O języku poetyckim Młodej Polski

Wśród czynników, które decydują o ewolucji (a czasem i rewolucji) w obrębie języka poetyckiego, dwa wydają się szczególnie istotne w różnych czasach i okolicznościach. Pierwszy dotyczy możliwości wyrażania – dostosowania języka poezji do zmieniającego się światopoglądu, który wymaga nowych struktur, aby w pełni wyrazić bogactwo nowo odkrytych treści. Język ma – jak trafnie to ujął Słowacki – powiedzieć wszystko, co pomyśli głowa. Postulat drugi zakłada konieczność odświeżenia języka, który co jakiś czas ugina się pod brzemieniem konwencjonalności uniemożliwiającej powiedzenie czegoś nowego, skazującej każdą kolejną wypowiedź poetycką na powtórzenie tego, co już zostało powiedziane i co odbiorcy nauczyli się odszyfrowywać. Co jakiś czas powraca więc potrzeba oczyszczenia języka z nalotu konwencjonalnych znaczeń, potrzeba, o której szwajcarski pisarz i krytyk literacki Edmond Gilliard pisze: Gdybym tylko pewniejszy był swego zawodu, z dumą wywiesiłbym szyld:  «Oczyszczanie słów…». Odskrobywacz słów, zmywacz wyrazów: trudne, choć pożyteczne zajęcie”. Między deklaracją Słowackiego, ukochanego przez polskich modernistów romantyka, a wyznaniem Gilliarda wypadnie ulokować młodopolskie dążenia do wypracowania nowego języka poetyckiego spełniającego przede wszystkim te dwa założenia.

Dla poezji młodopolskiej decydujące okazały się osiągnięcia francuskiego symbolizmusymbolizmsymbolizmu, który w operowaniu symbolemsymbolizmsymbolem widział jedyną możliwość dotarcia do idealnego bytu. Poezja, według twórców tego nurtu, nie powinna się skupiać na materii, będącej jedynie cieniem. Jej zadaniem jest docieranie do tego, co niematerialne, nieuchwytne dla zmysłów. Powrócił zatem dylemat, przed którym stali już romantycy, zawierający się w pytaniu: Jak wyrażać niewyrażalne?

RH1WAIJqKAlav

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna siedzi w fotelu. Ukazany jest jego prawy profil. Mężczyzna ma ciemne, układające się włosy i ciemną brodę. Ma wysokie czoło. Ubrany jest w garnitur.

Odpowiedź symbolistów nie jest zbyt odległa od udzielanej przez niektórych romantyków: za pomocą pojęć funkcjonujących w języku (określających materialne elementy świata) oraz odpowiedniego ich zestawienia należy zasugerować niematerialny świat idei. Tak działa symbol – rozpoznawalny znak wyrażający konkretną treść, odsyła nas do związanej z nim w pewien sposób idei. Symboli nie da się przetłumaczyć na język konkretów, ich zadanie nie polega na mówieniu w inny sposób o czymś, co ma już swoją nazwę, ale na mówieniu o czymś, na co brak w języku określenia, o czym zatem w ogóle mówić się nie da. Przykładem próby takiego wykorzystania języka jest wiersz Leopolda Staffa Deszcz jesienny:

Opisany w tym fragmencie pejzaż ma w sposób symboliczny zasugerować czytelnikowi uczucia, które przepełniają osobę mówiącą w wierszu. Pokazanie przestrzeni zewnętrznej (parku lub ogrodu przesłoniętego strugami deszczu, osnutego jesienną mgłą) ma sugerować stany emocjonalne człowieka. Wymienione w wierszu elementy składają się więc nie na tradycyjny opis wycinka krajobrazu, ale na tzw. pejzaż wewnętrzny – sumę odczuć i wrażeń, swoisty portret duszy. Jednocześnie próba konkretnego nazwania stanu emocjonalnego wypowiadającego się tu człowieka, rozszyfrowania poszczególnych uczuć, przeżyć czy wrażeń składających się na ten wizerunek jest nie tylko niemożliwa, ale i sprzeczna z intencją tekstu i zastosowaną techniką.

Celem symbolistów było wykreowanie odpowiedniego nastroju, zasugerowanie treści nieuchwytnych i niewyrażalnych w języku prozy, wykładu czy zwykłej rozmowy. Osiągnięciu tego celu służyło nie tylko zastosowanie wspomnianych już obrazów zastępujących trudne do nazwania stany emocjonalne. Jednym z najistotniejszych chwytów była antropomorfizacja stanów emocjonalnych – „wieczornych snów mary” formują korowód postaci o smutnych twarzach, odzianych w żałobne szaty, odchodzących w dal w poszukiwaniu miejsca na swoje groby.

Symbol (w przeciwieństwie do alegorii) powinien być jedyny i niepowtarzalny, pojawiać się na użytek jednego tylko obrazu, aby wywołać unikalne skojarzenia. W praktyce poetyckiej jednak wiele obrazów symbolicznych uległo spopularyzowaniu, pojawiały się w różnych wierszach na oznaczenie podobnych zjawisk. I tak motyw wędrówki, często bez celu, pojawiający się w utworze Staffa (w dal idą na smutek i życie tułacze), jest stosowany dla zobrazowania losu, na który skazany jest człowiek.

R1Ny5fT3ZZ1ly

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Widoczna jest na nim postać syreny. Pół-kobieta, pół-ryba ma długie, falujące, rude włosy. Leży na głazie wystającym z wody. Przy jej ogonie siedzą trzy białe ptaki z czarnymi łebkami.

Moderniści operowali często nie pojedynczymi słowami‑symbolami, ale całymi, nieraz bardzo rozbudowanymi konstrukcjami. Przywoływane przez nich symbole układały się w wieloznaczne ciągi. Nawet jeśli posługiwali się popularnymi obrazami, nadawali im zawsze nową interpretację za sprawą umieszczenia w odmiennym kontekście. W wierszu Staffa pojawia się wprawdzie wyraźne nawiązanie do symbolu tułaczki, lecz nie wystarczy ogólna informacja o tym, że ma on obrazować tragizm ludzkiego losu. W tej realizacji to tajemnicze mary wyruszają w drogę, poszukując grobu. W planie dosłownym jest to wędrówka po otwartej przestrzeni, a w planie symbolicznym może się ona odbywać w głąb ludzkiej psychiki i być próbą przybliżenia stanu emocjonalnego, w którym człowiek poddaje się smutkowi i nie odnajduje w sobie żadnej pogodnej myśli. Ten stan nazywany jest splinemspleen, splinsplinem.

Uznając wagę przemian, które zadecydowały o kształcie polskiego języka poetyckiego na przełomie XIX i XX stulecia, nie sposób nie zauważyć, że są one konsekwencją znacznie dawniejszego pragnienia przyświecającego poetom próbującym mówić własnym głosem, pełniej i lepiej. Symbolista francuski Jean Moréas o ideale języka poetyckiego pisał następująco: słowa nieskażone, zdania mocno napięte na przemian ze zdaniami faliście słabnącymi, znaczące pleonazmypleonazmpleonazmy, tajemnicze elipsyelipsaelipsy, zawieszony anakolutanakolutanakolut, wszelkie tropy odważne i różnokształtne; i wreszcie szlachetny język – przywrócony i odnowiony – szlachetny, bujny i zwinny język francuski […].

Słownik