Przeczytaj
Wielka Emigracja
Upadek powstania listopadowego pociągnął za sobą istotne skutki polityczne i społeczne – zarówno dla jego uczestników, jak i pozostałej części społeczeństwa polskiego. W 1832 r. car Rosji Mikołaj I wydał tzw. Statut organiczny zmieniający konstytucję Królestwa Polskiego. Zlikwidowano Sejm, wojsko polskie i Sąd Najwyższy, zamknięto uniwersytety – Warszawski i Wileński. Ale najbardziej znaczącą konsekwencją były zwiększone represje. Na przywódców powstania wydano wyroki śmierci. Aresztowania wśród uczestników zbrojnego zrywu zmusiły wielu z nich do emigracjiemigracji. Wkrótce poza granicami Królestwa, głównie w Prusach i Austrii, znalazło się blisko 57 tys. osób. Większość z nich, przede wszystkim szeregowców i podoficerów (ok. 40 tys.), wróciła potem skuszona obietnicą amnestiiamnestii albo zmuszona do tego przez tamtejsze władze. Amnestia okazała się jednak pułapką. Żołnierzy i podoficerów walczących wcześniej w powstaniu wcielano do armii rosyjskiej, a oficerów zsyłano w głąb Rosji. Ostatecznie spora grupa (ok. 11 tys. osób) przedostała się przez Saksonię i Bawarię dalej na zachód. Polacy osiedlili się w Szwajcarii, Belgii, Wielkiej Brytanii i przede wszystkim – we Francji. W tym ostatnim państwie nową ojczyznę znalazło blisko 8 tys. osób. Wśród nich było wielu wybitnych wojskowych, a także politycy, dziennikarze, naukowcy, artyści i ludzie szeroko pojętej kultury.
Wyjaśnij znaczenie ostatniego dwuwiersza zacytowanego na tablicy.
Władze krajów, do których udawali się Polacy, z reguły niezbyt przyjaźnie reagowały na ich obecność, uważając uchodźców za buntowników przeciw legalnej władzy. Jednak pod wpływem przychylnej Polakom opinii publicznej organizowano różne formy pomocy. We Francji uchodźców zakwaterowano w budynkach państwowych, urzędnikom i wojskowym polskim wypłacano pensje i żołd, a żołnierzom zaproponowano wstąpienie do armii francuskiej. W następnych latach Polaków rozlokowywano pojedynczo lub po kilku w mniejszych miejscowościach – tak aby zachęcić ich do włączenia się do lokalnych społeczności.
Życie na emigracji
Polacy wierzyli, że ich pobyt na obczyźnie nie potrwa długo. Liczono bowiem na wybuch kolejnego powstania na ziemiach polskich, które miałoby zostać poparte przez inne narody. Głosicielem tej idei był historyk Joachim Lelewel, w czasie powstania listopadowego członek Rządu NarodowegoRządu Narodowego.
Lelewel starał się zjednoczyć środowisko emigracyjne, już w grudniu 1831 r. utworzył w Paryżu Komitet Narodowy Polski. Sam angażował się również w ruchy rewolucyjne w innych państwach Europy (w krajach niemieckich, we Włoszech i we Francji) jako przywódca Młodej PolskiMłodej Polski, należącej do międzynarodowej organizacji rewolucyjnej Młoda EuropaMłoda Europa. Chciał w ten sposób pozyskać inne narody jako sprzymierzeńców w walce o Polskę.
Ogólnoeuropejska rewolucja, na którą tak bardzo liczyli Polacy, nigdy nie wybuchła. Wszystkie państwa starały się zachować obowiązujący porządek międzynarodowy. To powodowało pogorszenie się nastrojów w środowisku emigracyjnym. W efekcie doszło do wielu konfliktów wewnętrznych. Spierano się o przyczyny klęski powstania, wybór skutecznej strategii dalszej walki i kształt przyszłej ojczyzny.
W ten sposób we Francji i Anglii powstały trzy duże ugrupowania emigracyjne. Najliczniejsze z nich – Towarzystwo Demokratyczne Polskie oraz elitarny Hôtel Lambert – działały w Paryżu. Londyn stał się siedzibą socjalistycznych Gromad Ludu Polskiego.
Na paryskim i londyńskim bruku
Za wolność naszą i waszą!, wystąpił z nim na zorganizowanej przez siebie w styczniu 1831 r. manifestacji w Warszawie ku czci dekabrystów – Rosjan, którzy zawiązali spisek z zamiarem obalenia cara.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie założyli lewicowo nastawieni członkowie Komitetu Narodowego Polskiego. Od lelewelistów odróżniała ich chęć zniesienia stanów i pańszczyznypańszczyzny oraz uwłaszczeniauwłaszczenia chłopów. Przyszła Polska miała być republiką, a drogą do osiągnięcia niepodległości byłoby kolejne powstanie. Tym razem jednak miały się do niego włączyć wszystkie warstwy społeczne. Duchowym przywódcą tego środowiska stał się ksiądz Kazimierz Aleksander Pułaski. Jeszcze w czasie powstania wszedł w spór ideowy z Lelewelem, uważając, że obronić się przed Rosją może tylko Polska, w której chłopi (blisko trzy czwarte społeczeństwa) będą wolni od pańszczyzny i zostaną właścicielami ziemi. Lelewel nie doceniał znaczenia tej kwestii. Z jednej strony sprzyjał zniesieniu pańszczyzny, a z drugiej obawiał się, że zachwieje to gospodarką rolną kraju. Rozwiązanie widział w odłożeniu tej kluczowej decyzji na czas po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W efekcie nawet chłopom powołanym do powstańczego wojska nie zmniejszono wymiaru pańszczyzny, którą musieli odpracowywać członkowie rodziny. Skutkiem były liczne dezercje, z aprobatą zresztą przyjmowane przez właścicieli majątków, którzy w ten sposób odzyskiwali darmową siłę roboczą.
Szlacheccy monarchiści i konserwatyści zgromadzili się wokół księcia Adama Czartoryskiego, w przeszłości ministra spraw zagranicznych Rosji, a w czasie powstania listopadowego prezesa Rządu Narodowego. Od nazwy siedziby księcia w Paryżu, Hôtel Lambert, nazwę wziął skupiony wokół niego obóz polityczny. Za przyczynę klęski powstania uważano tu brak wsparcia ze strony mocarstw europejskich. Dlatego przyszłe odrodzenie Polski upatrywano w ich konflikcie z Rosją. W efekcie członkowie tego stronnictwa skupiali się głównie na działalności dyplomatycznej, szukając sprzymierzeńców przede wszystkim w Anglii i Francji. Podsycali także nastroje antyrosyjskie w Turcji, ponieważ według księcia Czartoryskiego to właśnie Turcja jako pierwsza powinna wystąpić przeciw Rosji. W kwestii ustroju przyszłego państwa polskiego ugrupowanie to opowiadało się za monarchią konstytucyjną opartą na Konstytucji 3 maja, która utrzymywała poddaństwo chłopów. Królem odrodzonego państwa miał zostać książę Czartoryski.
W Anglii powstały natomiast Gromady Ludu Polskiego. Organizację o tej nazwie utworzyli nieszlacheccy weterani wywodzący się z chłopstwa i mieszczaństwa. Uważali oni, że postulowane przez Towarzystwo Demokratyczne Polskie zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów to za mało, bo nadal ludzi dzielić będą nierówności majątkowe. Dlatego opowiadali się za zniesieniem własności. Ideologiem tego środowiska był Tadeusz Krępowiecki, dziennikarz, wcześniej jeden z założycieli Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Paryżu.
Zarówno Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Hôtel Lambert, jak i Gromady Ludu Polskiego wysyłały do Polski emisariuszyemisariuszy po to, by pomóc w budowaniu ruchów spiskowych w kraju. Organizacje te były jednak słabe i rozproszone. Do najważniejszych konspiratorów należeli: Szymon KonarskiSzymon Konarski, Karol LibeltKarol Libelt, Edward DembowskiEdward Dembowski i ksiądz Piotr ŚciegiennyPiotr Ściegienny, który miał bardzo trudne zadanie, bo do udziału w przyszłym powstaniu miał zachęcić chłopów, gnębionych jednocześnie przez pańszczyznę nakładaną przez polską szlachtę.
Wielka Emigracja odegrała ważną rolę w podtrzymaniu polskiej tożsamości narodowej. Na emigracji kultura polska mogła rozwijać się swobodnie. W Paryżu tworzyli m.in. trzej wieszcze narodowi: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński. Powstały również dwie ważne polskie instytucje (obie pod patronatem Hôtel Lambert): w 1832 r. Towarzystwo Literackie Polskie (TLP), które wydawało czasopisma: „Wiadomości Polskie”, „Kronika Emigracji Polskiej” i „Le Polonais”. W 1838 r. Towarzystwo założyło istniejącą do dziś Bibliotekę Polską. Już kilka lat później w jej zbiorach było kilkanaście tysięcy woluminówwoluminów.
Zsyłki w głąb Rosji
Nie wszystkim powstańcom udało się wyemigrować na zachód i uratować przed zemstą cara. Żołnierze, którzy dostali się do niewoli wojsk rosyjskich podczas walk lub po ich zakończeniu, zostali wcieleni do wojska rosyjskiego na 20 lat. Wysyłano ich z wojskowymi ekspedycjami na Kaukaz, do Kazachstanu i na Syberię, tj. w rejony, w których Rosja prowadziła wówczas podboje. Srożej potraktowano żołnierzy 4 Pułku Piechoty Królestwa Polskiego – tych skazano na 25 lat służby. Była to kara za to, że w noc listopadową jako jedyny oddział opowiedzieli się po stronie powstańców i pomogli im w zdobyciu Arsenału oraz odparciu rosyjskich kontrataków. Do specjalnych szkolnych batalionów zabierano także niepełnoletnich (w wieku 7–16 lat) synów powstańców. Około 700 osób władze rosyjskie zesłały na katorgękatorgę na Syberię.
Władze rosyjskie skonfiskowały również blisko 3 tys. majątków należących do uczestników powstania. W głąb Rosji przesiedlono ok. 50 tys. rodzin (blisko 200 tys. osób) ze stanu drobnoszlacheckiego, równocześnie zakwestionowano ich przywileje stanowe.
Represje dotknęły też polską kulturę i naukę – do Petersburga wywieziono część zbiorów Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Uniwersytetu Warszawskiego oraz skarbów Zamku Królewskiego. Zbiorami z Krzemieńca i Wilna doposażono rosyjskie uniwersytety w Charkowie i Kijowie.
Słownik
(gr. amnestia – przebaczenie, darowanie) jednorazowe darowanie lub złagodzenie prawomocnie orzeczonych kar za popełnione przestępstwa lub wykroczenia przez wydanie aktu prawnego; w odróżnieniu od ułaskawienia amnestia ma charakter zbiorowy
(z ros. diekabr – grudzień) rosyjscy spiskowcy działający w latach 20. XIX w., ich nazwa wywodzi się od daty antycarskiej demonstracji: 26 grudnia 1825 r. Wykorzystując moment zmiany na tronie rosyjskim, wyprowadzili podległe sobie pułki na plac Senacki w Petersburgu, odmówiwszy złożenia przysięgi Mikołajowi I; rewolucjoniści mieli nadzieję, że wywołają w ten sposób kryzys władzy. Wystąpienie zakończyło się masakrą buntowników przez rosyjską artylerię wierną nowemu carowi
(z łac. emigratio – wywędrowanie, wyprowadzenie się) wyjazd za granicę na określony czas lub w celu zamieszkania na stałe
(z łac. emissarius – wysłaniec) tajny wysłannik polityczny; jego zadaniem jest badanie sytuacji na terenie, na który został wysłany
(z gr. katerga – galery) w carskiej Rosji ciężkie przymusowe roboty połączone z zesłaniem na odległe tereny; katorga była karą stosowaną za najcięższe przestępstwa
międzynarodowa organizacja rewolucyjna założona w Bernie w 1834 r. przez Giuseppe Mazziniego, jednego z przywódców powstania we Włoszech przeciw austriackiej okupacji; w jej skład wchodziły Młoda Italia, Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Szwajcaria, Młoda Hiszpania i Młoda Polska. Celem było stworzenie Europy republikańskich państw, wzajemnie się popierających
półtajna organizacja emigracyjna o charakterze demokratyczno‑republikańskim, założona w 1834 r. przez polskich karbonariuszy i związana z Młodą Europą Giuseppe Mazziniego; jej celem było wywalczenie niepodległości Polski
przymusowa i darmowa praca oraz posługi wykonywane przez chłopów na rzecz pana feudalnego w zamian za możliwość użytkowania gospodarstwa
rząd polski sprawujący najwyższą władzę w Królestwie Polskim podczas powstania listopadowego; powołany przez polski sejm w styczniu 1831 r.
nadawanie chłopom prawa własności do użytkowanej przez nich ziemi połączone ze zniesieniem feudalnych obciążeń, które obowiązywały chłopów na rzecz panów (np. pańszczyzny)
(z łac. volumen, D. voluminis – zwój, księga) pojedynczy egzemplarz książki
Słowa kluczowe
emigracja, uchodźcy, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Hôtel Lambert, Gromady Ludu Polskiego, Młoda Europa, ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
S. Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918, PWN 1996.
A. Leszczyński, Ludowa historia Polski, Wydawnictwo W.A.B. 2021.
J. Zdrada, Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym, Warszawa 1987.
Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji, 1815–1849, t. 2, red. J. Zajewski, Warszawa 1991.