Demokracja szlachecka

W XVI w., kiedy najbardziej rozpowszechnionym w Europie typem ustrojowym była monarchia stanowa, ustrój Rzeczypospolitej nie odbiegał od normy. Odrębności prawne prowincji, zdecentralizowana administracja i odgrywające istotną rolę zgromadzenia stanowe – to cechy charakterystyczne niemal wszystkich ówczesnych państw Starego Świata.

Pierwsza wolna elekcja w 1573 r. oraz umocnienie pozycji sejmu w wyniku zwycięstwa ruchu egzekucyjnego sprawiły, że przeprowadzenie zmian ustrojowych podobnych do zachodnioeuropejskich stało się bardzo trudne. Przywiązanie szlachty do politycznych przywilejów i gwarancji wolności owocowało jej przekonaniem, że wszelkie próby wzmocnienia władzy centralnej stanowią zagrożenie wolności i prowadzą do absolutyzmu. Uniemożliwiło to dostosowanie ustroju do zmieniających się w XVII w. warunków i sparaliżowało próby reform wojskowych. W konsekwencji w Rzeczypospolitej szlachta sprzeciwiała się (do 1717 r.) stałym podatkom na wojsko, co blokowało jego modernizację. Nie wykształciła się też podległa królowi administracja podobna do zachodnioeuropejskiej. W epoce absolutyzmu i centralizacji władzy na Zachodzie w państwie polsko‑litewskim zachodził proces odwrotny: decentralizacja władzy i wzrost znaczenia sejmików, czyli ciał samorządowych.

Rzeczpospolita niewiele mogła zaoferować licznej, w większości ubogiej szlachcie. Środków do życia musiała więc ona szukać na służbie u magnaterii, która posługując się głosami swych klientówklientelizm, klientelaklientów na sejmikach i w izbie poselskiej, potrafiła udaremniać zamiary panujących. To uzależnienie pozwalało magnatom kontrolować władzę mimo utrzymania pozorów demokracji szlacheckiej. Królowie nie mogli liczyć na pomoc wojska, gdyż żołnierze poczuwali się bardziej do lojalności względem praw Rzeczypospolitej niż względem monarchy. Ustrój państwa polsko‑litewskiego miał zatem nadal więcej wspólnego z monarchią renesansową niż z absolutyzmem.

R1AQQ8VQmQs8I

Na zdjęciu znajduje się wnętrze sali. Posiada ona liczne zdobione kolumny, a na ziemi ustawione są liczne drewniane ławki. Sufit pokryty jest malowidłami.

R14tUycxo9GIi

Na zdjęciu widoczne jest wnętrze sali. Na jej ścianach powieszone są obrazy, a przy ścianach stoją ozdobne krzesła i biurka. Z sufitu zwisają szklane żyrandole.

Rzeczpospolita u progu XVI w.

Powstanie sejmu dwuizbowego

R49ZfNWuX9on11

Czarno‑biały szkic przedstawia Jana Olbrachta. Ma on długie włosy i jest ubrany w zbroję i królewskie szaty. Na głowie ma koronę. W prawej ręce trzyma berło, a w lewej królewskie jabłko. Za nim widoczne są mury miasta.

Zgodnie z wydanym przez Kazimierza Jagiellończyka w 1454 r. przywilejem nieszawskim zmiany w prawie ziemskim, zwoływanie pospolitego ruszenia oraz nakładanie podatków król musiał konsultować z sejmikami ziemskimi – zgromadzeniami szlachty poszczególnych ziem. Z powodu dużej ich liczby władca porozumiewał się zwykle ze zjazdami prowincjonalnymi, w których uczestniczyli możnowładcy oraz przedstawiciele sejmików. W 1468 r. Kazimierz IV Jagiellończyk zwołał w Piotrkowie sejm walny, który poprzedziły spotkania króla z sejmikami prowincjonalnymi –małopolskim i wielkopolskim, a posłowie po raz pierwszy wybrani zostali w ramach sejmików ziemskich. Dziś sejm walny z 1468 r. uważa się za moment utworzenia sejmu dwuizbowego, na który składały się odtąd senat – dawna rada królewska, tworzona przez najwyższych dostojników duchownych i świeckich – oraz izba poselska. W tej ostatniej zasiadali reprezentanci poszczególnych ziem. W 1493 r. na sejmie w Piotrkowie Jan Olbracht, syn Kazimierza Jagiellończyka, zatwierdził dotychczasowe przywileje szlachty.

Konstytucjakonstytucja, konstytucja sejmowaKonstytucja nihil novi

R1cdh8BGgO2J81

Na zdjęciu znajduje się kamienna tablica ze złotymi napisami upamiętniająca uchwalenie konstytucji Nihil Novi. w jej centrum widoczny jest herb Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Kompetencje przysługujące poszczególnym zgromadzeniom – senatowi, izbie poselskiej i sejmikom ziemskim – ustalono za panowania kolejnego króla. Po bezpotomnej śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. z rywalizacji o tron Rzeczypospolitej między jego młodszymi braćmi, Aleksandrem i Zygmuntem, zwycięsko wyszedł ten pierwszy. Ceną za poparcie możnowładztwa miał być opracowany przez senat tzw. przywilej mielnicki, zapewniający wpływ możnych na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Nadawał on ramy prawne władzy królewskiej i ograniczał znaczenie posłów ziemskich. Jednak król odmówił jego zaprzysiężenia i we współpracy z wybitnym prawnikiem, kanclerzem koronnym Janem Łaskim, przystąpił do kontrakcji, wykorzystując w tym celu szlachtę. Podczas sejmu w Radomiu w 1505 r. uchwalono konstytucję przekreślającą akt mielnicki. Stanowiła ona, że król nie może ustanawiać „nic nowego” (łac. nihil novi), tzn. wprowadzać żadnych zmian w prawie „bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich”. W ten sposób ugruntowana została zasada reprezentacji, czyli reguła, że w izbie poselskiej zasiadają przedstawiciele sejmików ziemskich. Sama zaś izba poselska – na razie tylko na piśmie – uzyskała miejsce równoprawne względem senatu i króla, stając się z czasem jednym z trzech stanów sejmujących. Sejm Rzeczpospolitej składał się więc z: króla, senatu (zasiadali w nim najwyżsi dostojnicy państwowi oraz dożywotnio arcybiskupi i biskupi Kościoła katolickiego) i Izby Poselskiej (posłowie ziemscy wybierani na sejmikach ziemskich spośród szlachty danej ziemi).

Pacta conventa i artykuły henrykowskie

W 1573 r., po śmierci Zygmunta II Augusta odbył się pierwszy sejm konwokacyjny, poprzedzający wolną elekcję. Podczas obrad wytypowano kandydatów na tron, ustalono czas i miejsce elekcji, określono też pacta conventapacta conventapacta conventa obowiązujące przyszłego władcę. Podczas sejmu konwokacyjnego szlachta postanowiła też uzyskać od kandydata na króla zapewnienie zachowania „pokoju religijnego”. Akt ten nosi nazwę konfederacji warszawskiej, a jego postanowienia znalazły się w artykułach henrykowskichartykuły henrykowskieartykułach henrykowskich, spisanych w tym samym roku podczas sejmu elekcyjnego. Nazwa dokumentu pochodzi od Henryka Walezego, pierwszego władcy, który musiał te prawa podpisać, by wstąpić na tron. Artykuły henrykowskie były niezmienne i obowiązywały każdego przyszłego władcę Rzeczpospolitej wybranego w drodze wolnej elekcji. Określały stosunki między królem a sejmem. Narzucały władcy m.in. obowiązek zwoływania sejmu co najmniej raz na dwa lata na okres 6 tygodni, poddawały kontroli sejmu politykę wewnętrzną i zagraniczną, zabraniały królowi podejmowania ważnych decyzji bez zgody senatorów przebywających na dworze, a w przypadku złamania zobowiązań zezwalały szlachcie na wypowiedzenie władcy posłuszeństwa. Artykuły henrykowskie stanowiły istotny element ustroju demokracji szlacheckiej.

R1J6PgvtuNKEA

Nagranie filmowe dotyczące ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Nagranie filmowe dotyczące ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DccxC2k0q

Nagranie filmowe dotyczące ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej.

R1EmMYdkIG9hU

Obraz przedstawia króla siedzącego na złotym tronie. Jest on otoczony przez duchownych, służących i liczne kolorowe herby.

Słownik

Słowa kluczowe

sejm dwuizbowy, nihil novi, przywilej mielnicki, Senat, Izba Poselska, trzy stany sejmujące, sejmiki ziemskie, senatorowie, posłowie ziemscy, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibliografia

O poprawie Rzeczypospolitej, [w:] Wybór pism, A.F. Modrzewski, Kraków 1977.

Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.