Idea wypraw krzyżowych

RNTtyBXnK0DqI1

Obraz przedstawia papieża Urbana drugiego. Siedzi on przy stole. Jest ubrany w białe papieskie szaty. Ma krótką siwą brodę. Na stole leżą dwie książki o czerwonych okładkach oraz dzwoneczek.

Druga połowa XI w. to na Zachodzie czas reformy gregoriańskiejreforma gregoriańskareformy gregoriańskiej i wielkich aspiracji papiestwa do przewodzenia całemu łacińskiemu chrześcijaństwu. Papież Grzegorz VII dostrzegł, że propagowanie idei świętej wojny może spowodować wzrost autorytetu Stolicy Apostolskiej, dlatego objął patronat nad rekonkwistąrekonkwistarekonkwistą – walką chrześcijańskich państw z SaracenamiSaraceniSaracenami w Hiszpanii. Jego następca Urban II zainteresował się możliwością odebrania Turkom Ziemi ŚwiętejZiemia ŚwiętaZiemi Świętej. Na dwór papieski docierały dramatyczne apele cesarza bizantyńskiego Aleksego I Komnena o pomoc w walce z Turkami, władca BizancjumBizancjumBizancjum obiecywał wszelkie udogodnienia dla rycerzy, którzy zdecydują się wyprawić na Wschód.

Ponadto wszechstronny rozwój społeczeństw Europy Zachodniej w XI w. doprowadził do wyżu demograficznego, który objął praktycznie wszystkie warstwy społeczne, co spowodowało, że chłopom i rycerzom zaczęło po prostu brakować ziemi. Jednocześnie feudalizacjafeudalizacjafeudalizacja społeczeństwa zachodnioeuropejskiego przyczyniła się do anarchii owocującej zjawiskiem wojen prywatnych, które toczyli więksi i mniejsi możnowładcy dysponujący własnymi armiami złożonymi z wasali‑rycerzy. Nieustanny zamęt godził w najsłabszych członków społeczeństwa: chłopów oraz niższe duchowieństwo, dlatego skierowanie agresji rycerzy i możnych poza granice świata chrześcijańskiego stało się istotnym zadaniem Kościoła.

Pierwsza krucjata

W 1095 r. na synodziesynodsynodzie w Clermont we Francji Urban II ogłosił wyprawę krzyżową w celu odbicia Jerozolimy z rąk Turków. Płomienne przemówienie papieża wywołało ogromny entuzjazm wszystkich stanów. I możnowładcy, i rycerze, i chłopi przypinali czerwone krzyże do ubrań na znak ślubowania udziału w krucjacie.

R1XyKgkkOWRKw

Obraz przedstawia synod w Clermont. Liczni biskupi, kapłani, duchowni i przedstawiciele kościoła zebrani są w dużej sali. Jej ściany pokryte są złotem i licznymi rzeźbami świętych. W centralnej części Sali na ambonie przemawia papież. Wszyscy są ubrani w kolorowe szaty.

Papieską ideę wyprawy do Ziemi Świętej podjął charyzmatyczny kaznodzieja Piotr z Amiens. Głosząc potrzebę wyruszenia na Wschód, zdołał on zgromadzić wokół siebie wielotysięczny tłum chłopów z północnej Francji. Krzyżowcy ci znaczyli drogę swojego marszu ku Ziemi Świętej grabieżami i gwałtami.

RtyV4O0QanylL

Kolorowa ilustracja przedstawia Piotra z Amiens jadącego na ośle. Wskazuje on drogę grupie uzbrojonych krzyżowców.

W miastach nadreńskich doszło do pogromów Żydów, których chłopi uważali za odpowiedzialnych za śmierć Jezusa. Uczestnicy krucjaty ludowej w krajach, przez które przeciągali, napadali także na ludność chrześcijańską, chcąc zdobyć żywność i inne dobra. Gdy dotarli do Konstantynopola, cesarz Aleksy bezzwłocznie wyprawił ich do Azji Mniejszej, gdzie w krótkim czasie zostali rozgromieni przez Turków.

Znacznie lepiej została przygotowana krucjata rycerska, na czele której stanął legat papieskilegat papieskilegat papieski Ademar, biskup Puy. Wśród jej uczestników przeważali rycerze z terenów dawnego państwa Franków – stąd krzyżowców powszechnie nazywano Frankami. Rajmund, hrabia Tuluzy, przyprowadził rycerstwo południowofrancuskie; Gotfryd i Baldwin z Bouillon, książęta Lotaryngii, przywiedli rycerzy z północnej Francji i Nadrenii, a Boemund, książę Tarentu, ze swym siostrzeńcem Tankredem wyprawili się na czele Normanów sycylijskich. Z innych krajów europejskich przybyły znacznie mniejsze kontyngenty rycerstwa.

RkSnMKyaWBqKC

Obraz przedstawia Biskupa Puy mianującego Rajmunda z Tuluzy dowódcą I krucjaty. Rajmund trzyma się za serce i patrzy w niebo. Jest ubrany w białą szatę. Wokół niego stoją dziesiątki żołnierzy którzy trzymają przeróżne sztandary. Za nimi rosną drzewa i znajduje się katedra.

W 1097 r. z pomocą bizantyńską kilkunastotysięczna armia rycerzy przeprawiła się do Anatolii i odniosła zwycięstwo nad zaskoczonymi Turkami. Na korzyść chrześcijan działał brak jedności politycznej wśród wyznawców islamu. Podążając w kierunku Ziemi Świętej, krzyżowcy zawarli sojusz z chrześcijańskimi Ormianami, którzy zamieszkiwali Małą Armenię. Ormianie uznali Baldwina z Bouillon za swojego władcę, ten zaś przyjął tytuł hrabiego Edessy i założył tym samym pierwsze państwo krzyżowców w LewancieLewantLewancie.

Na przełomie roku 1097 i 1098 krzyżowcy przystąpili do oblężenia Antiochii. Walki o miasto trwały kilka miesięcy. Do jego ostatecznego zdobycia najbardziej przyczynił się Boemund i to on został księciem Antiochii.

RfDcbvNvvYdaG

Czarno‑biała ilustracja ukazuję masakrę Antiochii. Cywile są mordowani i zrzucani z balkonu budowli w stronę innych żołnierzy wznoszących włócznie.

RR8FBrzV56mY2

Szkic przedstawia Boemunda wspinającego się po baszcie Antiochii. Pod nią stoją liczni żołnierze uzbrojeni we włócznie. w oddali na wzgórzu znajdują się kolejne umocnienia i mury Antiochii.

Reszta krzyżowców pociągnęła dalej i obległa Jerozolimę, w czym wydatnej pomocy udzieliła im flota włoskiego miasta Genui, zapewniając aprowizację. 15 lipca 1099 r. rycerze szturmem wdarli się do miasta i dokonali rzezi jego mieszkańców. Władcą Królestwa Jerozolimskiego obwołano Gotfryda z Bouillon, ten jednak już w następnym roku zmarł.

RiqTzExyYa0HC

Obraz przedstawia pogrzeb Gotfryda z Bouillon. Leży on martwy na podwyższeniu okrytym czerwonym materiałem. Jest ubrany w zbroje i żółte szaty. Nad nim stoją liczni duchowni, ministranci i żołnierze. Niektórzy z nich klęczą. W oddali znajduje się ogromny tłum znad którego wystają liczne chorągwie królestwa Jerozolimskiego.

RMEVwXv4zsewP1

Obraz przedstawia Baldwina pierwszego. Jest to młody mężczyzna o długich czarnych włosach. Na głowie ma złotą koronę. Jest ubrany w biało złote szaty spod których wystaje kolczuga. Lewą ręką trzyma się za serce, a w prawej trzyma złote berło i tarczę o którą się opiera. Na tarczy widnieje herb Królestwa Jerozolimskiego.

Wtedy z Edessy przybył jego brat, Baldwin, i jako pierwszy koronował się na króla Jerozolimy. Kolejnym państwem założonym przez uczestników I krucjaty było hrabstwo Trypolisu. Frankowie przeszczepili do Ziemi Świętej francuski model feudalny, na skutek czego hrabstwa Edessy i Trypolisu oraz księstwo Antiochii stały się lennamilennolennami króla jerozolimskiego, ten jednak nie miał silnej władzy.

Podstawowym problemem państw chrześcijańskich w Lewancie stał się brak rycerstwa. Zdecydowana większość krzyżowców ślubowała uczestnictwo w wyprawie tylko do momentu odzyskania Grobu Świętego, potem powrócili więc oni do domów. Tymczasem świeżo pozyskane posiadłości zaczęli atakować muzułmanie. Aby temu zaradzić, powołano do życia zakony rycerskie: templariuszytemplariuszetemplariuszy i joannitówjoannicijoannitów, później zaś KrzyżakówKrzyżacyKrzyżaków. Podstawowy obowiązek mnichów‑rycerzy stanowiła walka z niewiernymi. Wielcy mistrzowie, stojący na czele zakonów rycerskich, wybierani byli dożywotnio. Templariusze i joannici, a potem także inne zgromadzenia, zyskali wielką popularność, co zaowocowało nadaniami ziemskimi w całej Europie. Dawało to zakonom rycerskim wielką siłę polityczną, tym większą, że nie podlegały one królowi Jerozolimy, lecz papieżowi. Innym ważnym i niezależnym czynnikiem w państwach krzyżowych stały się włoskie miasta: Genua, Piza i Wenecja, które zdominowały handel lewantyński.

Następne wyprawy

Pod wpływem sukcesu I wyprawy krzyżowej muzułmanie na Bliskim Wschodzie zaczęli się jednoczyć. W 1144 r. emir Zengi, który podporządkował sobie kilka państewek islamskich, zdobył Edessę. To z kolei wywołało zaskoczenie i przerażenie na Zachodzie. Opat Bernard z Clairvaux, największy autorytet ówczesnego chrześcijaństwa, zdołał namówić do uczestnictwa w następnej wyprawie krzyżowej najpotężniejszych monarchów Europy: króla niemieckiego Konrada III Hohenstaufa i króla francuskiego Ludwika VII. W 1147 r. II krucjata wyruszyła na Damaszek. Krzyżowcy byli jednak skłóceni ze sobą i działania wojenne nie przyniosły żadnego rezultatu.

RWduFqWv5XNAZ

Obraz przedstawia Bernarda z Clairvaux, który wręcza sztandar klęczącemu przed nim Konradowi trzeciemu Hohenstaufowi. Bernard jest ubrany w jasne szaty micha. Nad jego głową unosi się aureola. Konrad jest ubrany w niebiesko czerwone królewskie szaty i koronę. Do pasa ma przypięty miecz. Scena odbywa się w kościele. Wokół zgromadzeni są liczni duchowni, żołnierze, ministranci i mieszczanie. Niektórzy z nich klęczą.

Tymczasem sytuacja państw chrześcijańskich w Lewancie wciąż się pogarszała. W 1183 r. sułtan Saladyn zjednoczył Egipt i Syrię. Królestwo Jerozolimskie borykało się natomiast z samowolą możnych i ostrym antagonizmem między zakonami rycerskimi. Gdy jeden z możnowładców chrześcijańskich przeprowadził łupieski najazd na okolice Mekki, Saladyn zaatakował państwa krzyżowców. W 1187 r. bitwa pod Hittinem zakończyła się całkowitą klęską Franków. Saladyn zdobył Jerozolimę i wiele innych punktów oparcia wojsk chrześcijańskich w Ziemi Świętej, z których jedynie Tyr, Trypolis i Antiochia nie uległy muzułmanom.

W odpowiedzi na to w 1189 r. wyruszyła III wyprawa krzyżowa. Sam cesarz Fryderyk Barbarossa poprowadził silną armię niemiecką. Poszła ona jednak w rozsypkę, gdy w 1190 r. władca utonął w jednej z rzek Anatolii. Do Ziemi Świętej wyruszyli także Filip August, król Francji, oraz Ryszard Lwie Serce, król Anglii. Krzyżowcy zajęli Cypr, a następnie odebrali muzułmanom Akkę. Rychło potem doszło jednak do niesnasek między władcami Anglii i Francji, w wyniku których Filip August powrócił do domu. Armia krzyżowa pod dowództwem Ryszarda Lwie Serce zdołała odzyskać część ziem utraconych po bitwie pod Hittinem, ale sama Jerozolima pozostała w rękach Saladyna. Nową stolicą Królestwa Jerozolimskiego została zatem Akka.

Rty1TM2wu3BwP

Obraz przedstawia Ryszarda Lwie Serce prowadzącego armię krzyżowców przez pustynię. Karawana wojowników ciągnie się po horyzont. W większości jadą oni na koniach. Wielu z nich jest uzbrojonych we włócznie.

IV krucjata i koniec wypraw krzyżowych

R1W56xWiq4sxl1

Szkic przedstawia czterech krzyżowców. Są oni ubrani w ciężkie zbroje z symbolami krzyża. Mają długie miecze, topory, hełmy i ogromne tarcze. Jeden z nich siedzi na koniu.

Ponieważ podczas III wyprawy krzyżowej nie udało się odzyskać Jerozolimy, papiestwo planowało nową krucjatę. Po śmierci cesarza Henryka VI cesarstwo przeżywało kryzys, co pozwalało Stolicy Apostolskiej zająć się swobodnie sprawami Ziemi Świętej. W 1202 r. papież Innocenty III ogłosił więc IV wyprawę krzyżową. Wyruszyli na nią przede wszystkim niezbyt zamożni, żądni łupów rycerze pod wodzą Szymona de Montfort. Wenecjanie, znajdujący się wówczas we wrogich stosunkach z Bizancjum, namówili krzyżowców, aby zamiast na Jerozolimę uderzyli oni na Konstantynopol. Gdy papież dowiedział się o zmianie planów, wyklął uczestników krucjaty. W 1204 r. Konstantynopol został jednak przez nich zdobyty i gruntownie splądrowany. Cesarze bizantyńscy na z górą pół wieku przenieśli się do Nicei w Azji Mniejszej, a Konstantynopol stał się stolicą Cesarstwa Łacińskiego. Dopiero w 1261 r. Bizantyńczycy wypędzili łacinników i odzyskali swoją stolicę.

RNNxpSghb60pS

Obraz przedstawia wojska krzyżowców wkraczające do Konstantynopola. Żołnierze rabują i mordują mieszkańców, którzy błagają ich o litość. Na planie znajdują się przywódcy krzyżowców. Jadą oni na koniach i przyglądają się rzezi. W tle widoczne jest płonące miasto oraz morze.

IV wyprawa krzyżowa obnażyła upadek idei krucjatowej. Mimo to wysiłki w celu odzyskania Jerozolimy podejmowano nadal. W latach 1217–1221 miała miejsce V krucjata, w której wzięli udział królowie: węgierski Andrzej II i jerozolimski Jan de Brienne oraz margrabia austriacki Leopold. Krzyżowcy zaatakowali Egipt, sądząc, że zdobyte tam tereny uda się zamienić na Jerozolimę, ale ostatecznie krucjata zakończyła się porażką.

W 1229 r. cesarz Fryderyk II w wyniku negocjacji z sułtanem Egiptu pokojowo odzyskał Święte Miasto i koronował się na króla jerozolimskiego. Tę bezkrwawą akcję określa się jako VI krucjatę.

Gdy w połowie XIII w. na Wyżynie Irańskiej pojawili się Mongołowie, uciekający przed nimi muzułmanie w 1244 r. znowu zajęli Jerozolimę. W związku z tym cztery lata później król Francji Ludwik IX Święty podjął VII wyprawę krzyżową. W 1249 r. krzyżowcy zaatakowali Egipt, krucjata zakończyła się jednak klęską Francuzów i pojmaniem króla. Po wykupieniu się z niewoli Ludwik Święty parę lat przebywał w Królestwie Jerozolimskim, sprawując tam faktyczne rządy. Podczas pobytu w Ziemi Świętej oraz już po powrocie do Francji król podejmował bezskuteczne próby zawiązania sojuszu z Mongołami przeciw wyznawcom islamu. Wreszcie w 1270 r. jeszcze raz wyruszył na krucjatę i zaatakował Tunis – VIII wyprawa krzyżowa zakończyła się wraz ze śmiercią Ludwika Świętego pod murami tego miasta. Niedługo później muzułmanie zlikwidowali resztki panowania chrześcijan w Lewancie, a w 1291 r. padł ostatni punkt oporu krzyżowców – Akka.

Ciekawostka

Polscy krzyżowcy

O tym, że także polscy rycerze uczestniczyli w II krucjacie (1147–1149), wiemy z wiarygodnego źródła – współczesnej bizantyńskiej kroniki. Niestety grecki autor nie podał imienia polskiego władcy, który wraz ze swym wojskiem wziął udział w wyprawie krzyżowej. Mógł to być najstarszy syn Bolesława Krzywoustego, Władysław II Wygnaniec, rok wcześniej usunięty z Polski. Niewykluczone, że wraz z księciem podążył do Lewantu jego starszy syn, Bolesław Wysoki, późniejszy władca Śląska.

RaPT0YFbO5jby1

Szkic przedstawia Władysława Wygnańca. Jest on ubrany w królewskie szaty. Na głowie ma wysoką koronę. Do pasa ma przypięty sztylet, na którym opiera lewą rękę. W prawej ręce trzyma berło, którym się podpiera.

Być może jednak bezimiennym polskim księciem, który wyruszył na II krucjatę, był nie pierwszy, lecz czwarty syn Krzywoustego – Henryk Sandomierski. Natomiast wiemy na pewno, że kilka lat później, w 1154 r., książę ten przybył do Jerozolimy. Po powrocie do Polski sprowadził on joannitów i osadził ich w Zagości nad Nidą, gdzie w 1166 r. ufundował dla nich klasztor i szpital.

Podobne były owoce wyprawy do Ziemi Świętej, którą przedsięwziął w 1162 r. potężny możnowładca Jaksa z Miechowa. Wróciwszy do Małopolski, sprowadził on do Miechowa kanoników Grobu Bożego, zwanych u nas bożogrobcami lub miechowitami, dla których ufundował klasztor.

Także w V krucjacie (1217–1221) brał udział któryś polski książę. Mógł to być Wielkopolanin Władysław Odonic albo Kazimierz I opolski. Być może na tę samą krucjatę wyruszył też książę szczeciński Kazimierz, który zmarł po drodze, jak się zdaje, jeszcze w Europie.

Śluby krucjatowe złożył również książę Leszek Biały. Chcąc umocnić swą władzę w senioralnej dzielnicy krakowskiej, w 1207 r. oddał się wraz z krajem pod opiekę papieża Innocentego III i jemu właśnie przysiągł, że weźmie udział w krucjacie. Ponieważ jednak Leszek uważał, że znacznie korzystniejsza dla Polski będzie wyprawa przeciwko Prusom, wytłumaczył Stolicy Apostolskiej, że nie może popłynąć na pomoc Ziemi Świętej wskutek choroby, która nie pozwala mu pić ani wina, ani wody, lecz tylko piwo, o które tam trudno. Papież zaakceptował pomysł krucjaty pruskiej.

Konsekwencje krucjat

Skutki wypraw krzyżowych były różnorodne i długotrwałe. Przede wszystkim doszło do częściowego zniszczenia chrześcijaństwa wschodniego i osłabienia znaczenia politycznego i kulturalnego Cesarstwa Bizantyjskiego. Papiestwo nie osiągnęło zakładanego celu politycznego, a kolejne krucjaty przyniosły śmierć setek tysięcy ludzi. Jednocześnie istniejące prawie dwa stulecia Królestwo Jerozolimy stało się pomostem między światem Wschodu i Zachodu, umożliwiając wymianę kulturową i naukową, nawet przy rosnącej w Europie niechęci do pogan i innowierców. Rozwinęły się gospodarka i żegluga morska, a na wzroście handlu lewantyńskiego zyskały miasta włoskie, z Genuą oraz Wenecją na czele. Założone w Ziemi Świętej zakony rycerskie przeniosły swoją dzialalność do Europy, prowadziły misje nawracania pogan i wyprawy przeciwko ludom nadbałtyckim. Wojny z muzułmanami zostały zastąpione przez zbrojne krucjaty przeciw wyznawcom grup religijnych uznawanych przez Kościół za heretyków (albigensom, waldensom czy husytom). Skutki krucjat przedstawione są w skrócie na poniższej ilustracji interaktywnej.

Słownik

Słowa kluczowe

krucjata, wyprawa krzyżowa, synod w Clermont, Urban II, Królestwo Jerozolimskie, templariusze i joannici, Krzyżacy, Saladyn, bitwa pod Hittinem, Fryderyk Barbarossa, Ryszard Lwie Serce, Europa w okresie krucjat

Bibliografia

Historia świata islamu, red. F. Robinson, Warszawa 2001.

B. Zientara, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1994.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 17, Europa w czasie wypraw krzyżowych, oprac. W. Semkowicz, Kraków 1925.

C. Nanke, Wypisy do nauki historji średniowiecznej dla klas wyższych szkół średnich, Lwów–Warszawa 1925.