regiony: Gudźarat, Dama i Diu, Nadra i Nagarhaweli, Maharasztra, Goa, Karnataka, Tamli Nadu, Kerala, Pondicheryy, Lakszadiwy, Pondicherry, Andhra Pradesh, Orisa, Chhattisgarh, Madhya Pradaesh, Pradaesh, Radżastan, Uttar, Delhi, Uttaranchal, Himachel Pradesh, Pendżab, Czandigarh Haryana, Kaszmir, Dżammu, Bihar, Benal Zachodni, Jharkhand, Sikkim, Asam, Mizoram, Manipur, Nagaland, Meghalaya, Arunachal Pradesh oraz Andamany i Nikobary. Część Dżammu oraz Kaszmiru, do których roszczenia stosują Indie znajdują się pod administracją Pakistańską. Część wschodniego i północnego Kaszmiru, do którego roszczenia stosują Indie znajduje się pod administracją Chińską. Chiny stosują roszczenia do północnego terenu Arunachal Pradesh, który znajduje się pod administracją Indyjską. Miasto Czandigarh, jest stolicą stanów Pendżab i Haryana oraz terytorium związkowego Czandigarh.

Niepodległy Pakistan

Do 1947 r. ziemie należące obecnie do Pakistanu były północno‑zachodnią częścią Indii Brytyjskich. Ideę uzyskania niepodległego bytu państwowego dla indyjskich muzułmanów zrodziły antagonizmyantagonizmantagonizmy w schyłkowym okresie panowania brytyjskiego oraz bliska perspektywa uzyskania przez te ziemie autonomiiautonomiaautonomii. Rzecznikiem tych aspiracji stała się Liga Muzułmańska. W 1940 r. zjazd Ligi oficjalnie zaakceptował tezę o istnieniu w Indiach „dwóch narodów”, sformułowaną przez Muhammada Alego Jinnaha (1876–1948) – pakistańskiego bohatera narodowego, przywódcę muzułmanów w Indyjskim Kongresie Narodowym oraz długoletniego przewodniczącego Ligi Muzułmańskiej.

Prowadzona przez muzułmanów tzw. akcja bezpośrednia na rzecz Pakistanu (użycie przemocy w stosunku do Hindusów) wymusiła na Indyjskim Kongresie Narodowym zgodę na podział Indii w 1947 roku. Przeprowadzono go pod groźbą wojny domowej, bez należytego przygotowania, co w konsekwencji stworzyło poważne problemy gospodarcze dla Pakistanu oraz przesłanki dla długotrwałych sporów w stosunkach indyjsko‑pakistańskich: terytorialnych (Kaszmir), granicznych, o mienie emigrantów, o podział wspólnych rzek. Przy podziale dawnych Indii Brytyjskich rozpoczęły się bowiem masowe migracje muzułmanów i hindusów między obu nowo powstającymi państwami.

RXws1sN1DOcTY

Mapa przedstawia podział Indii. Podzieliły się one na Pakistan, który składał się z Zachodniego oraz Wschodniego, Indie oraz Kaszmir i Hajdarabad, które były państwami efemerycznymi, które nie zostały uwzględnione w planowanym podziale. Hajdarabad został anektowany przez Indie w 1948 roku, a Pakistan Wschodni ogłosił niepodległość jako Bangladesz w 1971 roku. Indie weszły w spory graniczne z Chinami na północy i wschodzie oraz z Pakistanem na zachodzie. Uchodźcy muzułmańscy przemieszczali się z Indii i Kaszmiru do oby dwóch Pakistanów, a uchodźcy hinduscy i sikhijscy z Pakistanów do Indii.

Podstawy państwowości wieloetnicznego i gospodarczo zacofanego Pakistanu były słabe, a wspólnota religii muzułmańskiej okazała się niedostatecznym spoiwem. Pakistan od dnia powstania, czyli od 15 sierpnia 1947 r., przeżywał ciągłe kryzysy wewnętrzne, a jego system polityczny zmieniał się pod naciskiem wybuchów niezadowolenia społecznego. Zmiany te były wynikiem układu sił między zwalczającymi się tradycjonalistami a modernistami.

Dwuczęściowe, wieloetniczne państwo (Pakistan Wschodni i Pakistan Zachodni) przedzielał szeroki pas ziem należących do Indii. Pierwszą konstytucję przyjęto dopiero w 1956 r. i wielokrotnie dokonywano poważnych zmian. Słabości państwa pakistańskiego przejawiły się nie tylko w czasie wprowadzania w życie ustawy zasadniczej, ale też podczas prób tworzenia systemów tzw. demokracji podstawowej przez prezydenta Ayuba Khana (konstytucja z 1962 r.), demokracji parlamentarnej (konstytucja z 1973 r. prezydenta Zulfikara Alego Bhutto) oraz państwa islamskiego (ustawodawstwo prezydenta Muhammada Zii ul‑Haqa w latach 80. XX wieku). Wyrazem tych słabości były powtarzające się wojskowe zamachy stanu, do których dochodziło od lat 50. do 90. mniej więcej raz na dekadę, oraz wybuchy społecznego niezadowolenia w latach 1968 i 1977.

Wzrastały też nastroje separatystyczne wśród zamieszkujących Pakistan narodów: Bengalczyków, Pasztunów, Beludżów i Sindhów. W 1971 r., po dziewięciu miesiącach wojny domowej, w czasie której uciekło do Indii blisko 10 mln uchodźców, od Pakistanu odłączyła się (dzięki wojskowej pomocy Indii) jego wschodnia część. Powstało nowe państwo – Bangladesz.

Koszmar w Kaszmirze

Podział Kaszmiru w 1949 r. nie rozwiązał konfliktu etniczno‑politycznego. Na tym terenie od 30 lat trwa powstanie przeciwko władzom indyjskim, a rząd indyjski od lat oskarża Pakistan o sponsorowanie dżihadystówdżihaddżihadystów w tym regionie.

W 1990 r. powstał rząd tymczasowy wolnego Kaszmiru. Zaczęły nasilać się działania terrorystyczne. W rezultacie stan ten znalazł się pod bezpośrednimi rządami prezydenta Indii, partie separatystyczne zostały zdelegalizowane, zwiększono także obecność wojska. W wyniku indyjskich akcji antyterrorystycznych nasiliły się ucieczki ludności muzułmańskiej do Pakistanu, gdzie zaczęły powstawać obozy uchodźców z Kaszmiru. Mimo licznej obecności w tym stanie wojska i policji dochodziło do zmasowanych ataków bojowników kaszmirskich na siły bezpieczeństwa (w 1998 r. odnotowano ponad 1,1 tys. takich incydentów). Organizowano demonstracje antyrządowe, których podłożem była również trudna sytuacja gospodarcza stanu.

Zamieszki i akcje policyjne spowodowały spadek dochodów z turystyki i utrudniły funkcjonowanie tradycyjnych sektorów gospodarki Kaszmiru: rzemiosła i sadownictwa.

Potyczki na granicy

W 1997 r. doszło do przejściowej poprawy stosunków indyjsko‑pakistańskich, co przyczyniło się do osłabienia napięcia militarnego na granicy. Nie trwało to jednak długo. W maju 1999 r. żołnierze pakistańscy przekroczyli granicę w Kargilu; wywiązały się ciężkie walki, w których obie strony poniosły straty. Doprowadziło to do poważnej konfrontacji w stosunkach indyjsko‑pakistańskich i przyspieszenia nuklearnego wyścigu zbrojeń obu państw. Konflikt nasilił się szczególnie po zamachu terrorystycznym na indyjski parlament w Delhi w grudniu 2001 r., o który Hindusi oskarżyli separatystów z Dżammu i Kaszmiru. Do pewnej poprawy sytuacji doszło dopiero na przełomie 2003 i 2004 roku.

W 2019 r. omal nie doszło do kolejnej wojny. Po raz pierwszy od 50 lat Indie dokonały nalotu na terytorium Pakistanu. Celem miały być obozy Armii MahometaArmia MahometaArmii Mahometa – ugrupowania oskarżanego o zamach terrorystyczny w indyjskiej części Kaszmiru (Pakistan odrzucał oskarżenia o udzielenie terrorystom schronienia). W odwecie Pakistan strącił indyjski samolot wojskowy i aresztował jego pilota Abhinandana Varthamana, który zdołał się katapultować. Uwolniony po 60 godzinach pilot wyrósł na bohatera narodowego Indii, a jego powrót do ojczyzny stał się patriotycznym świętem.

Indie i Pakistan to wciąż jedyne na świecie bezpośrednio sąsiadujące ze sobą państwa, które dysponują bronią jądrową i jednocześnie znajdują się na krawędzi wojny. Z liczącej 3 tys. km granicy biegnącej od Morza Arabskiego do Himalajów, większość (blisko 2,5 tys. km) jest ustalona i uznawana przez oba państwa. Problematyczne pozostaje 700 km linii demarkacyjnej w regionach Kaszmiru i Dżammu u podnóża Himalajów. Na tej wyjątkowo długiej granicy działają obecnie cztery przejścia graniczne, ale tylko z jednego z nich, w miasteczku Wagah, mogą korzystać obywatele wszystkich państw. Działa ono wyłącznie w dzień, a codziennie wieczorem odbywa się przedziwna ceremonia zamknięcia granicy. Ubrani w odświętne mundury żołnierze podchodzą do bramy, przybierając groźne miny. Temu pokazowi siły towarzyszą głośna muzyka i okrzyki po obu stronach granicy, gdyż wydarzenie obserwują liczni widzowie. Tuż po zachodzie słońca jednocześnie zostają opuszczone flagi: indyjska i pakistańska, a potem oficerowie wrogich państw podają sobie ręce.

Słownik

Słowa kluczowe

Bangladesz, Indie, Kaszmir, Pakistan, Półwysep Indyjski, świat po II wojnie światowej, dekolonizacja

Bibliografia

J. Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 2003.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

P. Wilk, Lalki w ogniu. Opowieści z Indii, Warszawa 2011.