Retoryka – znaczenie pojęcia

Słowo „retorykaretorykaretoryka” bywało różnie rozumiane. Niekiedy utożsamiano je ze stylistyką albo uważano za synonim oratorstwaoratorstwooratorstwa. Wyraz wywodzi się z języka greckiego, w którym rethoriké oznacza sztukę mówienia, a raczej – umiejętność przemawiania. Początków tej dyscypliny upatruje się w wydarzeniach, które miały miejsce w V w. p.n.e. na Sycylii. Obalono tam miejscowego tyrana, a konsekwencją przewrotu były procesy sądowe, w których pokrzywdzeni przez władcę musieli udowadniać przed sądem swoje racje do odszkodowań. Jeden z filozofów opracował wówczas zasady głoszenia wystąpień sądowych, które miały skutecznie przekonywać.

Już w Grecji można dostrzec dwa odmienne podejścia do retoryki jako sztuki, która stała się podstawą wykształcenia obywatela. Platon (424–348) zarzucał retorom, że dążą do udowodnienia rzeczy, które mogą być niezgodne z prawdą i moralnością, więc w rzeczywistości posługują się kłamstwem. Inni jednak – na czele z Gorgiaszem (ok. 480–ok. 385), filozofem uważanym za „ojca” retoryki – wskazywali na neutralny charakter retoryki: sama sztuka pięknego i skutecznego przemawiania nie ma nic wspólnego z rozróżnianiem prawdy i fałszu, może więc zostać użyta zarówno w słusznej, jak i niesłusznej sprawie.

Obecnie retorykę definiuje się jako sztukę tworzenia perswazyjnejperswazjaperswazyjnej wypowiedzi ustnej lub pisemnej. Wypowiedź retoryczna zbudowana jest na określonych zasadach i często ma praktyczne zastosowanie w debatach politycznych, społecznych lub w sądownictwie.

Retoryka w renesansie

R8hflkvHkM12D1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę siedzącego przy stole. Mężczyzna ubrany jest w czarną sutannę. Zapisuje coś gęsim piórem w księdze, którą trzyma uniesioną lewą dłonią. W pobliżu mężczyzny leżą biało‑czerwone szaty biskupie.

Retoryka rozwijała się w starożytności: Grecy i Rzymianie traktowali ją jako wiedzę i umiejętność niezbędną do udziału w życiu społecznym i wykorzystywaną głównie w sądownictwie, polityce i działalności artystycznej. W następnych epokach nie tylko korzystano z podstaw antycznej retoryki, ale i rozwijano tę sztukę.

Retoryka miała bardzo duże znaczenie w renesansie. Nauczano jej w szkołach jako jednej z głównych dziedzin filologicznych. Traktowano ją jako istotny element dziedzictwa antycznego, ale także sięgano po nią w praktycznych, istotnych sytuacjach, np. podczas zjazdów sejmików i sejmów czy w trakcie dysputdysputadysput religijnych. Retoryka była postrzegana jako nieodzowny składnik szeroko pojętej pedagogiki – za ideał wychowawczy uważano wykształconego oratora, który wykorzystuje umiejętności przemawiania lub pisania mów, by aktywnie uczestniczyć w działalności społecznej.

Nastawienie parenetyczneparenetycznyparenetyczne można również dostrzec w polityce Towarzystwa Jezusowego - zakonu, do którego Piotr Skarga wstąpił w wieku 33 lat. Dydaktyka realizowana za pośrednictwem retoryki okazywała się szczególnie ważna w polemikach religijnych. Nacisk na wykształcenie retoryczne pozwalał kształtować sprawnych mówców, którzy potrafili przekonywać do swych racji w sporach z innowiercami.

Piotr Skarga – retor

RV3PvTOSyvrhI1

Zdjęcie przedstawia pomnik. Na owalnej kolumnie znajduje się postać stojącego mężczyzny. Jest w długiej szacie, ma przewieszoną przez szyję stułę. Trzyma uniesioną w górę prawą rękę, a w dłoni książkę.

Piotr Skarga poznał zasady retoryki podczas studiów w Akademii Krakowskiej. W latach 1552–1555 pobierał tam nauki zakończone otrzymaniem tytułu bakałarzabakałarzbakałarza, co wiązało się m.in. z przejściem kursu retoryki. Jednak znaczenie, jakie Skarga uzyskał w staropolskim piśmiennictwie, nie wynika z przyswojenia przez niego teorii, lecz jest efektem późniejszej wieloletniej praktyki kaznodziejskiej oraz talentu (umiejętne obrazowanie za pomocą m.in. anaforyanaforaanafory i paralelizmuparalelizmparalelizmu). Docenił go m.in. Zygmunt III Waza, który tuż po koronacji powołał Skargę na nieistniejące dotąd stanowisko kaznodziei królewskiego. Jezuita pełnił jego obowiązki niemal do samej śmierci.

Niewiele dokumentów pochodzących z epoki wskazuje na Piotra Skargę jako retora. Ich zawartość w dużym stopniu zależy od tego, czy ich autorami są katolicy, czy przeciwnicy religijni. Pierwsi podkreślają umiejętności krasomówczekrasomówstwokrasomówcze Skargi, potwierdzane przez tłumy uczestniczące w jego kazaniach w świątyniach Krakowa czy Wilna. Pośrednio o wysokiej jakości piśmiennictwa i praktyki oratorskiej autora Kazań sejmowych poświadczają przedstawiciele innych wyznań, a więc – paradoksalnie – krytycy tych wystąpień. Zarzucali oni Skardze gwałtowność i brak tolerancji, ale i wskazywali na jego skuteczność w roli polemisty.

Program oratorski Piotra Skargi

Piotr Skarga w broszurze zatytułowanej Na artykuł o jezuitach zjazdu sędomierskiego sam charakteryzował swój cel jako mówcy:

Słownik