Stan polszczyzny u progu epoki oświecenia

R1RIaInaQ1dbi

Obraz przedstawia Pola Elizejskie w XVII wieku. W centralnej części znajduje się aleja. Wzdłuż niej widać po obu stronach szpaler mniejszych i większych drzew. Między drzewami krążą arystokraci. Pod jednym z drzew siedzi mężczyzna grający na lutni. Nad drzewami unoszą się anioły. Na niebie, w chmurze widać cztery pary królewskie.

Stan polszczyzny epoki oświecenia celnie opisał Franciszek Bohomolec w Rozmowie o języku polskim – dialogu elizejskimdialog elizejskidialogu elizejskim opublikowanym w 1758 roku. Na Pola ElizejskiePola ElizejskiePola Elizejskie, zamieszkiwane przez Samuela Twardowskiego i Jana Kochanowskiego, przybywa niejaki Makaroński:

Zdumiony Kochanowski prosi, by nowo przybyły mówił po polsku, na co ten odpowiada, że właśnie tak mówi. Odpowiedź renesansowego mistrza jest zarazem charakterystyką polszczyzny pierwszej połowy XVIII wieku:

Wraz z rozwojem chrześcijaństwa łacina oddziaływała na różne aspekty kultury a także języka. Oprócz duchowieństwa, posługiwała się nią szlachta i magnateria, co sprzyjało snobizmowi i podkreślaniu wyższości wobec innych stanów.

Powszechnie uważano, że język ojczysty jest ubogi, brakuje w nim terminów, fachowych określeń, dlatego, aby w pełni wyrazić myśl, zbudować wypowiedź jasną i precyzyjną, należy posługiwać się łaciną. Stąd powszechność makaronizmów, szczególnie w literaturze sarmackiej, która charakteryzowała się ciężkim, rozwlekłym stylem. Powszechnie stosowano łacińską składnię, szyk przestawny, zapożyczenia oraz wtręty leksykalne. Znajomość łaciny uważano za przejaw wytworności i erudycji, przenikała do życia publicznego i prywatnego. Narodziła się swoista moda, uznano, że łacina jest doskonałym językiem uniwersalnym, a więc językiem nauki, szkoły, Kościoła i literatury.

Czasy saskieczasy saskieCzasy saskie przyczyniły się do rozkładu polskiej państwowości i kultury, odcisnęły również piętno na języku. Oświeceniowi reformatorzy musieli się zmierzyć m.in. z:

• nieobecnością polszczyzny w szkolnictwie – językiem wykładowym w szkołach była łacina;

• brakiem polskich podręczników i słowników – od czasu renesansowych traktatów Jana Seklucjana (1549) i Stanisława Murzynowskiego (1551) podręczniki pisano po łacinie i po niemiecku z myślą o uczących się polskiego cudzoziemcach,

• brakiem wzorca stylistycznego – ogólnego języka literackiego, którego miejsce zajmowały zróżnicowane dialektydialektdialekty rządzące się własnymi regułami poprawności,

• kosmopolityzmemkosmopolityzmkosmopolityzmem szlachty sarmackiej, skutkującym psuciem języka rozlicznymi makaronizmamimakaronizmmakaronizmami.

Czołowy propagator oświecenia, Hugo Kołłątaj, pisał:

Oświeceniowa polityka językowa

RE5aHItLG0XqY

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna siedzi. Wspiera się rękami o stół. Na stole leży złota korona i stoi klepsydra. Leżą tu także kartki papieru. Mężczyzna ma na głowie ufryzowaną perukę. Jego twarz jest owalna. Ma ciemne, wyraziste brwi i oczy. Patrzy się w górę. Ubrany jest w ozdobną koszulę z koronkami. Ma na sobie wytworną szatę wykończoną futrem przy kołnierzu i mankietach.

Rl2e1DegFLTAl

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on na głowie ufryzowaną perukę. Mężczyzna ma owalną twarz. Wyraźnie zaznaczone brwi i duże oczy. Jego nos jest prosty, proporcjonalny. Usta są małe i wąskie. Mężczyzna ma na sobie szaty biskupie. Pod szyją wisi na wstędze order.

RPEdXoroYWukP

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest jego lewy półprofil. Mężczyzna ma średniej długości, falujące włosy. Jego czoło jest wąskie, a dolna część twarzy szeroka. Wskazuje na tęgość mężczyzny. Brwi i oczy mężczyzny są wydatne. Podbródek spiczasty. Rysuje się pod nim drugi podbródek. Mężczyzn ubrany jest w strój kapłański.

RrOQpk7VNBNqs

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma na głowie ufryzowaną perukę. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna ma ciemne brwi i oczy. Zdaje się lekko uśmiechać. Ubrany jest w czarny strój arcybiskupi.

Rz874qmquQwLk

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Widzimy jego prawy półprofil. Mężczyzna ma ciemne, nieco potargane włosy. Na jego policzkach widoczne są duże bokobrody. Brwi mężczyzny są jasne, oczy niebieskie. Mężczyzn ubrany jest w koszulę ze stójką. Ma pod szyją ma muszkę. Ma na sobie surdut z szerokim kołnierzem.

Głównym celem oświeceniowej walki o polszczyznę było zapewnienie jej należytej rangi w życiu publicznym oraz wypracowanie modelu języka literackiego nauczanego w szkołach i używanego w komunikacji oficjalnej. Przywrócenie wysokiej pozycji językowi ojczystemu miało doprowadzić do upowszechnienia postawy obywatelskiej i patriotycznej, to zaś z kolei miało zaowocować ocaleniem chylącego się ku upadkowi państwa.

Realizacji tego zadania służyła szeroko zakrojona polityka językowapolityka językowapolityka językowa, wprowadzana za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795) poprzez takie działania, jak:

Choć działania na polu polityki językowej nie uratowały państwa przed upadkiem, zasługą oświecenia było upowszechnienie przekonania o wartości języka ojczystego i konieczności jego ochrony. Dzięki niemu przez 123 lata zaborów polszczyzna mogła stanowić podstawę wspólnoty kulturowej narodu pozbawionego państwa.

Słownik