Przeczytaj
Kto rządził Rzecząpospolitą?
Chociaż rozwiązania ustrojowe przyjęte w Rzeczypospolitej Obojga Narodów można zaobserwować także w XVII‑wiecznych Anglii, Zjednoczonych Prowincjach Niderlandów i Wenecji, to w żadnym z tych państw arystokracja nie zyskała tak ważnej roli w życiu publicznym, jak szlachta polska i litewska. XIX‑wieczni badacze i ich następcy do niedawna określali ustrój państwa polsko‑litewskiego w czasach wczesnonowożytnych jako demokrację szlacheckądemokrację szlachecką, która w XVII w. przerodziła się w oligarchię magnackąoligarchię magnacką. Współcześni historycy poddali tę interpretację krytyce, ponieważ kładzie ona nacisk na niemal nieograniczoną władzę szlachty i konflikt między nią a magnaterią, marginalizuje zaś znaczenie króla. Tymczasem już ówcześni zdawali sobie sprawę z ważnej roli, jaką w całym systemie odgrywał władca. W źródłach z tego okresu często pojawia się motyw rywalizacji między królem a elitami politycznymi: władca zabiegał o rozszerzenie swoich prerogatywprerogatyw, natomiast szlachta hamowała jego zapędy i dbała o własne prawa i przywileje („złotą wolnośćzłotą wolność”). Stąd sposób funkcjonowania Rzeczypospolitej lepiej oddaje koncepcja monarchii mieszanejmonarchii mieszanej, której podwaliny stworzył Arystoteles, a którą rozwinął inny grecki filozof − Polibiusz. Łączyła ona trzy elementy: monarchiczny (król), oligarchiczny (arystokracja zasiadająca w senacie) i demokratyczny (szlachta na sejmie). Teoria ta stała się szczególnie popularna w czasach odrodzenia, kiedy wzrosło zainteresowanie antykiemantykiem. Intelektualiści widzieli ustrój mieszany w Anglii z jej królem, Izbą Lordów i Izbą Gmin, ale także w Kościele, gdzie papież miał uosabiać króla, kuriakuria arystokrację, a sobórsobór demokrację. W przypadku Rzeczypospolitej władzę dzielili władca (monarchia), senat (arystokracja) i izba poselska (demokracja).
Król
Chociaż władca Rzeczypospolitej nie dysponował tak silną władzą, jak np. monarcha francuski, na pewno jego wpływ na rządy był znaczący. To król podpisywał wszystkie ustawy − bez jego podpisu konstytucje uchwalone przez sejm nie mogły wejść w życie, co dawało mu prawo weta. Władca osobiście wydawał też prawa dotyczące miast królewskich (w tym najbogatszego i największego Gdańska), decydował w sprawach mniejszości narodowych i religijnych oraz regulował do pewnego stopnia gospodarkę: wydawał przywilejeprzywileje na targi i jarmarki, budowę mostów i pobieranie opłat za przejazd, a urzędnicy królewscy (wojewodowie) ustalali ceny na towary miejskie, tzw. taksy wojewodzińskie. W XVII w. królowie polscy mieli znacznie mniejsze uprawnienia sądowe niż ich poprzednicy. Istniały już wówczas Trybunał KoronnyTrybunał Koronny i Trybunał LitewskiTrybunał Litewski, w których zasiadała szlachta, tak więc władcy pozostał tylko sąd sejmowy, rozpatrujący sprawy o zdradę stanuzdradę stanu, obrazę majestatuobrazę majestatu i niewykonywania obowiązków przez urzędników. Monarcha był kierownikiem polityki zagranicznej – to on wysyłał posłów za granicę i przyjmował wysłanników obcych państw oraz decydował o wojnie i pokoju. Od 1573 r., kiedy weszły w życie Artykuły henrykowskieArtykuły henrykowskie, władcy byli zobowiązani do porozumiewania się w tych sprawach z sejmem, ale niektórzy starali się obchodzić prawo.
Atutem władcy było jego prawo do obsadzania urzędów. Mianował bowiem biskupów i innych urzędników wchodzących w skład senatu: wojewodów, kasztelanów i ministrów (marszałków wielkich i nadwornych, kanclerzy, podkanclerzy, podskarbich wielkich i nadwornych). Dodatkowo sprowadzał na dwór wiernych sobie ludzi, mianował niższych urzędników, nadawał w dzierżawędzierżawę dobra koronne i przywileje. Nagradzając poddanych, tworzył swoje zaplecze polityczne (lojalne mu stronnictwo). Pewnym utrudnieniem był jedynie fakt, że nie wszyscy nagrodzeni odwdzięczali się lojalnością. Urzędy pełnili dożywotnio i król nie dysponował narzędziami, które pozwoliłyby mu karać tych, którzy przeszli do opozycji. Niemniej jednak władcom udawało się w większości utrzymać swoich stronników. Było to o tyle ważne, że w czasie, gdy nie obradował sejm (zbierał się co dwa lata na sześć tygodni), ważne decyzje podejmowała rada senatu.
Rada senatu
Senatorowie brali udział w sejmie, ale też część z nich stale przebywała na dworze. Byli to tzw. senatorowie rezydenci, którzy uczestniczyli w radach senatu przy królu, kiedy należało podjąć ważne politycznie decyzje. Z punktu widzenia szlachty mieli oni kontrolować poczynania króla i nie dopuścić do rozszerzania się jego władzy. W rzeczywistości zwykle to monarcha miał przewagę w czasie tych posiedzeń, ponieważ to on decydował, kto brał w nich udział. Nawet jeśli na sali znajdowali się przeciwnicy władcy, ich możliwości powstrzymania go były minimalne, gdyż decyzje zapadały większością głosów.
Sejm
Sejm był niezwykle ważnym elementem ustroju Rzeczypospolitej, ponieważ ustanawiał nowe prawa, uchwalał podatki, wysyłał i przyjmował zagraniczne poselstwa oraz decydował o wojnie i pokoju. Zbierał się co dwa lata na sześć tygodni, a w jego skład wchodzili: król, jego rada (senat) i przedstawiciele prowincji (izba poselska), wybierani na lokalnych zjazdach − sejmikach. W krajach zachodniej Europy przeważnie wszystkie stany: szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi, miały swoje przedstawicielstwa w zgromadzeniach. W Rzeczypospolitej przyjął się natomiast system podobny do tego, jaki można było zaobserwować w Anglii czy na Węgrzech, gdzie głos należał do szlachty.
Od 1505 r., kiedy weszła w życie konstytucja Nihil novi, żadne nowe prawa nie mogły być wprowadzone bez zgody szlachty na sejmie. Oznaczało to, że król, senat i posłowie wspólnie dyskutowali nad projektami uchwał. Tej czasochłonnej praktyce przyświecała ważna dla ówczesnych zasada zgody − dochodzenia do konsensusukonsensusu. Zmieniło się to w drugiej połowie XVII w., kiedy poszukiwanie wspólnego stanowiska zastąpiło zrywanie sejmów za pomocą liberum veto. Znaczna część szlachty broniła w ten sposób starych praw, które uznawała za dobre, jak również stała na straży swoich przywilejów („złotej wolności”). Wiele osób panicznie wręcz obawiało się prób wprowadzenia przez władcę rządów absolutnych, na wzór państw sąsiednich, dlatego odrzucało wszelkie próby reform inicjowanych lub wspieranych przed dwór. W konsekwencji z czasem nastąpił swoisty paraliż instytucji państwowych. Jedni historycy łączą liberum veto z nieposłuszeństwem szlachty i brakiem zrozumienia interesów państwowych. Inni zwracają uwagę na jej sposób pojmowania świata. Skoro tak bardzo obawiała się, że król poszerzy swoją władzę jej kosztem i wciągnie ją w wojny, których wolała unikać, nic dziwnego, że liberum veto jawiło się w jej oczach jako środek zaradczy. Gdyby bowiem szlachta zgodziła się na głosowania większością głosów, a władca utrzymałby prawo mianowania urzędników, istniało niebezpieczeństwo, że zyska przewagę nie tylko w senacie, ale również w izbie poselskiej. Co więcej, w takim układzie posłowie z Korony, przeważający liczebnie nad Litwinami, mogliby przegłosowywać ustawy wbrew elitom Wielkiego Księstwa, a to budziło sprzeciw tych ostatnich. Innymi słowy, szlachta wierzyła, że ustrój Rzeczypospolitej był dobry i nie wymagał zmian, a liberum veto pomagało wyhamować absolutystyczne zapędy króla. Zapewne wiele osób nie zdawało sobie sprawy, jak szkodliwa dla państwa była obrona „złotej wolności” w dalszej perspektywie.
Słownik
(franc. antique) - inaczej starożytność; epoka poprzedzająca średniowiecze; ramy czasowe dla tego okresu nie są ściśle określone; historycy w Europie najczęściej zamykają je w przedziale od około IV tysiąclecia p.n.e. (powstanie cywilizacji Sumerów, posługującej się pismem) do 476 r. n.e. (upadek cesarstwa zachodniorzymskiego)
ustawa ułożona w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta, w 1573 r.; określała podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej: wolną elekcję, współdecydowanie króla i sejmu w sprawach nakładania podatków i wojny, kadencyjność sejmu (zwoływanie go co dwa lata na sześć tygodni), prawo szlachty do wypowiadania posłuszeństwa królowi, jeśli ten nie przestrzegał praw i jej przywilejów
ustrój panujący w XV i XVI wieku w Królestwie Polskim, a później w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w którym decydujący głos w państwie miała szlachta poprzez sejmiki i sejm. W skład sejmu wchodził król, izba poselska i senat. W izbie poselskiej zasiadało 170 przedstawicieli szlchty, wybieranych na sejmikach ziemskich. Za początek demokacji szlacheckiej uznaje się przyjęcie przywilejów nieszawskich w 1454 r.
umowa, w myśl której jedna strona zobowiązuje się oddać drugiej swoją własność w użytkowanie w zamian za opłatę (czynsz)
(z łac. consensus – zgoda) porozumienie, zgodne stanowisko, które zostało osiągnięte w wyniku dyskusji i wzajemnych ustępstw (kompromisu)
(z łac. curia – jednostka podziału obywateli w starożytnym Rzymie) zespół instytucji w Kościele rzymskokatolickim, które wspomagają papieża w kierowaniu Kościołem
ustrój mieszany; według Arystotelesa czy Polibiusza to optymalna forma rządów; ustrój ten opiera się na wykorzystaniu jednocześnie monarchii (król), oligarchii (arystokracja) oraz demokracji (szlachta)
(łac. crimen laesae maiestatis) – dopuszczenie się zbrodni przeciwko czci panującego. Osobie uznanej przez sąd sejmowy za winną, konfiskowano majątek i/lub skazywano ją na śmierć. Egzekucja spotkała przykładowo Michała Piekarskiego herbu Topór, który 15 listopada 1620 r. usiłować dokonać zamachu na króla Zygmunta III Wazę
ustrój, w którym dominującym elementem w życiu politycznym jest arystokracja (magnateria); w Rzeczypospolitej drugiej połowy XVII w. i w wieku XVIII wiązał się on z osłabieniem władzy króla, przewagą magnaterii nad szlachtą w instytucjach państwowych, rywalizacją stronnictw politycznych, którym przewodniczyli magnaci
szczególne prawo, przywilej związany z pełnioną funkcją
(łac. privilegium) tu: akt wydawany przez monarchę, nadający osobie lub grupie osób (a nawet całemu stanowi) określone uprawnienia lub zwalniający z obowiązku przestrzegania pewnych praw powszechnych
uroczyste zebranie wszystkich biskupów rzymskokatolickich organizowane w celu rozstrzygnięcia ważnych problemów doktrynalnych (związanych z poglądami i naukami głoszonymi przez Kościół); stanowi wraz z przewodzącym mu papieżem najwyższą władzę w Kościele
w epoce staropolskiej najwyższy sąd apelacyjny (drugiej i ostatniej instancji) dla szlachty; powstał w 1578 r. (wcześniej apelacje rozpatrywał sąd sejmowy); Trybunał zbierał się wiosną i latem w Lublinie (dla Małopolski) oraz jesienią i zimą w Piotrkowie (dla Wielkopolski); zasiadali w nim przedstawiciele szlachty wybierani na rok na sejmikach deputackich oraz duchowni, jeżeli stroną w sprawie był przedstawiciel duchowieństwa
najwyższy sąd apelacyjny dla Wielkiego Księstwa Litewskiego; został ustanowiony w 1581 r. na wzór Trybunału Koronnego; początkowo swoją siedzibę miał w Wilnie; od 1599 r. sesje odbywały się co 2 lata przez ponad 5 miesięcy w roku, raz w Mińsku (kadencja litewska), a raz w Nowogródku (kadencja ruska). W 1775 r. sesje kadencji ruskiej na stałe przeniesiono do Grodna
czyn godzący w interesy państwa, np. szpiegowanie, współpraca z wrogiem, próba zabójstwa króla
określenie używane w odniesieniu do przywilejów i swobód, jakimi cieszyła się szlachta w Rzeczypospolitej w okresie od XVI do XVIII w. Do najważniejszych należały: formalna równość wobec prawa w obrębie stanu szlacheckiego, nietykalność osobista (zakaz więzienia bez wyroku sądowego), realny udział w rządach (konstytucja nihil novi,która zakazała królowi uchwalanie nowych praw bez zgody izby poselskiej i senatu, liberum veto, czyli prawo każdego z posłów do zerwania obrad sejmu, czy elekcja viritim - wybór króla z udziałem całej szlachty)
Słowa kluczowe
polska szlachta, ustrój Rzeczypospolitej, sarmatyzm, liberum veto
Bibliografia
Historia sejmu polskiego, t. 1, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, oprac. J. Bardach [et al.], Warszawa 1984.
A. Mączak, Klientela: nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Warszawa 1994.
H. Olszewski, Sejm w dawnej Rzeczypospolitej. Ustrój i idee, t. 2, Studia i rozprawy, Poznań 2002.
E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587−1652: system parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1995.