Greckie polis przegrały bitwę pod Cheroneą (338 r. p.n.e.), stając się częścią macedońskiego imperium, a homogeniczny światopogląd grecki otworzył się na wpływy myśli wschodniej – kultura helleńska zmieniła się w hellenistyczną. Filozofia ograniczała się dotąd do konkretnego państwa‑miasta, kryteria moralne jednostki były ściśle związane z dobrobytem jej polis, a szczęście obywatela – ze szczęściem ojczyzny. Przeciętny Grek poczuł się zagubiony w nowej sytuacji polityczno‑społecznej, dlatego bardzo szybko na popularności zyskiwały nowe ruchy intelektualne: stoicyzmstoicyzmstoicyzm, sceptycyzmsceptycyzm antycznysceptycyzm i epikureizm, lepiej dostosowane do nowych czasów.

Podział filozofii i dominująca rola etyki

R1KDGD4eiSUkd1

Ilustracja przedstawiające głowę starszego mężczyzny. Głowa wyrzeźbiona jest w kamieniu. Mężczyzna ma długie kręcone włosy, brodę, wąsy, duży nos.

Epikur zgadzał się z dwoma przekonaniami epoki hellenistycznej: że filozofię podzielić należy na fizykę, kanonikę (logikę) i etykę oraz że ta ostatnia jest dominującą i najważniejszą dziedziną filozoficzną. Człowiek, aby czynić dobro i być istotą moralną, musi z jednej strony rozumieć otaczającą go rzeczywistość, a z drugiej – potrafić poprawnie myśleć i argumentować swoje poglądy. Dlatego też kilka elementów fizyki i kanoniki Epikura jest niezbędne, aby zrozumieć jego etykę, a zwłaszcza czwórmian leczniczy.

Fizyka Epikura była materialistyczna. Cała, nieskończona rzeczywistość, zbudowana jest z atomów. Atom jest ze swej natury niepodzielny i stanowi podstawowy budulec każdego istniejącego przedmiotu. Wszelkie zmiany zachodzące w rzeczywistości są niczym innym, jak zmianą struktury materii. Materia ulega zmianie, gdyż zmienność układu atomów jest zjawiskiem stałym i odwiecznym. Wszechświat jest zatem nieskończony przestrzennie i czasowo: nie ma granic, nie miał swojego początku i nigdy nie nastąpi jego koniec. Musi więc w nim istnieć nieskończenie wiele światów, podobnych i niepodobnych do naszego.

Atom jest jedynym budulcem kosmosu, więc także duszy ludzkiej i bogów. Ta pierwsza jest śmiertelna i zniszczalna. Składa się z atomów delikatnych i ruchliwych, wypełniających nasze ciało, które rozpadają się zaraz po śmierci. Ci drudzy zaś, będąc istotami wiecznymi, składać się muszą z nieznanego nam rodzaju atomów doskonalszych, których układ nie podlega zmianie.

Wymienione wyżej założenia ontologiczne rzutowały na logikę Epikura. Jeśli w świecie nie istnieje nic poza materią, to źródłem poznania są tylko nasze zmysły. Z nich wyprowadzamy podstawowe pojęcia i logiczne związki między nimi. Kryterium prawdy jest tożsamość naszych pojęć i poglądów ze światem zewnętrznym. Z naszego doświadczenia wynikają pewne odczucia i uczucia. Są nimi albo ból i przykrość, albo przyjemność i spokój. Nie ma nic nienaturalnego i złego w tym, że ze swej natury wybieramy te drugie, a unikamy tych pierwszych.

Główne zasady etyki Epikura

Człowiek ze swej natury chce doznawać przyjemności i żyć szczęśliwie. Wbrew pierwszym hedonistomhedonizmhedonistom – cyrenaikom, Epikur wprowadza zasadniczy podział przyjemności. Jest dla niego jasne, że jeśli mamy być istotami doskonałymi, nie możemy dążyć do każdej przyjemności. Zresztą ich nadużywanie czy złe dobieranie prowadzi do przykrości, co jest sprzeczne z eudajmoniąeudajmoniaeudajmonią, a więc ideą życia szczęśliwego. Stąd następująca gradacja:

Za najważniejsze przyjemności Epikur uważał radości pierwszego rodzaju, nakazując wyzbywać się dwóch pozostałych. Epikureizm mówi o przyjemnościach katastematycznychprzyjemność katastematycznaprzyjemnościach katastematycznych, a więc takich, które prowadzą do spokojnego, niczym niezmąconego życia, pozbawionego fizycznych cierpień i niepokojów duszy. Filozof rozróżniał przyjemności cielesne i duchowe, traktował je jednak równorzędnie, pod warunkiem, że zapewniają nam życie spokojne, a więc stan autarkiiautarkiaautarkii, wewnętrznej niezależności od innych i świata. Oznacza to, że pojęcia spokój, przyjemność i szczęście są synonimami. Ból i przykrość są z kolei stanami, które mącą naszą radość, stanowią zaburzenie linearnego, cichego i spokojnego życia. Dlatego należy ich unikać, czego nauczał w swoim ogrodzie, do którego mógł wstąpić każdy przechodzień, aby zaznać ciszy, lekkiej strawy i przyjacielskich, intelektualnych rozmów. Na tym właśnie polegała epikurejska ascezaascezaasceza – zaspokajanie tylko podstawowych potrzeb, utrzymywanie stanu przyjemnego spokoju, wolnego od zawirowań i zaburzeń, które są bólem i przykrością.

RTzYRCACMO5731

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna, z wyraźnie zarysowanym drugim podbródkiem. Mężczyzna ma prosty nos i wysokie, zmarszczone czoło. Mężczyzna jest łysiejący.

Warto też dokonać krótkiego zestawienia hedonizmu epikurejskiego z perfekcjonizmemperfekcjonizmperfekcjonizmem stoickim. Są to stanowiska etyczne różniące się, ale znajdujemy w nich szereg punktów wspólnych. Obie dążą do moralnej doskonałości na zasadzie autarkii, różnica leży jednak w podejściu do ascezy. Epikureizm łączy ascezę z hedonizmem, czyli rozumie doskonałość w czerpaniu przyjemności z podstawowych potrzeb człowieka. Szczęście jest tu spokojną, niewzruszoną emocją. Dla stoicyzmu asceza oznacza perfekcjonizm, a więc wyzbycie się wszelkich przyjemności. Szczęście polega zatem na niedoznawaniu żadnych emocji.

Czwórmian leczniczy – zwieńczenie etyki epikurejskiej

To, co literatura nazywa czwórmianem leczniczym, należy uznać za podsumowanie całego systemu Epikura i najważniejszy wniosek jego etyki. Filozof wymienił cztery największe obawy, jakie pojawiają się w życiu każdego człowieka, skutecznie mącąc jego spokój i szczęście. Dążył do wykazania, że każda z tych intelektualnych bolączek jest pozbawiona sensu. Dzięki czwórmianowi Epikur wyłożył swą doktrynę w sposób ostateczny i zamknięty. Z tego też powodu na przestrzeni kolejnych wieków nie była ona zmieniana nawet w najdrobniejszym punkcie, zaś epikurejczycy jedynie powtarzali nauki założyciela nurtu.

Słownik