Zastanówmy się najpierw, na czym polega relacja między tym, co jest poznawane (przedmiotem poznania), a tym, co poznaje (podmiotem poznania). Choć jest to złożona kwestia, uprośćmy ją tu do dwu głównych stanowisk, które istnieją w filozofii.

RealizmrealizmRealizm zakłada, że rzeczywistość istnieje i jest pierwotna wobec aktów poznawczych podmiotu.

R1NhQvvy8jy38

Zdjęcie przedstawia kilkanaście rzędów plastikowych krzesełek.

Filozoficzne postacie realizmu są oczywiście dużo bardziej subtelne niż realizm naiwny, mają one jednak wspólną podstawę – podmiot poznania jest według nich bierny. Poznanie polega więc na odtworzeniu tego, czym rzeczywistość sama w sobie jest. Wiedza odzwierciedla obiektywnie istniejącą rzeczywistość. Realistą w tym sensie był np. Arystoteles. 

Przeciwstawne stanowisko – idealizmidealizmidealizm – opiera się z kolei na założeniu, że to podmiot poznania jest pierwotny wobec poznawanych przez siebie przedmiotów i aktywny w tym sensie, że konstytuuje przedmiot swojego poznania.

R11qqiG37J99y

Zdjęcie przedstawia kobietę i mężczyznę, którzy mają założone okulary do wirtualnej rzeczywistości. Wokół nich znajduje się fantastyczny las.

Idealizm nie musi oczywiście prowadzić do solipsyzmusolipsyzmsolipsyzmu. Immanuel Kant uważał, że rzeczywistość sama w sobie istnieje, lecz nie możemy jej poznać (agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm). Rzetelna, naukowa wiedza dotyczy tylko fenomenówfenomenfenomenów, czyli przedmiotów poznania ukonstytuowanych przez sam podmiot.

Na gruncie epistemologii spór realizmu z idealizmem pozostaje nierozstrzygnięty. Możemy uznać, że nasza wiedza dotyczy obiektywnie istniejącej rzeczywistości, lecz tym samym redukujemy rolę podmiotu w poznaniu. Albo też dostrzeżemy aktywną rolę podmiotu, zgadzając się, że poznawane przez nas przedmioty są tylko wytworami poznającego je rozumu.

Dlaczego filozofia zwróciła się ku językowi?

Wiedzę, którą zdobywamy, możemy wyrazić tylko w języku. Jednakże zanim spór realizmu z idealizmem przybrał na sile, sam język nie był bynajmniej przedmiotem szczególnego zainteresowania filozofii. W gruncie rzeczy ograniczała się ona do dwu kwestii. Pierwsza dotyczyła relacji języka do rzeczywistości. Formułowane przez ludzi sądy mogą być prawdziwe lub fałszywe, zgodnie z klasyczną koncepcją prawdy.

R1dUrkg5gfCF6

Zdjęcie przedstawia sztalugę z obrazem, który jest malowany pędzlem.

Druga kwestia dotyczyła problemu istnienia uniwersaliów, czyli tego, czy pojęcia mają swoje odpowiedniki w rzeczywistości.

Jednak ogólnie rzecz biorąc, język jawił się jako neutralne poznawczo narzędzie, w którym człowiek odwzorowuje pierwotną wobec niego rzeczywistość. To idealizm teoriopoznawczy zakwestionował ten pogląd. Językoznawca i filozof Wilhelm von Humboldt (1767‑1835), nawiązując do teorii poznania Kanta, twierdził, że sposób, w jaki podmiot ujmuje przedmiot poznania, uwarunkowany jest pierwotnie przez język. Struktura języka odpowiada bowiem strukturze naszego myślenia, a zatem to język, którego używamy, narzuca rzeczywistości kategorialną ramę, w której możemy ją ująć.

Zwrot językowy w filozofii

Pod koniec XIX i na początku XX w. pojawiła się wśród filozofów idea, że tradycyjne spory filozoficzne – ze sporem realizmu i idealizmu na czele – są nierozstrzygalne, ponieważ zostały źle postawione. Filozofia nie dotyczy bowiem tak naprawdę ani istniejących realnie rzeczy, ani też istniejących idealnie pojęć, lecz słów – języka, w którym zostały one wyrażone. Sformułowanie nowego programu filozofii, która miała porzucić tradycyjne kategorie filozoficzne i uczynić swoim przedmiotem język, określone zostało mianem zwrotu lingwistycznego.

RjUgUIQaRGmfs

Zdjęcie przedstawia lekko uśmiechniętego starszego mężczyznę.

W dalszej części lekcji zajmiemy się dwiema głównymi orientacjami filozofii języka oraz zapoznamy się z poglądami wybranych przedstawicieli tych dwu orientacji.

Filozofia analityczna

Za jednego z twórców filozofii analitycznej uważa się George’a Edwarda Moore’a, który postulował, aby naczelną metodą filozofii była analiza. Analiza to postępowanie polegające na tym, że pewną całość rozkłada się na części składowe. Zastosowanie jej do badania języka pozwoli ustalić dokładne znaczenie słów i wyrażeń, które już rozumiemy. Celem analizy jest wprowadzenie ładu i jasności myśli oraz uniknięcie błędów filozoficznych, które wynikają z niewłaściwego użycia języka.

Bertrand Russell (uznawany za drugiego, obok Moore’a, twórcę filozofii analitycznej) sądził, że analiza pozwoli rozłożyć całą wiedzę na jej najprostsze składniki, które nazywał zdaniami elementarnymi. Ujmują one najprostsze fakty – kiedy np. podchodzę do okna i mówię: „Pada”, rejestruję fakt, że za oknem pada deszcz.

Owe najprostsze elementy języka (zdania elementarne) i rzeczywistości (fakty) Russell nazywał atomami logicznymi (gr. atomos – niepodzielny), stąd też sama koncepcja nosi nazwę atomizmu logicznego. Atom logiczny ma zatem określać najprostszą sytuację, którą może opisać zdanie. Gdy więc fizykowi uda się zrobić zdjęcie fotonu emitowanego przez atom, będzie to fakt, czyli logiczny atom rzeczywistości. Takim samym faktem będzie jednak „padanie deszczu”.

RISR5v1aG6fsG

Zdjęcie przedstawia miejską ulicę zza mokrej od deszczu szyby.

Atomizm logiczny stanowi również podstawę Traktatu logiczno‑filozoficznego Ludwiga Wittgensteina. Zakłada on, że świat składa się z faktów, a obrazem świata są zdania sensowne. Twierdzi tym samym, że język jest obrazem rzeczywistości. Innymi słowy, podobnie jak partytura jest obrazem muzyki, tak wypowiadane przez nas dźwięki lub zapisywane litery są obrazami faktów. Jak to jednak w ogóle możliwe, że język jest obrazem świata? Według Wittgensteina mają one wspólną formę logiczną – składnia logiczna języka odpowiada formie logicznej świata.

Ideę tę wyjaśnia, dokonując rozróżnienia na fakty i stany rzeczy. Stan rzeczy to każdy możliwy układ przedmiotów. Pomyśl o samochodzie. Jest możliwe, aby na chodniku obok twojego domu stał zaparkowany samochód. Możliwe jest również, że ktoś zostawił swój samochód na środku ulicy. Jest również możliwe, że ktoś wjechał samochodem w barierkę oddzielającą jezdnię od trawnika. Nie można jednak posadzić samochodu tak, jak sadzi się drzewo. Nie można również przyszyć go do koszuli, tak jak przyszywa się guzik. Przedmiot, którym jest samochód, może wejść w pewne możliwe relacje z innymi przedmiotami, tworząc stany rzeczy. Według Wittgensteina to właśnie logika decyduje, jakie to możliwości. To właśnie one stanowią jego formę logiczną.

Możesz teraz wyjrzeć przez okno. Samochód stoi na chodniku – to już nie stan rzeczy, lecz fakt. Możesz również powiedzieć: „Samochód stoi na chodniku”. Sposób, w jaki ujmujesz ten fakt za pomocą języka (jego logicznej składni), nie jest ani arbitralny, ani konwencjonalny – język ujmuje ów fakt, odzwierciedlając rzeczywistą formę logiczną.

Rozróżnienie faktów i stanów rzeczy ma doniosłe konsekwencje. Zdania, które odnoszą się do faktów, są prawdziwe. Zdania, które odnoszą się do stanów rzeczy, są sensowne. Jeśli nie wyjrzę przez okno, nie wiem, gdzie stoi samochód, ale mogę powiedzieć, że stoi on na miejscu parkingowym. Nie wiem, czy to prawda, ale jest to zdanie sensowne, ponieważ samochód może stać na miejscu parkingowym. Natomiast każde zdanie, które nie odnosi się do jakiegoś stanu rzeczy, jest według Wittgensteina bezsensem.

Wittgenstein wyrzuca tym samym poza nawias sensowności nie tylko spekulacje filozoficzne, lecz również wszystkie problemy, które zajmowały filozofię od jej zarania, dotyczące wartości, moralności czy sensu istnienia. Filozoficzny program Wittgensteina radykalnie ogranicza zadanie filozofii do faktycznego opisu świata. W konsekwencji program ten oznacza porzucenie filozofii na rzecz nauki.

Filozofia języka potocznego

Jeśli pierwszy raz masz do czynienia ze współczesną filozofią języka, może cię zdziwić, że czołowym przedstawicielem filozofii języka potocznego, która wyrasta z fundamentalnej krytyki filozofii analitycznej, jest ten sam Ludwig Wittgenstein. Po opublikowaniu Traktatu Wittgenstein zamilkł, by powrócić z Dociekaniami filozoficznymi, w których poddaje swoje pierwsze dzieło radykalnej krytyce.

Główny zarzut, który odnosi się w gruncie rzeczy do całej filozofii analitycznej, głosi, że niemożliwe jest dokonanie pełnej analizy każdego zdania. Zarzut ten łączy się z dwoma zasadniczymi poglądami na język, które Wittgenstein przyjął na etapie Dociekań. Po pierwsze, wbrew postulatom filozofii analitycznej, niemożliwe jest kompletne i ostateczne wyjaśnienie znaczenia nazw, którymi posługujemy się w zdaniach.

RGU6agOZTfNAG

Zdjęcie przedstawia rozgwieżdżone niebo nad morzem.

Zgodnie z ideałem filozofii analitycznej możliwe jest np. jasne i precyzyjne określenie znaczenia nazwy „dąb”. Gdy mówię więc: „To jest dąb”, mógłbym wyjaśnić to zdanie, zastępując w nim słowo „dąb” jego dokładnym opisem: „to jest drzewo o rozłożystych konarach i małych twardych owocach – żołędziach”. Wittgenstein twierdzi jednak, że byłyby to dwa różne, niesprowadzalne do siebie zdania. Zdanie, w którym pojawia się definicja, mogłoby zostać podyktowane uczniom szkoły podstawowej przez nauczycielkę przyrody. Wyobraź sobie teraz jednak inną sytuację. Przedszkolak słyszy od starszego rodzeństwa słowo „dąb” i pyta swojego rodzica: „Co to jest dąb?”. Ten zabiera je do parku, pokazuje rosnące w nim drzewo i mówi: „Zobacz, to jest dąb”. Rodzic wyjaśnia w ten sposób dziecku regułę użycia słowa „dąb” – zawsze, kiedy mówisz „dąb”, chodzi ci o drzewo, które wygląda właśnie w ten sposób.

Według Wittgensteina nauczycielka i rodzic, choć używają tego samego słowa, wcale nie mają tego samego na myśli. Nieprawdą jest, że każde użycie słowa odsyła do jego elementarnej definicji. Zamiast wyjaśniać coś, co w istocie nie ma żadnego wyjaśnienia, filozofia powinna ograniczyć się zatem do opisu rzeczywistego użycia języka (użytkowa teoria znaczenia). Tym samym powinna porzucić próby skonstruowania formalnego języka opisu rzeczywistości, skupiając się zamiast tego na języku potocznym.

R1cWw1bML4WM2

Ilustracja przedstawia kulę ziemską na okrągłej siatce. Nad Ziemią unosi się satelita.

Drugi szczególnie istotny zwrot Wittgensteina w Dociekaniach dotyczył sensu zdania. W Traktacie określało go odniesienie do stanu rzeczy – każde zdanie może mieć zatem jeden sens. Wittgenstein z okresu Dociekań twierdzi natomiast, że jest to niemożliwe. Nazwy funkcjonują bowiem w ramach pewnej sytuacji, na którą składają się słowa, reguły ich użycia oraz zachowania użytkowników języka. Wittgenstein nazwał taką sytuację grą językową.

R1aHo9meEXukd

Zdjęcie przedstawia szachownicę, na której stoją gotowe do gry figury.

W Traktacie utrzymywał, że istnieje jeden, logiczny język opisu świata. W Dociekaniach spojrzał natomiast na język jako na wiele – być może nieskończenie wiele – niesprowadzalnych do siebie gier językowych, w których słowa i reguły ich użycia splecione są z ludzkimi zachowaniami oraz ich społecznym i kulturowym kontekstem.

Inną ważną postacią nurtu filozofii języka potocznego jest John Langshaw Austin. Zauważył on, że filozofia języka ogranicza się do analizy zdań, które opisują pewne stany rzeczy (nazywał je konstatywami), np. „Dziś świeci słońce”. Tymczasem Austina interesowały zdania, które stwarzają stany rzeczy. Przykładowo zdania: „Proszę, żebyś to zrobił”, lub: „Ogłaszam was mężem i żoną”, niczego nie opisują, lecz działają, czyli stwarzają pewien nieistniejący wcześniej stan rzeczy. Austin nazwał te wypowiedzi performatywami. W odróżnieniu od konstatywów, które mogą być prawdziwe lub fałszywe, performatywy są fortunne (działają skutecznie) lub niefortunne.

W badaniu języka interesowało Austina, w jaki sposób ludzie komunikują swoje intencje i wywierają za pomocą języka wpływ na innych ludzi. Na bazie rozróżnienia konstatywów i performatywów sformułował teorię aktów mowy, w której analiza języka została zastąpiona badaniem konkretnych zachowań językowych.

Akty mowy

Krytyka założeń filozofii analitycznej doprowadziła więc do zasadniczej zmiany zainteresowań w filozofii lingwistycznej – zamiast dążyć do jednego, jasnego języka formalnego, należy raczej opisywać rzeczywisty język potoczny. Oprócz tego ów drugi nurt filozofii lingwistycznej może prowadzić do daleko idących konsekwencji. Richard Rorty odrzuca mianowicie reprezentacjonizm, czyli fundamentalny dla filozofii analitycznej pogląd, że język odzwierciedla rzeczywistość.

Z perspektywy pragmatycznej zarówno logika, jak i język nauki okazują się tylko jedną z wielu gier językowych. Reguły, na mocy których odnoszą się one do przedmiotów swojego poznania, są z tego punktu widzenia konstytuowane społecznie i kulturowo. Radykalnie zmienia to zadanie filozofii. W perspektywie pragmatycznej filozofii języka ma ona badać reguły prawomocności różnych języków. Innymi słowy, stawia ona pytanie o to, co sprawia, że użytkownicy języka uznają wypowiedzi naukowców (lub innych użytkowników języka) za odnoszące się do rzeczywistości lub nie.

Z drugiej strony filozofia lingwistyczna stanowiła ważną inspirację dla tych nurtów antropologii kulturowej, które badają, w jaki sposób członkowie różnych kultur konstruują w języku świat, w którym żyją.

R15RwfhHiEOg6

Ilustracja przedstawia dwa zdjęcia polityków. Po lewej stronie znajduje się były prezydent USA Donald Trump. Jest to starszy mężczyzna z jasnymi włosami w garniturze. Stoi przy mównicy i przemawia. Po prawej stronie znajduje się była kandydatka na prezydentkę USA Hillary Clinton. Jest to starsza kobieta z niedługimi włosami, ubrana w ciemnoniebieską marynarkę, która podnosi rękę i przemawia.

Podsumowanie

Od zwrotu lingwistycznego filozofia ma świadomość, że język wpływa na to, jak postrzegamy rzeczywistość. Omówiliśmy dwie główne tradycje filozofii lingwistycznej. Pierwsza stara się sformalizować język i doprowadzić go w ten sposób do czystej logicznie postaci, w której będzie on mógł skutecznie odnosić się do rzeczywistości. Filozofia ma zatem dostarczyć naukom szczegółowym jasnego języka opisu rzeczywistości. Druga tradycja kwestionuje pogląd, jakoby język miał w ogóle odnosić się do rzeczywistości. Znaczenie oraz sens wyrażeń językowych uważa ona za konstruowane i podtrzymywane przez użytkowników języka. Mówienie i komunikacja to nieustanny proces negocjowania, dookreślania i podtrzymywania znaczeń oraz sensu. Również reguły, na mocy których pewne języki – jak np. język nauk przyrodniczych – odnoszą się do rzeczywistości, ustalane są przez użytkowników języka. Język warunkuje z tego punktu widzenia nie tylko treść poznania – czyli to, jak postrzegamy rzeczywistość, lecz również jego prawomocność – czyli to, czy faktycznie ją opisujemy.

Słownik