Podział filozofii u Arystotelesa

Arystoteles uznawany jest za najwybitniejszego ucznia Platona. Podobnie jak mistrz założył szkołę filozoficzną. Platońska Akademia i Arystotelesowski LikejonLikejon Likejon stały się pierwszymi uniwersytetami, gdzie filozofia i wynikające z niej nauki szczegółowe mogły dynamicznie i nieskrępowanie się rozwijać. Na podobieństwo swojego nauczyciela stworzył także rozbudowany system filozoficzny, obejmujący wszystkie sfery życia i dziedziny wiedzy. Z tego powodu istotne jest omówienie proponowanego przez niego podziału nauk, aby lepiej zrozumieć rolę etyki, a zwłaszcza – ideę złotego środka.

Arystoteles dzieli nauki na:

• teoretyczne – nauki „czyste”, oparte na spekulacji rozumu, tworzące wiedzę dla niej samej niezależnie od ewentualnej możliwości jej praktycznego wykorzystania (metafizyka, fizyka i matematyka);

• praktyczne – nauki dotyczące praktycznego realizowania zdobywanej wiedzy, aby osiągać doskonałość moralną w każdej dziedzinie (polityka, etyka);

• pojetyczne (od gr. poiesis – wytwarzanie) – nauki uprawiające ten rodzaj wiedzy, który pozwala wytwarzać konkretne przedmioty i kształtować rzeczywistość (technika, rzemiosła wszelkiego rodzaju, także poetyka i retoryka).

RKo9Wh1fwIx59

Ilustracja przedstawia rzeźbę starszego mężczyzny. Mężczyzna ma rzadkie, kręcone włosy opadające na czoło, wydatny nos, brodę. Ubrany jest w szatę spiętą na prawym ramieniu, spogląda przed siebie.

Polityka i etyka należą więc do nauk praktycznych. Pierwsza dotyczy wychowania całego narodu, konkretnego polis, czyli państwa‑miasta. Stąd też pochodzi jej nazwa. Dąży do tego, by ogół obywateli był odpowiedzialny za swój kraj i w pełni świadomy obowiązków względem niego. Druga nie jest adresowana do ogółu ludzi, lecz do każdego pojedynczego człowieka – naucza, jak postępować jako osoba prywatna i jakimi zasadami kierować się na co dzień.

Jak zatem widać, etyka i polityka pozostają w silnym związku i nie mogą bez siebie istnieć. Pierwsza zasadniczo jest częścią składową tej drugiej, druga zaś wyznacza granice tej pierwszej. Trzeba także podkreślić fakt, że rozważania Stagiryty zdają się mocno odstawać od koncepcji, jakie kreślili Sokrates i Platon. Jak pamiętamy, według intelektualizmu etycznego Sokratesa wystarczy wiedzieć, czym jest dobro, aby czynić dobro, na co Arystoteles odparłby, że sam rozumny namysł nad obiektywnym pojęciem nie wystarcza, aby być człowiekiem moralnym. Do tego potrzebna jest jeszcze praktyka, która czyni z cnoty przyzwyczajenie czy wręcz odruch. Z tego przekonania wynika także różnica pomiędzy koncepcjami Stagiryty i jego nauczyciela. Platon, wielki twórca idealizmuidealizmidealizmu, głosił obiektywne, niezależne istnienie wartości jako idei moralnych (z ideą Dobra na czele). Natomiast Arystoteles, jako zwolennik filozofii realistycznej, a momentami wręcz naturalistycznej, o wiele bardziej skupiał się na praktyce - nie chciał więc tworzyć norm moralnych w oparciu o abstrakcyjne rozważania na temat niematerialnych idei, lecz wyprowadzać je bezpośrednio z praktyki życia codziennego.

Zalety dianoetyczne i zalety etyczne

Najważniejszym pojęciem etyki jest dobro. Arystoteles dobro moralne utożsamia ze szczęściem (eudajmonia), które z kolei wiązał z cnotącnotacnotą (arete), a nawet uzależniał je od niej. Arystoteles odróżnia od siebie dwa rodzaje cnót:

1. zalety (cnoty) dianoetyczne (od dianoia – myślenie), czyli teoretyczne (rozumowe); ich celem jest poznanie (np. mądrość, rozsądek);

2. zalety (cnoty) etyczne, czyli praktyczne – ich celem jest moralne postępowanie (np. hojność, męstwo), dotyczą zatem realizacji cnót w życiu codziennym. Cnoty etyczne w swojej podstawowej dyrektywie zalecają trzymanie się we wszelkim postępowaniu środka, czyli punktu pomiędzy dwoma skrajnościami: między nadmiarem a niedostatkiem. Cnoty etyczne podporządkowane są dianoetycznym.

Cnota jako złoty środek

Cnoty nie są więc czymś wrodzonym. Człowiek nabywa je poprzez dobre wychowanie, a pielęgnuje dzięki nieustannemu praktykowaniu. Nie oznacza to jednak, że ktoś, kto został źle wychowany, nie może z osoby występnej stać się cnotliwą. Jeżeli kieruje się rozsądkiem, to może zacząć realizować każdą cnotę i na równi z innymi ludźmi wykazywać skłonność do słusznego postępowania.

RRGp6S9oE0jnM1

Ilustracja przedstawia stronę starej książki napisanej po łacinie. Na górze znajduje się tytuł książki oraz dwa akapity treści. Treść główna zapisana jest w dwóch kolumnach.

Arystoteles rezygnuje z prostego zestawienia „cnota – występek moralny”, uważa bowiem, że każdej cnocie towarzyszą dwie skrajności. Odwaga jest cnotą, jeśli jednak człowiek jest za mało odważny, to okazuje się tchórzem, jeśli zaś ma za dużo odwagi, to wykazuje się zuchwałością. Gdy ktoś pomaga biedniejszym, to realizuje cnotę szczodrości. Jej niedobór nazywany jest skąpstwem, natomiast nadmiar – rozrzutnością. Każdej zalecie etycznej odpowiadają więc dwie wady etyczne, a ona zawsze leży między nimi. Właśnie dlatego cnota polega na umiarze, zawsze bowiem znajduje się między skrajnościami. Z tego powodu mówi się, że jest złotym środkiem, którym należy kierować się w życiu.

Można też ująć to zagadnienie inaczej i powiedzieć, że jeśli możliwe jest podanie dwóch skrajności jakiegoś postępowania, to uznaje się je za cnotliwe. Jeśli natomiast nie można tego zrobić, to nie ma się do czynienia z cnotami. Wiadomo na przykład, że ambicja jest cnotą, bo leży między lenistwem a byciem zbyt ambitnym, ale nie można być umiarkowanie zawistnym czy umiarkowanie bezwstydnym – te zachowania zawsze są złe, nie są więc cnotami.

Etyka Arystotelesa a inne nurty etyki epoki hellenistycznej

Gdy w Likejonie odbywały się wykłady dotyczące teorii złotego środka, to w tym samym czasie szkoły filozoficzne prezentowały zupełnie odmienne systemy etyczne. Warto porównać ich treść z tym, czego nauczał Arystoteles, aby lepiej zrozumieć kontekst jego nauki. Arystyp z CyrenycyrenaicyArystyp z Cyreny głosił skrajny hedonizmhedonizmhedonizm. Uważał, że jedyną cnotą jest przyjemność, a człowiek żyje po to, by stale doświadczać rozkoszy. Arystoteles odpowiedziałby, że takie postępowanie nie jest cnotliwe, bo dzięki niemu każdym zachowaniem będziemy popadać w skrajność, którą jest nadmiar. Bardziej umiarkowany hedonizm głosił Epikur z SamosepikurejczycyEpikur z Samos, nakazując nam, by realizować tylko te przyjemności, które wynikają z zaspokajania podstawowych potrzeb, niezbędnych do życia. Tu Arystoteles odparłby, że przyjemność nie jest cnotą. Życie okazuje się przyjemne i spokojne dopiero wtedy, gdy żyje się cnotliwie, gdy zaś jest się występnym i niecnotliwym – staje się przykre i nieprzyjemne. Cnoty są racjonalne i obiektywne – należy je realizować bez względu na to, czy sprawiają nam radość. Zenon z KitionstoicyZenon z Kition nauczał, że życie spokojne i szczęśliwe osiąga się dopiero, gdy człowiek wyzbędzie się wszelkich emocji, przestanie odczuwać cokolwiek i nabierze dystansu do świata. Arystoteles odpowiadał, że takim życiem żyć się nie da, a nauka stoików jest niepraktyczna.

W jednej kwestii Stagiryta pozostałby jednak zgodny z Epikurem, a mianowicie w kwestii eudajmoniieudajmoniaeudajmonii. Jest jasne, że cnotliwe życie prowadzić miało do stanu szczęścia, które obaj rozumieli jako stan całkowitego zrównoważenia potrzeb fizycznych i duchowych. Dzięki temu człowiek staje się istotą wyważoną, zdolną do tego, aby wieść życie spokojne i dobre.

Słownik