Dobrobyt społeczny i rozwój gospodarczy

Ekipa Edwarda GierkaEdward GierekEdwarda Gierka postawiła sobie za cel podwyższenie jakości życia społeczeństwa. Propagandowym hasłem tamtych czasów było zdanie Aby Polska rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej. Władze chciały to osiągnąć przez wzrost wynagrodzeń oraz rozwój tych gałęzi gospodarki, które produkowały dobra konsumpcyjne. Zaplanowano więc zakup na Zachodzie nowoczesnych technologii i budowę fabryk, które miały – w większym niż do tej pory stopniu – produkować towary na potrzeby indywidualnego odbiorcy. Podnoszenie stopy życiowej społeczeństwa starano się pogodzić z dążeniem do forsownego rozwoju gospodarczego kraju, czyli z tzw. strategią przyspieszonego rozwoju. Ten śmiały plan miał być finansowany głównie z kredytów zaciągniętych na Zachodzie. PlaniściplanistaPlaniści zakładali, że część produkcji nowych fabryk będzie wyeksportowana na Zachód, a pozyskane w ten sposób pieniądze zostaną przeznaczone na spłatę kredytów.

Edward Gierek

Pierwszy sekretarz KC PZPR w latach 1970–1980

R1Slxcqa31v3T

Fotografia przedstawiająca portret Edwarda Gierka- pierwszego sekretarza KC PZPR w latach 1970–1980.

Cel, jakim była poprawa zaopatrzenia w towary konsumpcyjne, spowodował też zmianę polityki władz wobec rolnictwa. Zwiększono wydatki na produkcję maszyn rolniczych, nawozów oraz rozwój przemysłu rolno‑spożywczego. Rolnikom indywidualnym ułatwiono dostęp do nowoczesnych środków produkcji rolnej, m.in. nasion i preparatów do ochrony roślin. Jak się okazało, potrafili oni uzyskiwać większą wydajność z hektara niż Państwowe Gospodarstwa RolnePaństwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR‑y) i rolnicze spółdzielnie produkcyjnerolnicze spółdzielnie produkcyjnerolnicze spółdzielnie produkcyjne. Edward Gierek chciał uchodzić w oczach społeczeństwa za dobrego gospodarza, który nadzoruje rozwój przemysłu i rolnictwa, stąd częste tzw. wizyty gospodarcze rządzących, takie jak choćby uwieczniona na zdjęciu poniżej.

R2jPRQVwiYKaa

Fotografia przedstawia Edwarda Gierka spacerującego w otoczeniu swoich doradców. Panowie rozmawiają.

Po dynamicznym wzroście…

Pierwsze pięć lat realizacji planu „harmonijnego rozwoju”, jak go określał Gierek, przyniosło rezultaty. Był to okres najbardziej dynamicznego tempa rozwoju gospodarki od czasu planu sześcioletniego, a roczny wzrost produkcji przemysłowej przekraczał 10 proc. Wyniki przedstawia poniższa tabela. Równie imponujące efekty miała polityka rolna ekipy Gierka. W latach 1971–1974 zwiększyło się zużycie nawozów sztucznych i nastąpiła mechanizacja rolnictwa, dzięki czemu produkcja rolna wzrosła o ponad 20 proc., a hodowla zwierząt o 71,5 proc. Szybko poprawiało się zaopatrzenie miast w żywność, a stopa życiowa mieszkańców wsi wyraźnie się podniosła.

Podstawowe wskaźniki planu 1971‑1975 i ich wykonanie, rok 1970 = 100

Polską gospodarkę zaliczano do najszybciej rozwijających się na świecie. Dynamika wzrostu gospodarczego była bardzo wysoka i średniorocznie wynosiła 8–9 proc. Polska stopniowo przekształcała się w kraj przemysłowo‑rolniczy, a przemysł po raz pierwszy w dziejach przekroczył 50 proc. udziału w dochodzie narodowymdochód narodowydochodzie narodowym. Pierwsza połowa dekady gierkowskiej to również najwyższy wzrost przeciętnej płacy realnejpłaca realnapłacy realnej w całej powojennej historii PRL – rocznie rosła ona w tempie prawie 10 proc. Symbolami ówczesnego socjalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego stały się maluch, kolorowy telewizor, coca‑cola czy mieszkanie w bloku z wielkiej płyty. Prezentuje je poniższa galeria.

RRiQlUQW0EiSJ

Fotografia przedstawia pierwszego polskiego Fiata 126p, nazywanego potocznie maluchem. Tłum ciekawych ludzi ogląda auto z zewnątrz i zagląda do środka przez szybę. Auto stoi zaparkowane przed kamienicą.

RpuoQIqAa6h2r

Fotografia przedstawia telewizor z kolorowym kineskopem z 1975 roku. Telewizor ma dużą obudowę i wypukły kineskop.

R1Vqjqw7dJsgM

Fotografia przedstawia linię produkcyjną coca-coli w Polsce. Pracownica układa szklane butelki napełnione napojem na taśmie. Ubrana jest w fartuch a na głowie ma chustkę.

R1Tu8Z1ex8Qmu

Fotografia przedstawia plac budowy wielopiętrowych bloków z wielkiej płyty. Na placu budowy jest piach, materiały budowlane a pomiędzy nimi mieszkańcy spacerujący z dziećmi.

…gwałtowne załamanie

Wkrótce jednak ten obiecujący stan gospodarki zaczął się pogarszać, a po zaledwie kilku latach nastąpiła całkowita zapaść. Wpłynęły na to zarówno uwarunkowania międzynarodowe, jak i czynniki wewnętrzne.

W 1974 r. z powodu gwałtownego wzrostu cen ropy naftowej pogorszyła się sytuacja gospodarcza na świecie. To przełożyło się na spadek zainteresowania polskimi produktami na zagranicznych rynkach i zmniejszenie eksportu. Tym samym pogorszył się bilans handlowybilans handlowybilans handlowy Polski z Zachodem i obniżyła zdolność spłaty kredytów zaciągniętych w dolarach. Zbiegła się ona w czasie z następującymi po sobie dwoma latami nieurodzajów. Władze, aby zachować hodowlę trzody chlewnej i spożycie mięsa na dotychczasowym poziomie, musiały importować znaczne ilości paszy, co mocno zwiększyło zadłużenie kraju.

W połowie dekady coraz wyraźniej pogarszało się zaopatrzenie w towary konsumpcyjne. Był to efekt trwającego od kilku lat wzrostu wynagrodzeń przy jednoczesnym zamrożeniu cen (szczegóły w tabeli poniżej) i niewystarczającej produkcji towarów.

Ceny oznaczone gwiazdką (*) obowiązywały od 13 XII 1970 r. do 28 II 1971 r.

Na podstawie: Rocznik statystyczny 1981*, s. 162, 456, 457, 460, 461, 462, 463*

Brak równowagi między ilością pieniądza w obiegu a ilością towarów konsumpcyjnych spowodował ich wykupywanie – w sklepach pojawiły się pustki, takie jak na zdjęciu poniżej. Występowały coraz większe kłopoty z zakupem towarów, przede wszystkim mięsa i jego przetworów.

W połowie 1976 r. władze próbowały zrównoważyć rynek przez podniesienie cen. Szybko jednak z tego zrezygnowały ze względu na gwałtowny opór społeczny, najostrzejszy w Radomiu i Ursusie. Podwyżki cofnięto, a niedobór mięsa uzupełniono importem, sfinansowanym kolejnymi kredytami. Choć sytuacja gospodarcza się pogarszała, w państwowych mediach (np. w „Głosie Szczecińskim”) wciąż pisano o sukcesach i przekraczaniu przez fabryki ustalonych planów produkcyjnych.

RHwdlMaPjGLT4

Fotografia przedstawia fragment gazety "Głos Szczeciński". Tytuł głównego artykułu brzmi "Pracujący Szczecina zawsze z partią z Wami towarzyszu Gierek".

Przemysłowy hurraoptymizm

Po kilku latach kosztownych inwestycji przemysłowych okazało się, że również z tego powodu zadłużenie kraju rośnie w zastraszającym tempie. Optymistyczne plany zakładały, że budowane na kredyt fabryki szybko uruchomią produkcję towarów na tyle atrakcyjnych, że bez trudu znajdą one nabywców na rynkach zachodnich. Dzięki temu zarobione na ich sprzedaży dolary pozwolą spłacić zadłużenie. W tym czasie powstały m.in.: Huta Katowice, Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku‑Białej i Tychach, Port Północny. Wybrane inwestycje prezentuje poniższa ilustracja interaktywna.

Tymczasem okazało się, że większość planów była nierealistyczna. Fabryki budowano dłużej, niż pierwotnie zakładano. Koszt ich postawienia i wyposażenia oraz uruchomienia produkcji był znacznie wyższy, niż obliczano. Do tego produkowane towary nie były już tak nowoczesne i atrakcyjne – zwłaszcza dla wybrednego konsumenta zachodniego – jak się wydawało w momencie zakupu licencji. Inwestowano w tańsze, ale od początku nieco przestarzałe technologie, przez co potem trudno było eksportować towary i zarabiać na nich dolary. Kraj stopniowo pogrążał się w pułapce zadłużeniowejpułapka zadłużeniapułapce zadłużeniowej.

Kryzys w rolnictwie

W równie opłakanym stanie znalazło się polskie rolnictwo. W latach 1976–1980 światowa produkcja rolna zmniejszyła się o 11,4 proc. Jednak na sytuacji polskiego rolnictwa zaciążyła przede wszystkim polityka państwa, które ze względów politycznych ponownie zaczęło faworyzować PGR‑y i spółdzielnie produkcyjne. Nadal pokutował pogląd, że indywidualne gospodarstwa rolne są sprzeczne z ideologią komunistyczną. Podczas oficjalnych uroczystości (jak na zdjęciu poniżej) podkreślano rolę państwowych gospodarstw w osiąganiu zakładanej produkcji rolnej.

RKUWQMKGz3t6oCentralne (ogólnopolskie) dożynki miały w PRL charakter polityczny - wyrażały poparcie dla ówczesnej władzy i polityki rolnej. Ich gospodarzem był I sekretarz partii komunistycznej - na zdjęciu Edward Gierek na czele pochodu dożynkowego. Wskaż na elementy, które nadają fotografii charakter propagandowy.

Fotografia przedstawia dożynki w czasach PRL. Edward Gierek, który przewodniczy pochodowi dożynkowemu otoczony tłumem współpracowników, działaczy niesie chleb.

W sytuacji niedostatku środków produkcji to właśnie rolnikom indywidualnym w pierwszej kolejności utrudniano dostęp do maszyn, pasz i nawozów. Tymczasem dyskryminowane gospodarstwa chłopskie uzyskiwały lepsze wyniki mimo czterokrotnie niższej mechanizacji oraz trzykrotnie niższego zużycia pasz i nawozów sztucznych. Redukując akurat ten sektor rolnictwa, władze przyczyniły się do spadku łącznej produkcji rolnej i dodatkowych kłopotów z zaopatrzeniem w żywność.

Polska w pułapce zadłużenia

Trudności w spłacaniu kredytów zaciągniętych na Zachodzie pogłębiało też funkcjonowanie polskiej gospodarki w dwóch strefach walutowych. W wymianie handlowej z krajami zachodnimi obowiązywał dolar, natomiast z tymi należącymi do RWPGRWPGRWPG – tzw. rubel transferowyrubel transferowyrubel transferowy. Kurs tego ostatniego w 1975 r. ustalono na sztywnym i nierealnym poziomie wynoszącym 1 dolar = 0,62 rubla. Dla polskiej gospodarki oznaczało to duże straty, a przede wszystkim pogłębiało niedobór dolarów niezbędnych do spłacania kredytów. Przykładem dobrze ilustrującym tę sytuację jest budowa okrętów na eksport do Związku Sowieckiego. Część ich specjalistycznego wyposażenia kupowano na Zachodzie, płacąc za nie dolarami. Następnie gotowe jednostki sprzedawano do ZSRS i innych krajów RWPG za ruble transferowe – ze stratą. W dodatku coraz więcej zagranicznej waluty przeznaczano na spłacanie zaciągniętych kredytów. Wykres pokazuje, jaki procent wpływów z eksportu Polska przeznaczała na spłatę odsetek od zaciągniętych kredytów. Jak widać, pod koniec rządów Edwarda Gierka wszystkie zarobione na Zachodzie pieniądze były przeznaczane na ten cel.

W latach 1971–1975 na inwestycje przeznaczano 55 proc. kredytów, 30 proc. szło na zakup surowców i materiałów, a 15 proc. na import towarów konsumpcyjnych. Natomiast w drugiej połowie dekady więcej pieniędzy z kredytów wydawano na zakup zbóż i pasz oraz obsługę narastającego długu. Koszty obsługi zadłużenia zagranicznego rosły (patrz wykresy poniżej). Pod koniec lat 70. zaczęło brakować możliwości uzyskania nowych kredytów niezbędnych do obsługi bieżącego zadłużenia.

Nadmierne zadłużenie, nieracjonalne wykorzystanie kredytów oraz nietrafione inwestycje stały się głównymi przyczynami kryzysu gospodarczego, w jakim Polska znalazła się na początku lat 80. XX w.

Słownik

Słowa kluczowe

Edward Gierek, zadłużenie, kryzys, gospodarka, PRL, socjalizm, komunizm, kredyty, przemysł, rolnictwo, płaca realna