Przeczytaj
Nauka w epoce renesansu
Pierwszy niemiecki humanista, kardynał Mikołaj z Kuzy, pisał w 1440 r. w dziele De docta ignorantia, czyli O uczonej niewiedzy: Pan nasz wszystko stworzył w liczbie, ciężarze i mierze
. Ten renesansowy postulat wierności konkretowi sprzyjał rozwojowi badań empirycznychempirycznych, czyli opartych na doświadczeniu, choć dopiero na początku XVII w. Anglik Francis Bacon opowiedział się konsekwentnie po stronie empirycznej metody poznania.
Wyjaśnij znaczenie pojęcia "człowiek renesansu".
Wkład renesansu w rozwój wiedzy o świecie zaznaczył się najbardziej w kartografiikartografii oraz tych dziedzinach, gdzie dominował inwentaryzacyjny opis. Przykładem jest dzieło Niemca Sebastiana Münstera Kosmografia z 1544 r., zawierające opisy krajów, roślin, zwierząt i zjawisk naturalnych. Dla rozwoju matematyki ważnym impulsem było wydanie dzieł i upowszechnianie dorobku starożytnych uczonych aleksandryjskich – Euklidesa i Diofantosa. Kolejny istotny krok stanowiło zaś opracowanie zasad zapisu matematycznego. Pod koniec XVI w. François Viète wprowadził literową symbolizację do równań algebraicznych (samogłoski na określenie niewiadomych, spółgłoski – wiadomych), dzięki czemu możliwe stało się zapisywanie wzorów w postaci ogólnej. W tym samym czasie Flamand Simon Stevin zaproponował nowy sposób zapisywania ułamków dziesiętnych, co uprościło technikę obliczeń. Wprowadzenie konwencjonalnych zasad zapisu matematycznego okazało się momentem powstania nowego języka nauki, który uwolnił badaczy od dwuznaczności słów i pozwolił im skoncentrować się na treściach opisywanych przez matematyczne formuły.
Przewrót kopernikański
Jedyna, ale za to epokowa rewolucja naukowa czasów renesansu, dokonała się w astronomii za sprawą Mikołaja Kopernika, który dopiero w 1543 r., niedługo przed śmiercią, za usilną namową przyjaciół zdecydował się wydać traktat De revolutionibus orbium coelestium (łac. – O obrotach sfer niebieskich). Za jego sprawą ptolemejski geocentryczny model budowy wszechświata zastąpiła teoria heliocentrycznateoria heliocentryczna (gr. hēlios – słońce), ale także – co nie mniej ważne – podważona została arystotelesowska i biblijna wizja kosmosu, która przeciwstawiała sferę ziemską sferze niebieskiej i w powszechnej świadomości uchodziła za oczywistość. W systemie fromborskiego astronoma traciły rację bytu skomplikowane obliczenia kół i epicyklów, po których planety miały okrążać Ziemię i które musieli przeprowadzać poprzednicy Kopernika. Natura okazała się układem prostym i przejrzystym. Paradoksem teorii kopernikańskiej było natomiast to, że zaprzeczała ona codziennemu doświadczeniu zmysłowemu, które – jak się okazało – musi być poddawane krytycznej analizie.
Czym różni się to wyobrażenie układu słonecznego od współczesnych przedstawień?
Rewolucyjność poglądów uczonego spowodowała, że jego traktat początkowo nie był zauważony lub stawał się przedmiotem drwin. Dla Lutra Kopernik był błaznem chcącym cały kunszt astronomii obalić
. Nawet wielki włoski uczony Galileusz długo opierał się przed publicznym uznaniem słuszności systemu heliocentrycznego, jak pisał w 1597 r. w liście do Jana Keplera, odstraszony losem samego Kopernika, naszego Mistrza, który jeśli zdobył sobie nieśmiertelną sławę u niewielu, stał się jednak w oczach wielu […] przedmiotem kpin
. O szoku, jakim była teoria heliocentryczna, świadczyć może to, że jeszcze u schyłku XVI w. wybitny duński astronom Tycho de Brahe chciał pogodzić oba systemy, wysuwając tezę, że planety krążą wokół Słońca, ono zaś wokół Ziemi. To, że dzieło Kopernika dopiero w 1616 r. znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych przez Kościół katolicki, dowodzi, jak powoli nowa teoria budowy wszechświata docierała do współczesnych.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DcjyijCWn
Film opowiadający o przewrocie kopernikańskim.
Kopernik – człowiek renesansu
Typową cechą intelektualistów czasów odrodzenia była wszechstronność zainteresowań, kierująca ich twórczą aktywność w stronę rozmaitych dyscyplin i badań (stąd powstał zwrot człowiek renesansu na określenie osoby o rozległych zainteresowaniach). Pod tym względem Mikołaj Kopernik (1473–1543) był nieodrodnym dzieckiem epoki: w Krakowie i Bolonii studiował matematykę, astronomię i grekę, w Padwie medycynę, a w Ferrarze uzyskał doktorat z prawa kanonicznego. Warmiński kanonik był też ekonomistą i jako jeden z pierwszych stwierdził, że pieniądz lepszy wypierany jest z rynku przez pieniądz gorszy, o mniejszej zawartości kruszcu. Zasadę tę nazwano prawem Greshama – od nazwiska angielskiego polityka i ekonomisty, który działał również w XVI w., ale sformułował ją kilkadziesiąt lat później od Kopernika.
Po odnalezieniu zwłok Mikołaja Kopernika pod posadzką katedry fromborskiej jesienią 2005 r. policyjni eksperci wykonali komputerową rekonstrukcję jego twarzy. Wygląd astronoma odtworzono dzięki nałożeniu na kształt czaszki tkanek o naturalnie zróżnicowanej grubości w poszczególnych częściach głowy. Uwzględniono przy tym odczytane z czaszki znaki szczególne: złamanie kości nosowej i bliznę na czole. Szczegóły, takie jak kształt uszu, grubość warg czy włosy, muszą już jednak być wytworem fantazji odtwarzającego, chyba że posiadałby on malowaną z natury podobiznę Kopernika. Lecz i malarze często idealizują portretowanych, a anonimowy XVI‑wieczny portret prezentuje uczonego jako młodego człowieka, nie zaś jako 70‑letniego, którym był w chwili śmierci.
Astrologia i alchemia – inne oblicze renesansu
Teoria kopernikańska w ostatniej ćwierci XVI w. znalazła zwolennika w osobie włoskiego filozofa przyrody, Giordana Bruna. Uważał on, że kosmos jest nieskończony i, co za tym idzie, istnieje wiele systemów słonecznych, choć nie udało mu się tego dowieść empirycznie. Pojmował on wszechświat jako jedność złożoną z wielu samoistnych cząstek, zwanych monadami (od gr. monás – jednostka), przy czym każda z owych monad miała być żywa, co zaprzeczało gradacji bytów. Jego poglądy, ciążące ku panteizmowipanteizmowi i reinkarnacjireinkarnacji, stanowiły jeden z powodów postawienia go przed trybunałem inkwizycyjnym. W wyniku procesu, który trwał siedem lat, myśliciel został w 1600 r. spalony na stosie.
Alchemia
AlchemiaAlchemia przywędrowała do Europy w średniowieczu dzięki kontaktom z Arabami. Jej początkiem było pytanie o pierwotną substancję świata, stawiane jeszcze przez greckich filozofów przyrody. Umysły bardziej praktyczne przekształciły skomplikowane zagadnienie starożytnych myślicieli w konkretny cel: chodziło o to, by wykorzystując działanie na materię czterech żywiołów (ognia, wody, ziemi i powietrza) w ich różnych stanach (zimnie, gorącu, wilgoci i suchości), uzyskać kamień filozoficzny, zapewniający nieśmiertelność i bogactwo. Innym celem alchemii było wyhodowanie sztucznego człowieka – homunkulusa. Przy okazji swych badań alchemicy udoskonalili metody wytwarzania stopów metali nieszlachetnych i nauczyli się otrzymywać wiele substancji chemicznych. Dokonali także licznych odkryć, z których najsławniejszym stała się technologia wytwarzania porcelany, opracowana na początku XVIII wieku. Mimo to alchemia wciąż miała więcej wspólnego z magią niż nauką, nawet w czasach oświecenia, gdy jej miejsce zajmowała stopniowo nowoczesna chemia.
Czy pracownia alchemiczna przypomina laboratorium chemiczne? Odpowiedź uzasadnij.
Pojawienie się pojęcia monady u Giordana Bruna było wynikiem oddziaływania na ludzi renesansu nauki Platona. Filozofowie odrodzenia czerpali z jego dorobku także elementy irracjonalne, które łączyli z pitagorejską wiarą w magię liczb. Powszechnie wierzono np. w istnienie związków między obiektami na ziemi i we wszechświecie. Stąd niezwykła popularność astrologii, układ ciał niebieskich miał bowiem determinować wiele zjawisk na ziemi, od zdrowia ludzi poczynając, a na przedsięwzięciach politycznych kończąc. Największą sławę wśród astrologów zyskał w połowie XVI w. Francuz Nostradamus. Wiara w moce nadprzyrodzone była prostą drogą na intelektualne manowce, czego przykładem zainteresowanie czarną magią, prowadzące w konsekwencji do poszukiwania i prześladowania czarownic i czarowników. Zdarzało się jednak, że irracjonalną wiarę w magię łączono z racjonalnym światopoglądem. Przykładem może być wybitny niemiecki astronom Jan Kepler, który utrzymywał się z pisania horoskopów. W dziedzinie medycyny wiarą w magię zasłynął w pierwszej połowie XVI w. Paracelsus. Ten wędrowny lekarz, a przez pewien czas profesor medycyny w Bazylei, miał odwagę publicznie spalić dzieła Galena, uznawanego za autorytet medyka rzymskiego z II w. n.e., za co zresztą utracił uniwersytecką katedrę. Paracelsus twierdził, że „medycyna nie jest niczym więcej, jak tylko jednym wielkim doświadczeniem”. Wiele czasu spędzał zatem w otoczeniu cyrulików, którzy posiadali podstawową wiedzę medyczną i wykonywali proste zabiegi lekarskie, oraz kowali i katów, którzy uchodzili za specjalistów od nastawiania zwichniętych lub złamanych kończyn, ucząc się od nich medycyny praktycznej. Ważne miejsce w doktrynie Paracelsusa zajmowała wiara we wpływ ciał astralnych na zdrowie oraz poszukiwanie kamienia filozoficznego – uniwersalnego lekarstwa na wszelkie dolegliwości, za pomocą którego można by także zamieniać metale w złoto i zdobyć panowanie nad światem duchów. Paracelsus łączył medycynę z alchemią, a jego sukcesy terapeutyczne i otaczająca go sława cudotwórcy utwierdzały tylko wiarę współczesnych mu ludzi w głoszone przezeń poglądy.
Słownik
w starożytności i średniowieczu dziedzina wiedzy, której celem było uzyskanie kamienia filozoficznego; także: sztuka tworzenia o tajemniczym charakterze
(z gr. empeiros – „doświadczony”) kierunek w teorii poznania twierdzący, że wiedza pochodzi z obserwacji i doświadczenia
(łac. charta - papier; gr. grapho - pisać) nauka o sporządzaniu i wykorzystywaniu map
(gr. pan, theos - bóg} pogląd filozoficzno‑religijny, według którego Bóg i wszechświat stanowią całość; utożsamianie Boga z przyrodą
(łac. reincarnatio) we wschodnich religiach wiara w wędrówkę duszy, odradzanie się człowieka po śmierci, wstępowanie duszy w nowe ciała
teoria mówiąca o tym, że Słońce jest położone w centrum świata
Słowa kluczowe
renesans w Europie, odrodzenie w Europie, Kopernik, teoria heliocentryczna, astrologia
Bibliografia
H. Paprocki, Stosunek religii do nauki. Punkt widzenia prawosławnego, „Polonia sacra” 17, nr 2, 2013.
M. Singham, Mity kopernikańskie, „Postępy fizyki” 59, z. 5, 2008.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.