Przeczytaj
Formy naoczności i kategorie intelektu
Relacja przyczynowo‑skutkowa nie jest jedynym schematem poznawczym, który wprowadzamy do świata. Szczegółowa analiza transcendentalna Kanta wykrywa całą sieć takich schematów. Filozof dzieli je wszystkie na dwa rodzaje: formy naoczności i kategorie intelektu.
Formy naocznościFormy naoczności to czas i przestrzeń. Kant zwrócił uwagę, że każde doświadczenie zmysłowe rozgrywa się w czasie i przestrzeni. Czas i przestrzeń są jakby formą, która nadaje kształt naszym spostrzeżeniom, porządkuje je i umożliwia ich odbiór; wszak wszystko, co postrzegamy, następuje po sobie (czas) lub/i obok siebie (przestrzeń). Formy naoczności stanowią więc warunek możliwości wszelkiego doświadczenia zmysłowego. Jak ujmuje to Kant:
Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki...naoczność empirycznaempiryczna ma u swej podstawy, i to a prioria priori, czystą naoczność (przestrzeni i czasu), ta zaś może leżeć u jej podstawy, gdyż nie jest niczym innym jak samą tylko formą zmysłowości, która poprzedza rzeczywiste zjawisko przedmiotów, przez to właśnie, że dopiero je umożliwia.
Czas i przestrzeń – poprzedzające wszelkie doświadczenie – umożliwiają zaistnienie sądów syntetycznych a priori w matematyce, gdyż to właśnie matematyka formułuje swe prawa na bazie schematu, w którym wszelka treść następuje „po kolei” i „obok siebie”. Jak widać, Kant w odróżnieniu od Hume’a uznaje, iż w matematyce występują nie tylko sądy analityczne a priori, lecz także sądy syntetyczne a priori. Takim sądem, który nie „rozbiera” występujących w nim pojęć, lecz je „konstruuje”, będzie na przykład zdanie: „3 + 2 = 5” – liczby trzy i dwa nie zawierają się z góry w pojęciu liczby pięć. Formy naoczności stają się więc dla Kanta uzasadnieniem istnienia matematyki jako nauki.
Kategorie intelektuKategorie intelektu to sposoby, za pomocą których nasz umysł (podmiot poznający) opracowuje (łączy, przetwarza, selekcjonuje) dane dostarczane przez doświadczenie. Jedną z takich kategorii jest relacja przyczynowo‑skutkowa. Kant wymienia jeszcze jedenaście innych kategorii intelektu: jedność, wielość, całość, realność, przeczenie, ograniczenie, substancja (przysługiwanie czemuś i bycie podmiotem czegoś), wspólnota, możliwość–niemożliwość, istnienie–nieistnienie, konieczność–przypadkowość.
Kategorie te wynikają z natury naszego umysłu, są stałe i istnieją a priori, przed doświadczeniem, pozwalają nam też postrzegać przyrodę jako jeden, uporządkowany system, rządzący się określonymi prawami. W rezultacie – podobnie jak formy naoczności w matematyce – kategorie intelektu umożliwiają budowanie sądów syntetycznych a priori w przyrodoznawstwie (czyli do wszystkich nauk opisujących świat wobec nas zewnętrzny). W taki to sposób przyrodoznawstwo, jeśli konstruuje swe sądy na podstawie owych dwunastu schematów, możliwe jest jako nauka.
Odwołując się do użytej tu metafory z ludzkim umysłem jako komputerem, możemy powiedzieć, że według Kanta rodzimy się z software’em , który kształtuje materię doznań zmysłowych, lecz sam, bez owej treści, jest „pusty”, nie działa. Nasza wiedza o świecie wymaga zarówno „oprogramowania”, jak i doświadczenia: wynika ze sposobu, w jaki nasz umysł „konstruuje” świat z danych zmysłowych w procesie postrzegania. Innymi słowy, świat w pewnym sensie to papierek lakmusowy, a nasz umysł to ciecz, w której się ten papierek zanurza. Znamy tylko kolor papierka po zanurzeniu, ale nigdy przed, dlatego zasady rządzące umysłem i poznawanym przez nas światem są takie same.
Słownik
(łac. a priori – z góry, uprzedzając fakty) określa źródło uzyskania danego sądu lub tezy; źródło to jest niezależne od doświadczenia i nie odwołuje się do niego
(gr. empeiría – doświadczenie) filozoficzna doktryna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są bodźce zmysłowe docierające ze świata zewnętrznego i wobec nich wszystkie idee są wtórne
(gr. episteme — wiedza + logos — nauka), dział filozofii, zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością
w teorii poznania — opisowa, fenomenalnie dana cecha niektórych spostrzeżeń i przedstawień, związana z doznawaniem treści wrażeniowych, zmysłowych i emocjonalnych. Zróżnicowanie naocznościowe zachodzi pomiędzy wszelkimi odmiennymi aktami poznania, w tym wyobrażenia i rezultatu wewnętrznych percepcji
(łac. intellectus – pojmowanie, rozumienie) należąca do osób duchowa władza poznawcza, zdolna do ujmowania bytu w sposób pozaempiryczny, nienaoczny
badanie mające prowadzić do przedstawień, które przekraczają granice podmiotu i równocześnie stosują się do przedmiotów; przenośnie: pytanie o granice wszelkiego możliwego doświadczenia