Formy naoczności i kategorie intelektu

Relacja przyczynowo‑skutkowa nie jest jedynym schematem poznawczym, który wprowadzamy do świata. Szczegółowa analiza transcendentalna Kanta wykrywa całą sieć takich schematów. Filozof dzieli je wszystkie na dwa rodzaje: formy naoczności i kategorie intelektu.

RTmVQcja3hmsr1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w garniturze, który siedzi w dziwnej maszynie. Za jego plecami widoczna jest tarcza zegara.

Formy naocznościnaocznośćFormy naoczności to czas i przestrzeń. Kant zwrócił uwagę, że każde doświadczenie zmysłowe rozgrywa się w czasie i przestrzeni. Czas i przestrzeń są jakby formą, która nadaje kształt naszym spostrzeżeniom, porządkuje je i umożliwia ich odbiór; wszak wszystko, co postrzegamy, następuje po sobie (czas) lub/i obok siebie (przestrzeń). Formy naoczności stanowią więc warunek możliwości wszelkiego doświadczenia zmysłowego. Jak ujmuje to Kant:

Czas i przestrzeń – poprzedzające wszelkie doświadczenie – umożliwiają zaistnienie sądów syntetycznych a priori w matematyce, gdyż to właśnie matematyka formułuje swe prawa na bazie schematu, w którym wszelka treść następuje „po kolei” i „obok siebie”. Jak widać, Kant w odróżnieniu od Hume’a uznaje, iż w matematyce występują nie tylko sądy analityczne a priori, lecz także sądy syntetyczne a priori. Takim sądem, który nie „rozbiera” występujących w nim pojęć, lecz je „konstruuje”, będzie na przykład zdanie: „3 + 2 = 5” – liczby trzy i dwa nie zawierają się z góry w pojęciu liczby pięć. Formy naoczności stają się więc dla Kanta uzasadnieniem istnienia matematyki jako nauki.

Kategorie intelektuintelektKategorie intelektu to sposoby, za pomocą których nasz umysł (podmiot poznający) opracowuje (łączy, przetwarza, selekcjonuje) dane dostarczane przez doświadczenie. Jedną z takich kategorii jest relacja przyczynowo‑skutkowa. Kant wymienia jeszcze jedenaście innych kategorii intelektu: jedność, wielość, całość, realność, przeczenie, ograniczenie, substancja (przysługiwanie czemuś i bycie podmiotem czegoś), wspólnota, możliwość–niemożliwość, istnienie–nieistnienie, konieczność–przypadkowość.

R1GSfSGXKnwyf1

Zdjęcie przedstawia peron metra i przejeżdżającą wzdłuż niego kolejkę.

Kategorie te wynikają z natury naszego umysłu, są stałe i istnieją a priori, przed doświadczeniem, pozwalają nam też postrzegać przyrodę jako jeden, uporządkowany system, rządzący się określonymi prawami. W rezultacie – podobnie jak formy naoczności w matematyce – kategorie intelektu umożliwiają budowanie sądów syntetycznych a priori w przyrodoznawstwie (czyli do wszystkich nauk opisujących świat wobec nas zewnętrzny). W taki to sposób przyrodoznawstwo, jeśli konstruuje swe sądy na podstawie owych dwunastu schematów, możliwe jest jako nauka.

Odwołując się do użytej tu metafory z ludzkim umysłem jako komputerem, możemy powiedzieć, że według Kanta rodzimy się z software’em , który kształtuje materię doznań zmysłowych, lecz sam, bez owej treści, jest „pusty”, nie działa. Nasza wiedza o świecie wymaga zarówno „oprogramowania”, jak i doświadczenia: wynika ze sposobu, w jaki nasz umysł „konstruuje” świat z danych zmysłowych w procesie postrzegania. Innymi słowy, świat w pewnym sensie to papierek lakmusowy, a nasz umysł to ciecz, w której się ten papierek zanurza. Znamy tylko kolor papierka po zanurzeniu, ale nigdy przed, dlatego zasady rządzące umysłem i poznawanym przez nas światem są takie same.

Słownik