Po zakończeniu II wojny światowej ludzkość musiała stawić czoła nie tylko problemom związanym z materialnymi konsekwencjami tego, co się w Europie i na świecie wydarzyło. Wojenna apokalipsa obnażyła także straszliwą prawdę o człowieku, który bazując na pseudonaukowych teoriach czy bezwolnie wykonując rozkazy swoich zwierzchników, był zdolny do popełniania najstraszliwszych zbrodni. Uczestnicząca w pracach komisji do spraw badania zbrodni hitlerowskich Zofia Nałkowska napisała, że to ludzie ludziom zgotowali ten los. To właśnie wtedy zaczął funkcjonować termin „ludobójstwo” rozumiany jako zbrodnia przeciwko ludzkości obejmująca celowe wyniszczanie całych lub części narodów, grup etnicznych i wyznaniowych. Twórcą tego pojęcia był polski prawnik pochodzenia żydowskiego – Rafał LemkinRafał Lemkin.

Kazimierz Moczarski napisał swój reportaż po wyjściu z więzienia, z którego zwolniono go w 1956 r. Pierwsze wydanie Rozmów z katem ukazało się w 1977 r., dwa lata po śmierci autora. Nieocenzurowana wersja książki pojawiła się dopiero w 1992 r., po demokratycznym przewrocie w Polsce.

Powiązane bezpośrednio z ludobójstwem funkcjonowanie obozów zagłady, gett, wymyślne tortury dały podstawę badaniom dotyczącym nie tylko psychologii ofiar, ale także oprawców. Pytanie o to, co sprawia, że pozornie normalny człowiek w pewnych okolicznościach staje się brutalnym katem, zdolnym do znęcania się nad słabszymi, padło wielokrotnie. 

Odpowiedzialny za ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej, sądzony po wojnie właśnie za ludobójstwo, Adolf Eichmann prywatnie był miłośnikiem muzyki klasycznej, ojcem kilkorga dzieci, człowiekiem spokojnym i zdystansowanym. Hans Frank – generalny gubernator na okupowanych ziemiach polskich, ojciec piątki dzieci, obcesowo zapisał w swoim dzienniku:

Znane są historie komendantów obozów zagłady podpisujących listy tysięcy zamordowanych w komorach gazowych ludzi, a następnie zasiadających z rodziną do kolacji. Ilsa Koch, jako absolwentka szkoły handlowej, przed wojną wykonywała pracę sekretarki. Przez więźniów obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie określana była mianem wiedźmy. Nie tylko osobiście ich torturowała, ale dodatkowo zlecała wykonywanie ze skór zmarłych rękawiczek, torebek czy opraw książek. Irma Grese, pseudonim „piękna bestia”, główna nadzorczyni obozu kobiecego w Auschwitz‑Birkenau, katowała swoje ofiary wysadzanym perłami, wykonanym specjalnie dla niej pejczem. Przed wojną pragnęła zostać pielęgniarką. Maria Mandel, nadzorczyni w tym samym obozie, w sposób szczególny prześladowała kobiety ciężarne, noworodki kazała topić. Przed podjęciem pracy w tym miejscu starała się o posadę opiekunki chorych i niedołężnych.

R13w6FM9NKSDG1

Zdjęcie przedstawia dojrzałą kobietę. Ukazana jest od piersi w górę. Jej twarz jest owalna. Ma ciemne brwi. Jej oczy są lekko zwężone, opuchnięte. Kobieta ma długi nos i wydatne usta. Otaczają je głębokie zmarszczki marionetki. Kobieta ma półdługie, gęste, łatwo układające się włosy. Jest ubrana w koszulę. Na szyi ma zawieszone korale. W lewej dłoni trzyma papieros.

Filozofka Hannah Arendt, relacjonująca odbywający się w Jerozolimie proces Adolfa EichmannaEichmannAdolfa Eichmanna, sformułowała teorię o „banalności zła”. Zwróciła uwagę na „zwyczajność”, „normalność” tego człowieka, który jako urzędnik Trzeciej Rzeszy po prostu wzorowo wykonywał „swoje obowiązki”. Arendt – sama Żydówka doświadczona przez historię, została oskarżona o zdradę, a nawet sprzyjanie nazizmowi. Ludzie chcieli bowiem widzieć w osobach takich jak Eichmann „wcielenie bestii”, a nie urzędników rozliczających się z ludzkiego życia na papierze kancelaryjnym. Do podobnych wniosków jak Hannah Arendt doszedł prof. Philip Zimbardo po przeprowadzeniu „eksperymentu więziennegostanfordzki eksperyment więziennyeksperymentu więziennego”, w którym dowiódł, że właściwie każdy może stać się potworem.

R13KOk5L8acKE1

Fotografia przedstawia mężczyznę w sile wieku. Przedstawiony jest od piersi w górę. Ukazuje prawy półprofil. Jego twarz jest owalna. Postać ma ciemne brwi. Jego oczy są głęboko osadzone. Mężczyzna ma prosty nos. Jego usta są zwężone. Postać ma duże, lekko odstające uszy. Mężczyzna ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy. Jest ubrany w koszulę, krawat i marynarkę.

Niezwykły portret „zwyczajnej bestii” stworzył dziennikarz Kazimierz Moczarski w swoich Rozmowach z katem. Ten walczący z nazistowskim okupantem żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego – po wojnie został osadzony przez władze komunistyczne w więzieniu, oskarżony o to, że był „pachołkiem Gestapo”.

Poddawano go straszliwym przesłuchaniom, w czasie których doświadczył 49 typów tortur. Nie poddał się, nie przyznał do tego, czego nigdy nie zrobił. Ostatecznie umieszczono go w celi z generałem SS Jürgenem Stroopem – hitlerowskim zbrodniarzem wojennym, odpowiedzialnym za eksterminację ludności żydowskiej na Ukrainie, Białorusi i w Grecji oraz za krwawe stłumienie powstania w getcie warszawskim w roku 1943. Oprócz nich w celi osadzono także podoficera policji obyczajowej, esesmana Gustawa Schielkego. Moczarski i Stroop przebywali razem osiem miesięcy. Moczarski postanowił tę niemal szekspirowską sytuację wykorzystać do stworzenia portretu psychologicznego Stroopa:

RsuYsO61m1iiM1

Fotografia przedstawia mężczyznę w sile wieku. Przedstawiony jest od kolan w górę. Postać stoi przed drewnianym pulpitem dla świadków. Ukazuje lewy półprofil. Jego twarz jest owalna, szczupła. Postać ma gęste brwi. Oczy mężczyzny są duże. Mężczyzna ma prosty nos. Jego usta są skrzywione. Postać mówi. Mężczyzna ma duże uszy. Mężczyzna ma bardzo krótkie włosy. Jest ubrany w koszulę, krawat i marynarkę. W tle ściany i otwarte okna.

Z setek odbytych rozmów wyłania się portret generała SS Jürgena Stroopa – zwykłego człowieka, niezbyt elokwentnego, ale karnego i wiernego, od najmłodszych lat pragnącego zrobić karierę, wyrwać się z rodzinnego miasteczka. Czytelnik ma świadomośc, że sam Stroop nie spodziewał się, że odegra taką, a nie inną rolę w historii. Zindoktrynowany, posłuszny do końca zbrodniczej ideologii, nie cofnął się przed niczym, nie zawahał, gdyż jak sam mawiał: „rozkaz to rozkaz”.

Słownik