Literatura a życie polskie

[...] Powieść jawnie lub skrycie jest dydaktyczną. W sposób szczególnie wyraźny, specyficznie polski załatwia ona sprawy, które wszędzie pełnią już instytucje życia zbiorowego, wchłaniają parlamenty, giełdy pracy, kongresy oświatowe, partie polityczne i organizacje kulturalne. Powieść w Polsce podnieca do walki, lub przed nią ostrzega, maluje przepastne wiry, w które zapaść mogą różni ludzie bezdomni i ludzie podziemni, – opiekuje się przemysłem wielkim lub małym, albo uczy strajkować, – zwalcza emigrację, albo buduje placówki obronne, – szerzy antysemityzm, budzi ducha wśród arystokracji, czy wśród ludu, – wskrzesza kult oręża, lub kult organicznej pracy, – zatapia się wreszcie w różne tajemnicze lochy, poszukując mniemanych źródeł duszy polskiej, której w tych lochach znaleźć nie sposób – i tak bez końca. Utworów, które by miały na oku cel jedynie artystyczny, dla niego samego podjęty, – które by miały za dążność swoją podchwytywania fenomenów ducha ludzkiego, malarstwo cnót i grzechów, namiętności, szaleństw, okrucieństw, walk wewnętrznych, upadków i obłędów – u nas prawie nie ma. 

1 Źródło: Literatura a życie polskie, [w:] Stefan Żeromski, Sen o szpadzie i sen o chlebie, Zakopane 1916, s. 47–75.

Literatura a życie polskie

Nie chciałbym być zrozumiany, jako zwolennik tego lub owego kierunku artystycznego, czy tak zwanej sztuki dla sztuki. I to ostatnie hasło narzucałoby pewien przymus woli twórczej, zmuszałoby tę wolę do pewnego rodzaju tendencji. Mówię tylko o braku u nas możności zupełnej swobody tworzenia, – tego powietrza, bez którego twórczość istotna bytować nie może.

1 Źródło: Literatura a życie polskie, [w:] Stefan Żeromski, Sen o szpadzie i sen o chlebie, Zakopane 1916, s. 47–75.

Literatura a życie polskie

Tak się bowiem ułożyło, iż wiele prac, wiele całkowitych dziedzin pracy narodowej załatwia – literatura. Utarło się niepisane prawo, weszło w naszą krew przeświadczenie, iż można w taki właśnie sposób wlec żywot z jednej strony fizyczny, z drugiej duchowy. Wydaje się nieraz, że skoro sprawa publicznego znaczenia poruszoną została w sposób literacki, gdy literatura poczęła krzepić, dźwigać, podnosić, ożywiać i szerzyć ową „otuchę”, – to już i w głębiach życia zaszło coś dodatniego, dokonała się jakaś przemiana na lepsze. Tymczasem częstokroć na tej akcji literackiej się kończy. Z drugiej strony – literatura rozpanoszyła się w naszym życiu, nabrała pewności siebie i jakowego cudacznego waloru. W sprawach najbardziej zawiłych, wątpliwych, spornych, trudnych, wymagających rady, współdziałania i decyzji czynników fachowych, świadomych, technicznie przygotowanych i wyszkolonych, – zawsze można się doczytać oświadczenia, że ta a ta sprawa jest dobrą i pewną, ponieważ taki a taki literat jej sekunduje lub patronuje. Należałoby zarówno w interesie życia publicznego, jak literatury dążyć do zmniejszenia wpływu ostatniej, do pozbawienia jej praw decyzji w życiu codziennym, – do pozostawienia jej własnemu losowi. Niechajby piśmiennictwo polskie weszło w swoje własne kolisko, na właściwą mu arenę, jak tyle innych na świecie, i znalazło tam swobodę ruchów, prawo wyboru zagadnień i metod swej pracy. Natomiast z całą pasją i gwałtownością trzeba by podjąć istotną pracę nad stworzeniem wspólnego narodowego i społecznego rozwoju, pracę podsycaną nie tylko przez „moc pieśni, która serce przeobraża i niewolnika przedzierzga w człowieka”, lecz przez świadomość powszechną i przez biało‑orlą, drapieżną, zdobywczą żądzę plemienną. 

1 Źródło: Literatura a życie polskie, [w:] Stefan Żeromski, Sen o szpadzie i sen o chlebie, Zakopane 1916, s. 47–75.

Stefan Żeromski Snobizm i postęp oraz inne wybrane utwory publicystyczne

[...] W życiu umysłowym części społeczeństwa, zwanej inteligencją, częstokroć przewija się pojęcie, a w potocznej rozmowie brzmią terminy snob i snobizm. Najogólniej rzecz biorąc, za pomocą wyrazu snob określa się i charakteryzuje osobnika, uprawiającego z zamiłowaniem pretensjonalny dandyzm, przestrzegającego kanonów mody z przesadą i nadmierną pieczołowitością. Snobizm w najpowszechniejszym mniemaniu jest to pozowanie na jakiś autorytet, – na owładnięcie pełnią wiedzy o jakiejś dziedzinie życia, – przestrzeganie aż do granic śmieszności umówionych, modnych przepisów dobrego tonu, praw czy przesądów, uznanych za najniewątpliwiej doskonałe i wykwintne przez osobistości miarodajne, stanowiące wzór obowiązujący, bezwzględnie godny naśladowania w danej sferze, czy w dziedzinie. Lecz te wyrazy snob i snobizm, w miarę operowania nimi, przykładania ich do coraz to innych zjawisk życia, nasiąkły wieloraką treścią, nabrzmiały od rozmaitych znaczeń. Nazwę snobizmu noszą częstokroć w mowie i piśmie objawy wszelakich przesądów i zgoła głupoty, – wady, wynikające z unikania naturalności i szczerości, a również najistotniejsza cecha natury ludzkiej, czyli arystokratyzm. Osobistość dotknięta przymiotem snobizmu, w mniemaniu, iż sposobem naśladowania, posiadła pełnię wiedzy o doskonałości w jakimś zakresie życia, ośmiesza nieustannie innych, nie pasujących do idealnego wzoru, wyszydza braki, których ona wyzbyła się pracowicie, studiując swój ideał. Nie wie zaś wcale o tym, iż sama jest przedmiotem pośmiewiska, dzięki właśnie ślepemu naśladowaniu wzorów. [...]

Zachodzi tedy konieczność wyjaśnienia, co właściwie zawiera w sobie owo określenie – dostojeństwo, nobilitas starożytnych, a czym jest owa niejasna formuła – sine nobilitate, czyli późniejszy snobizm.

Przymiotnik słowny nobilis pochodzi od słowa nosco, co znaczy - rozumiem i wiem. W skrócie, wskutek synkopy, przymiotnika nobilis ukrywa się tedy pierwotna forma noscibilis, czyli wiedzący, znający się na rzeczy, świadomy. W łacinie pierwotnej, jak podają znakomite jej słowniki, zamiast późniejszego nosco, pisano gnosco i gnoscibilis zamiast startego i urobionego później noscibilis. Nobilis jest to wyraz wieloznaczny, obejmujący szeroką i wieloraką sferę przymiotów. Wyraża tedy to samo, co cognus i notus, znany z dobrej, lub złej strony, jako to: „Nobilis rhetor”... Demetrius ex doctrina nobilis et clarus...” „Multi in philosophia praeclari et nobiles...” „Nobilis oratio...” „Nobiles libelli...” ale również „Scortum nobile ac libertina”.

W innym znowu sensie nobilis znaczy to samo, co insignis (odznaczający się), famosus (głośny), excellens (celujący), celeber (słynny), conspicuus (znaczny), więc nobilis nomine et armis, claro genere ortus, nobilis natu, – a wreszcie po prostu bonus (zacny), probus (rzetelny), honestus (godziwy), generosus (szlachetny), liberalis (godny męża wolnego), ingenuus (szczery otwarty).

Nobilitas - abstraktum przymiotnika nobilis, – zamiast prastarego notabilitas, – oznacza na ogół rzecz, albo pojęcie jakie wzniosłe. Wyrazu tego używano, – zwłaszcza w łacinie średniowiecznej, – jako tytułu wyróżniającego, dla oznaczenia prerogatyw, praw honorowych, dziedzictw zacnych i zaszczytnych, wreszcie – majątków ziemskich. W znaczeniu obszerniejszym nobilitas jest wyrazem określającym miękkość i elegancję obyczajów, a więc to samo, co urbanitas, czyli wielkomiejskość, w przeciwieństwie do parafiańszczyzny, – sposób postępowania, właściwy człowiekowi „urodzonemu”, szlachetnemu z pochodzenia, amplitudo (szerokość gestu), magnificentia (wspaniałomyślność), – a dalej, nobilitas – to dalekość rozgłosu, sława, dzięki której jakaś osoba, czy sprawa znana jest powszechności, – excellentia (wyróżnienie się, dostojeństwo wartości, szlachetność), fecunditas (obfitość zasobów, powaga i czystość rodu). „Nobilitas sola et atque unica virtus”.

Jest to więc wysokość i moc ducha, ufność i pewność siebie, śmiałość nieustraszona, duma, rodząca się ze wspaniałości serca.

Czasu cesarzy rzymskich tytuł nobilis i nobilissimus przysługiwał jedynie braciom i siostrom cesarza, skoro podniesieni zostali do specyficznej godności nobilitatu. Tytuł ów brzmiał wówczas: nobilissimus princeps. Wreszcie Nobilitas czczona była wręcz, jako bóstwo i upostaciowana w osobie bożyszcza, trzymającego oszczep w prawicy.

2 Źródło: Stefan Żeromski, Snobizm i postęp oraz inne wybrane utwory publicystyczne, 2003.

Żeromski napisał tę książkę u schyłku życia i streścił w niej najważniejsze zagadnienia rozproszone dotąd w artykułach. W intelektualnej, lecz mocno podbarwionej uczuciem, luźnej ale logicznej, konstrukcji polemicznej rozprawy skrystalizował poglądy, które gdzie indziej rozmywa fabuła.

Irena Jokielowa Prace naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Seria: Filologia polska – Historia i Teoria Literatury 1994 z. IV Jak jest zbudowany Snobizm i postęp Stefana Żeromskiego 1994 z. 4

Wiadomo jednak, że „aspekt znaczeniowy wyrazu jest wyznaczony nie tyle przez dziedzinę słownictwa, z której ten wyraz pochodzi, lecz również przez konfrontację z innymi wyrazami, obok których odbiera się go w tekście” . Zbadanie kontekstu leksykalnego wyrazów „snobizm” i „postęp” odkrywa przyczynę głębszego kontrastu między pojęciami: jest nią silniejsze, niżby wymagało zwykłe zdefiniowanie, nagromadzenie określeń, które polu semantycznemu „snobizmu” nadają charakter zdecydowanie ujemny i określeń, które dodatnim czynią pole semantyczne wyrazu „nobilitas”. W najbliższym sąsiedztwie „snoba” i „snobizmu” pojawiają się wyrazy wywołujące skojarzenia negatywne: „przesąd”, „głupota”, „niedołęstwo” [...]. Wokół „nobilis” gromadzi autor synonimy o bezwzględnie dodatnim znaczeniu: „zacny”, „godziwy”, „wspaniałomyślność”, „dostojeństwo”, „miękkość i elegancja obyczajów”. Aurę powagi i szlachetności wnoszą formuły z dzieł rzymskich. Tak więc już w pierwszych taktach utworu, wokół wyeksponowanych w tytule słów‑tematów, słów‑motywów tworzą się strefy intensywnego promieniowania semantycznego: ujemne, przykre jak dysonans i dodatnie, nie skażone negatywnymi asocjacjami. Osadzone w kontekście leksykalnym wywołującym odpowiednie relacje językowo‑skojarzeniowe, wyrazy „snobizm” i „nobilitas” (postęp) nabierają właściwości haseł wywoławczych, sygnałów kierujących uwagę odbiorcy w stronę zaproponowanych przez autora asocjacji. Kontekst sprawia, że wyrazy te opalizują wielością odcieni znaczeniowych. Np. w wypowiedziach: „Osobistość dotknięta przymiotem snobizmu” połączenie „dotknięta przymiotem” wytwarza wokół wyrazu „snobizm” dodatkowy krąg znaczeniowy, wszak przymiotnik „dotknięta” w tym sensie, w jakim tu został użyty, bywa spotykany częściej w zwrotach „dotknięty trądem” lub „dotknięty obłędem”. (Baudelaire pisał: „Poezja łączy się ze sztuką malarską, kucharską i kosmetyczną przez to, że może wyrazić każde wrażenie wdzięku, goryczy, szczęścia i grozy przez połączenie pewnego przymiotnika z pewnym rzeczownikiem”). Narzucone we wstępie relacje skojarzeniowe, wtapiające interpretowane pojęcia w zróżnicowane tła emocjonalne, podbarwiają swym kolorytem cały tekst. W toku wywodu zróżnicowanie rośnie, pogłębia się kontrast między otokami leksykalnymi obu pojęć. Kontekst „snobizmu” nasyca autor słownictwem „niskim”, wziętym często z języka potocznego; tłu leksykalnemu „postępu” nadaje odcień wzniosłości. [...]

3 Źródło: Irena Jokielowa, Prace naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Seria: Filologia polska – Historia i Teoria Literatury 1994 z. IV Jak jest zbudowany Snobizm i postęp Stefana Żeromskiego 1994 z. 4, s. 76–78.