Przeczytaj
Przypowieść jako gatunek dydaktyczny
Przypowieść jest krótkim utworem dydaktycznym i moralistycznym, zazwyczaj o jednowątkowej fabule prowadzącej do pojedynczego morału. Fabuła przypowieści odnosi się do postaci i zdarzeń z życia codziennego odbiorców, przy czym każdy z elementów świata przedstawionego oprócz konkretnego znaczenia dosłownego posiada również abstrakcyjne znaczenie alegoryczne bądź symboliczne, z pomocą których przekazywana jest treść dydaktyczna.
Posługiwanie się przypowieściami było jedną z ulubionych metod nauczania Jezusa, głównej postaci literackiej Ewangelii. Przypowieści Jezusa odznaczały się silnym osadzeniem w dobrze znanych jego słuchaczom realiach. Celem publicznej działalności Jezusa było nauczanie (słowem i czynem) o Królestwie Bożym. Przekonywał, że wyczekiwane przez Żydów królestwo właśnie się ziściło. Robił to m.in. za pomocą przypowieści. Mają one szereg cech typowych dla tego gatunku.
- Nazwa kategorii: cechy przypowieści
- Nazwa kategorii: porównanie
- Nazwa kategorii: metaforyczność
- Nazwa kategorii: opowiadanie
- Nazwa kategorii: schematyzm konstrukcji świata przedstawionego
- Nazwa kategorii: wymiar apelatywny
- Nazwa kategorii: dydaktyzm Koniec elementów należących do kategorii cechy przypowieści
- Elementy należące do kategorii cechy przypowieści
Struktura przypowieści oparta jest na porównaniu, które polega na zestawieniu ze sobą jakiegoś obrazu odwołującego się do doświadczeń słuchaczy i zaczerpniętego z życia codziennego – z częścią odnoszącą się do rzeczywistości duchowej, dotyczącej królestwa Bożego.
Metaforyczność przypowieści wiąże z nadaniem obrazowi przejętemu z codziennej rzeczywistości – znaczenia przenośnego, które odbiorca mógł rozpoznać, biorąc pod uwagę obecność w opowiadaniu symboli i alegorii.
Porównanie zazwyczaj zostaje rozbudowywane do postaci nieobszernego opowiadania, w którym fabuła najczęściej pozbawiona jest konkretnych informacji wskazujących na czas i miejsce akcji.
Fabuła przypowieści odznacza się także schematyzmem konstrukcji świata przedstawionego, co wiąże się m.in. z uproszczeniem charakterystyki bohaterów, którzy pozbawieni są cech indywidualnych, natomiast należy ich traktować jako nosicieli określonych postaw moralnych. Zasygnalizowana redukcja realiów służył uniwersalizmowi przekazu, ale też wiąże się z wymiarem apelatywnym przypowieści. Oznacza to, że słuchacze powinni, wykorzystując swoje doświadczenie, wykazać się aktywnością, która ma zaowocować odpowiednim odczytaniem sensu poznanej historii, a następnie – działaniem w celu zrealizowania w życiu codziennym nauki przekazanej za pomocą przypowieści.
Przenośny sens przypowieści
Konieczność wyjaśnienia sensu fabuły przedstawiającej siewcę wynika m.in. z cech gatunkowych przypowieści. Przypowieść to oparte na podobieństwie opowiadanie zmyślone, lecz w zasadniczych swych rysach prawdopodobne, które ma na celu wyświetlenie w stopniu dostępnym dla człowieka tajemnicy Królestwa Bożego: jego istoty i wymagań stawianych człowiekowi
Indeks górny 11 Indeks górny koniec11. Zasygnalizowany w przytoczonej definicji cel, czyli – „wyświetlenie [...] tajemnicy”, realizowany był w przypowieściach za pomocą alegorycznych i symbolicznych obrazów. Poza znaczeniem dosłownym każda przypowieść zawiera znacznie istotniejszy sens przenośny, który sprawia, że historie ukazujące sceny z życia codziennego nabierają charakteru dydaktycznego.
Przypowieści Jezusa. Narracyjny klucz lekturyTrudno mówić o jakimś jednym modelu przypowieści. Często [...] przypowieść przyjmuje kształt porównaniaporównania rozwiniętego w opowiadanie. Ten moment stanowi o podobieństwie przypowieści Jezusa z gatunkiem literackim znanym już w Starym Testamencie – maszal. Za tym terminem może kryć się wiele różnych gatunkowo wypowiedzi: porównanie, przysłowie, sentencja, zagadka, symbol, przykład, przenośnia, bajka, wypowiedź apokaliptyczna. Wczasach Jezusa po maszal sięgają uczeni w Piśmie, a potem, po 70 r. po Chr., rabini. W tym przypadku chodziło o opowiadanie o ustalonej strukturze, którego celem była interpretacja, wyjaśnienie czy też zastosowanie jakiegoś tekstu biblijnego [...]. Również świat grecki znał rozbudowane porównania (paraboleparabole), jakkolwiek częściej sięgano tam po alegoriealegorie oraz bajki o zwierzętach, którym nadawano cechy ludzkie. Jezus zatem posługuje się utartym sposobem mówienia, który był znany Jego słuchaczom. W czym jednak upatrywać wyjątkowość Jezusowych przypowieści? [...] Jezus czerpie obrazy dla swoich przypowieści z codziennego życia ludzi: miejsc, które stanowią środowisko ich życia i pracy (pole, winnica, gospodarstwo, dom itd.), wspólnot, które tworzą (rodzina, społeczeństwo, naród, obcy) i sytuacji, które mogą być udziałem człowieka w relacji do innych (przebaczenie, nadużywanie władzy, pycha, zazdrość, dług itd.). Drugi moment różnicy zawiera się w opisie Boga, który daleki jest od abstrakcji i teoretyzowania. Zamiast tego Jezus przybliża w przypowieściach obraz Boga, który przychodzi do ludzi, jest im bliski, działa na sposób im podobny, co przybliżają rozliczne metaforymetafory: ojca, króla, pasterza, właściciela winnicy, spóźniającego się oblubieńca itd.
Źródło: Wojciech Pikor, Przypowieści Jezusa. Narracyjny klucz lektury, Kielce 2011, s. 7.
Przypowieść o siewcy
Przenośny sens ma również przypowieść o siewcy, którą podają trzej ewangeliści: Marek, Łukasz i Mateusz. U każdego z nich to powiadanie składa się z dwóch części - pierwsza przedstawia siewcę rzucającego ziarno na różną glebę.
Mt 13, 1-9Przypowieść o siewcy
1 Owego dnia Jezus wyszedł z domu i usiadł nad jeziorem. 2 Wnet zebrały się koło Niego tłumy tak wielkie, że wszedł do łodzi i usiadł, a cały lud stał na brzegu. 3 I mówił im wiele w przypowieściach tymi słowami: „Oto siewca wyszedł siać. 4 A gdy siał, niektóre [ziarna] padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. 5 Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. 6 Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. 7 Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. 8 Inne w końcu padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. 9 Kto ma uszy, niechaj słucha!”
Źródło: Mt 13, 1-9, [w:] Biblia Tysiąclecia Online, Poznań 2003.
Kilka razy ewangeliści przedstawili sytuacje, w których Jezus decydował się na podanie głębszego sensu przypowieści w otwarty sposób. Podobne rozwiązanie zostało zastosowane przy okazji przypowieści o siewcy. Druga jej część zawiera wyjaśnienie, jakiego udzielił Jezus na prośbę apostołów:
Mt 13, 10–233.10 Przystąpili do Niego uczniowie i zapytali: „Dlaczego w przypowieściach mówisz do nich?” 11 On im odpowiedział: „Wam dano poznać tajemnice królestwa niebieskiego, im zaśnie dano. 12 Bo kto ma, temu będzie dodane, i nadmiar mieć będzie; kto zaś nie ma, temu zabiorą również to, co ma. 13 Dlatego mówię do nich w przypowieściach, że otwartymi oczami nie widzą i otwartymi uszami nie słyszą ani nie rozumieją. 14 Tak spełnia się na nich przepowiednia Izajasza: Słuchać będziecie, anie zrozumiecie, patrzeć będziecie, a nie zobaczycie. 15 Bo stwardniało serce tego ludu, ich uszy stępiały i oczy swe zamknęli, żeby oczami nie widzieli ani uszami nie słyszeli, ani swym sercem nie rozumieli: inie nawrócili się, abym ich uzdrowił. 16 Lecz szczęśliwe oczy wasze, że widzą, i uszy wasze, że słyszą. 17 Bo zaprawdę, powiadam wam: Wielu proroków i sprawiedliwych pragnęło ujrzeć to, na co wy patrzycie, anie ujrzeli; i usłyszeć to, co wy słyszycie, anie usłyszeli. 18 Wy zatem posłuchajcie przypowieści o siewcy! 19 Do każdego, kto słucha słowa o królestwie, a nie rozumie go, przychodzi Zły i porywa to, co zasiane jest w jego sercu. Takiego człowieka oznacza ziarno posiane na drodze. 20 Posiane na miejsce skaliste oznacza tego, kto słucha słowa i natychmiast z radością je przyjmuje; 21 ale nie ma w sobie korzenia, lecz jest niestały. Gdy przyjdzie ucisk lub prześladowanie z powodu słowa, zaraz się załamuje. 22 Posiane między ciernie oznacza tego, kto słucha słowa, lecz troski doczesne i ułuda bogactwa zagłuszają słowo, tak że zostaje bezowocne. 23 Posiane w końcu na ziemię żyzną oznacza tego, kto słucha słowa i rozumie je. On też wydaje plon: jeden stokrotny, drugi sześćdziesięciokrotny, inny trzydziestokrotny.
Źródło: Mt 13, 10–23, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1138–1139.
Słownik
(gr. allēgoreín – mówić w przenośni, obrazowo) – motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym ma ukryte znaczenie dodatkowe, którego rozwiązanie zostało utrwalone przez tradycję gatunek dydaktyczny – gatunek zaliczany do literatury dydaktycznej, czyli takiej, w której funkcja wychowawcza dominuje nad funkcją estetyczną; głownym zadaniem tekstów zaliczanych do gatunków dydaktycznych jest podawanie użytecznych wiadomości, prawd i pouczeń o charakterze moralistycznym
ewangelie według św. Marka, św. Mateusza i św. Łukasza; w bardzo podobny (i możliwy do porównania) sposób przedstawiają dzieje Jezusa; Ewangelia wg św. Jana znacząco różni się od nich
(gr. metaphorá – przeniesienie) – przenośnia, figura stylistyczna, w której znaczenie słów zostaje przeniesione na znaczenie innych słów, na zasadzie dostrzeżonego między nimi, mniej lub bardziej odległego pokrewieństwa
(gr. parabole – zestawiać jedną rzecz obok drugiej) – przypowieść, gatunek literatury moralistyczno‑dydaktycznej, który za pomocą schematycznej fabuły przekazuje – oprócz znaczenia dosłownego – sens alegoryczny lub symboliczny, odnoszący się do jakiejś prawdy moralnej
figura stylistyczna składająca się z dwu członów połączonych wyrazami porównującymi, np. jak, niby, niż, wskazującymi na podobieństwo pewnych zjawisk lub przedmiotów
(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy) – pojęcie, przedmiot, znak itp., mające jedno znaczenie dosłowne i większą liczbę znaczeń ukrytych, których wyjaśnienie oraz interpretacja zależy od kontekstu
(łac. universalis – powszechny, ogólny) – dążenie do ogarnięcia pewnej całości, do objęcia jakąś działalnością wszystkich ludzi; też: cecha tego, co obejmuje sobą całość jakichś spraw, zagadnień itp.