O autorze

RpAhlcvwe40cF1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma gęste włosy, starannie przystrzyżoną brodę hiszpankę i wąsy. Ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną szarfę.

Jan Kasprowicz (1860–1926) urodził się w Szymborze, niewielkiej wsi w okolicach Inowrocławia. Był jednym z niewielu polskich poetów chłopskiego pochodzenia, którzy na przełomie wieków stali się rozpoznawalni wśród czytelników liryki. W latach 90. zwrócił się ku poetyce impresjonizmu i symbolizmu, czego efektem był między innymi tom Krzak dzikiej róży (1898). W 1899 roku boleśnie przeżył odejście swojej drugiej żony Jadwigi. Po kryzysie małżeńskim rozpoczął się najbardziej pesymistyczny okres w twórczości Kasprowicza, co uwidoczniło się szczególnie w zbiorze hymnów Ginącemu światu (1902), w którym odnajdujemy zalążki ekspresjonizmu. W kolejnych utworach Kasprowicz powoli odchodził od katastroficznej tonacji, skłaniając się ku postawie afirmującej wobec losu (m.in. Księga ubogich, 1916).

Dzień gniewu

Dies irae Jana Kasprowicza ukazuje się w szczególnym historycznym momencie. W całej Europie odczuwalny jest nastrój schyłkowości, mówi się o końcu wieku XIX (fin de sièclefin de sièclefin de siècle) jako o końcu pewnej epoki w dziejach ludzkości. Gwałtowne przemiany społeczne, ekonomiczne, a przede wszystkim technologiczne stają się okazją do snucia domysłów co do przyszłości świata. Złudne poczucie stabilizacji w okresie względnego pokoju zostaje zastąpione przez niepewność. Dotychczasowe niepodważalne wartości są weryfikowane przez powstające systemy filozoficzne oraz odkrycia naukowe. Kiedy więc w 1899 roku ukazuje się hymn Jana Kasprowicza, można w nim odczytać wyraz niemal wszystkich ówczesnych lęków.

Dies irae nie jest pierwszym ani jedynym hymnem o tym tytule. Na przełomie XII i XIII wieku powstała rymowana sekwencjasekwencjasekwencja, która następnie została włączona do mszału rzymskiego i do dziś jest powszechnie wykorzystywana przez Kościół katolicki podczas mszy żałobnych. Jej autorstwo pozostaje do dziś nieznane, choć tradycyjnie przypisuje się ją Tomaszowi z Celano (ok. 1200–1260/70). Tytuł Dies irae oznacza po łacinie ‘dzień gniewu’ i jest powiązany z chrześcijańskimi wyobrażeniami o Sądzie Ostatecznym zaczerpniętymi przede wszystkim z Apokalipsy św. Jana.

Jan Kasprowicz nawiązał do sztuki sakralnej nie tylko tytułem, ale i formą utworu. Jego Dies irae ma wiele cech zaczerpniętych z pieśni religijnych, jak choćby powtarzające się modlitewne sformułowania skierowane do Boga:

Szczególnie widoczne są nawiązania do hymniki chrześcijańskiej (w 1922 roku utwór został włączony do zbioru Hymny) o podniosłym, uroczystym nastroju, pełnej zwrotów apostroficznych. Dies irae Kasprowicza nie jest jednak modelowym przykładem hymnu. Gatunek ten ma charakter pochwalny – hymny opiewają Boga, atrybuty boskie lub święte osoby. Tymczasem dzieło poety to buntowniczy wyraz cierpienia i zawodu postawą Stwórcy. Kasprowicz wykorzystał poetykę hymnu, by wyrazić nastroje epoki oraz własne przeżycia. Przetworzył ją, lecz jedną cechę pozostawił niezmienioną – hymn Dies irae, podobnie jak pieśni kościelne, opowiada o relacji człowieka z Bogiem.

Bóg‑sędzia

Należy podkreślić, że w Dies irae bardziej niż o relację ze Stwórcą chodzi o próbę jej nawiązania. Nadchodzący dzień końca, nazywany też gniewu nieskończonym dniem, wzbudza strach i potrzebę ratunku. Podmiot poszukuje instancji, do której mógłby się odwołać, która ocaliłaby go przed katastrofą. Wspomina własne grzechy (Grzech krwią czarną duszę plami) i obawia się, że w czasie sądu nikt się za nim nie wstawi (Bez obrońcy staniem sami – / któż zlituje się nad nami?). Zwraca się więc do umęczonego Chrystusa:

ApostrofaapostrofaApostrofa skierowana do Syna Bożego nie jest wyrazem nadziei na ocalenie. Chrystus jest ukazany jako bezbronny i bezradny męczennik, który nie ma żadnej mocy, aby zmazać ludzkie winy i wybłagać dla nich wybaczenie. Całkowicie przytłacza go postać surowego Ojca – nieczułego i bezwzględnie stosującego przepisy prawa. Sędziego straszne przyjście zapowiada dla wszystkich grzeszników wyrok, wobec którego żaden człowiek się nie ostoi. W takiej koncepcji Boga nie ma miejsca na Chrystusowe miłosierdzie. Podmiot formułuje prośby i modlitwy:

Jego słowa nie zostają jednak wysłuchane. Na próżno prosi o łaskę odpuszczenia grzechów – sąd jest nieodwołalny i w odpowiedzi na modlitwę słychać tylko złowieszczy dźwięk zapowiadających go surm. Skazanym na śmierć okazuje się sam Adam, protoplasta rodu ludzkiego. W jego losie Kasprowicz przedstawia dolę każdego człowieka – istoty skazanej na cierpienie, obarczonej brzemieniem grzechu.

Adam nie może nawiązać kontaktu z Bogiem, który zamknął dla niego drogę do raju. Czuje się mały wobec straszliwego Wszechmocnego, który nie troszczy się o istoty powołane przez siebie do życia. Nowotestamentowa wizja Boga litościwego, bliskiego ludziom i nazywającego ich swymi „przyjaciółmi”, zostaje w opisie z Dies irae całkowicie wymazana. Zamiast tego Bóg otrzymuje cechy greckiego władcy piorunów, Zeusa:

Ro83ccJUMlBeH

Obraz przedstawia postać Boga unoszącego się w powietrzu. To dojrzały, brodaty mężczyzna w długiej szacie, który wskazuje prawą dłonią na świecące słońce. Otoczony jest cherubinami. Ma ściągnięte brwi.

Nie stwarza ludzi z miłości, lecz po to, by wypełniali jego rozkazy. Jeśli ich nie przestrzegają, bezlitośnie wymierza karę. Stale przypomina, że wobec boskich wyroków człowiek jest nieskończenie mały i pozbawiony znaczenia (Czym jestem wobec Ciebie). Podmiot utworu dostrzega w tym niesprawiedliwość. Formułuje oskarżenie: skoro Bóg stworzył człowieka jako ułomnego, dlaczego karze go za niedoskonałość?

Grzech Boga

Z czasem podmiot utworu formułuje coraz ostrzejsze zarzuty względem Stwórcy. Kasprowicz odwołuje się w utworze do problemu teodycei – gałęzi teologii rozważającej, jak pogodzić ideę miłosiernego Boga z istnieniem zła we wszechświecie. Zarzuty względem Stwórcy są w Dies irae przeplatane zawołaniami pochwalnymi. Ten kontrast jeszcze bardziej wzmacnia buntownicze przesłanie tekstu:

Mimo obecności poważnych i podniosłych sformułowań w hymnie pojawia się ironia. Określenia zazwyczaj używane do wyrażenia uwielbienia współwystępują z inwektywami i stają się przez to dwuznaczne. Kiedy Adam woła Sądź, Sprawiedliwy!, przeklina tym samym Boga właśnie za niesprawiedliwość:

R10xyb6HeX8FK

Obraz przedstawia Jezusa Chrystusa nachylającego się nad kulą ziemską. Jezus trzyma w prawej dłoni duży cyrkiel, którym wyznacza coś na globie.

Postawa Adama przypomina prometejski bunt – pierwszy człowiek stoi przed Bogiem w imieniu rodzaju ludzkiego skazanego na cierpienie. Obwinia Go o powstanie zła – uznaje plan Boga za grzeszny i widzi w nim przyczynę Jego klęski. W Dies irae pierwiastek zła ostatecznie zwycięża i koniec świata oznacza całkowitą nicość – także dla Wszechmogącego. Według słów podmiotu utworu Bóg, wydając niesłuszny wyrok za grzech człowieka, sam również zgrzeszył:

Podmiot utożsamia koniec świata z własną śmiercią – opisywaną w utworze katastrofę można więc traktować jako opis rzeczywistości wewnętrznej. Poczucie braku więzi ze Stwórcą, odrzucenia i braku sprawiedliwości urasta do kosmicznego obrazu świata zapadającego się w otchłani. Wizja sądu nie będzie jednak mniej tragiczna, jeśli zostanie odczytana jako metafora odczuć wewnętrznych. Hymn kończy się pytaniem, które osobistej tragedii nadaje sens globalny:

Słownik