Dobrobyt społeczny i rozwój gospodarczy

Ekipa Edwarda GierkaEdward GierekEdwarda Gierka postawiła sobie za cel podwyższenie jakości życia społeczeństwa. Propagandowym hasłem tamtych czasów było zdanie Aby Polska rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej. Władze chciały to osiągnąć przez wzrost wynagrodzeń oraz rozwój tych gałęzi gospodarki, które produkowały dobra konsumpcyjne. Zaplanowano więc zakup na Zachodzie nowoczesnych technologii i budowę fabryk, które miały – w większym niż do tej pory stopniu – produkować towary na potrzeby indywidualnego odbiorcy. Podnoszenie stopy życiowej społeczeństwa starano się pogodzić z dążeniem do forsownego rozwoju gospodarczego kraju, czyli z tzw. strategią przyspieszonego rozwoju. Ten śmiały plan miał być finansowany głównie z kredytów zaciągniętych na Zachodzie. PlaniściplanistaPlaniści zakładali, że część produkcji nowych fabryk będzie wyeksportowana na Zachód, a pozyskane w ten sposób pieniądze zostaną przeznaczone na spłatę kredytów.

Edward Gierek

Cel, jakim była poprawa zaopatrzenia w towary konsumpcyjne, spowodował też zmianę polityki władz wobec rolnictwa. Zwiększono wydatki na produkcję maszyn rolniczych, nawozów oraz rozwój przemysłu rolno‑spożywczego. Rolnikom indywidualnym ułatwiono dostęp do nowoczesnych środków produkcji rolnej, m.in. nasion i preparatów do ochrony roślin. Jak się okazało, potrafili oni uzyskiwać większą wydajność z hektara niż Państwowe Gospodarstwa RolnePaństwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR‑y) i rolnicze spółdzielnie produkcyjnerolnicze spółdzielnie produkcyjnerolnicze spółdzielnie produkcyjne. Edward Gierek chciał uchodzić w oczach społeczeństwa za dobrego gospodarza, który nadzoruje rozwój przemysłu i rolnictwa, stąd częste tzw. wizyty gospodarcze rządzących, takie jak choćby uwieczniona na zdjęciu poniżej.

R2jPRQVwiYKaa
Po szarym i dość surowym okresie rządów Gomułki władze komunistyczne chciały radykalnie zmienić i ocieplić swój wizerunek. W państwowych mediach (zwłaszcza w programach telewizyjnych) mówiono o „cudzie gospodarczym”, „dynamicznym rozwoju”, chwalono zaangażowanie Gierka i jego troskę o państwo. Problemy gospodarcze miały wynikać z „okresowych trudności”, a nie z polityki władz.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Po dynamicznym wzroście…

Pierwsze pięć lat realizacji planu „harmonijnego rozwoju”, jak go określał Gierek, przyniosło rezultaty. Był to okres najbardziej dynamicznego tempa rozwoju gospodarki od czasu planu sześcioletniego, a roczny wzrost produkcji przemysłowej przekraczał 10 proc. Wyniki przedstawia poniższa tabela. Równie imponujące efekty miała polityka rolna ekipy Gierka. W latach 1971–1974 zwiększyło się zużycie nawozów sztucznych i nastąpiła mechanizacja rolnictwa, dzięki czemu produkcja rolna wzrosła o ponad 20 proc., a hodowla zwierząt o 71,5 proc. Szybko poprawiało się zaopatrzenie miast w żywność, a stopa życiowa mieszkańców wsi wyraźnie się podniosła.

Podstawowe wskaźniki planu 1971‑1975 i ich wykonanie, rok 1970 = 100

Wyszczególnienie

Plan

Wykonanie

Różnica

Dochód narodowy

139,0

159,0

+20,0

Globalna produkcja przemysłowa

150,0

164,0

+14,0

Globalna produkcja rolna

121,0

119,4

-1,6

Płaca realna

118,0

140,9

+22,9

Polską gospodarkę zaliczano do najszybciej rozwijających się na świecie. Dynamika wzrostu gospodarczego była bardzo wysoka i średniorocznie wynosiła 8–9 proc. Polska stopniowo przekształcała się w kraj przemysłowo‑rolniczy, a przemysł po raz pierwszy w dziejach przekroczył 50 proc. udziału w dochodzie narodowymdochód narodowydochodzie narodowym. Pierwsza połowa dekady gierkowskiej to również najwyższy wzrost przeciętnej płacy realnejpłaca realnapłacy realnej w całej powojennej historii PRL – rocznie rosła ona w tempie prawie 10 proc. Symbolami ówczesnego socjalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego stały się maluch, kolorowy telewizor, coca‑cola czy mieszkanie w bloku z wielkiej płyty. Prezentuje je poniższa galeria.

…gwałtowne załamanie

Wkrótce jednak ten obiecujący stan gospodarki zaczął się pogarszać, a po zaledwie kilku latach nastąpiła całkowita zapaść. Wpłynęły na to zarówno uwarunkowania międzynarodowe, jak i czynniki wewnętrzne.

W 1974 r. z powodu gwałtownego wzrostu cen ropy naftowej pogorszyła się sytuacja gospodarcza na świecie. To przełożyło się na spadek zainteresowania polskimi produktami na zagranicznych rynkach i zmniejszenie eksportu. Tym samym pogorszył się bilans handlowybilans handlowybilans handlowy Polski z Zachodem i obniżyła zdolność spłaty kredytów zaciągniętych w dolarach. Zbiegła się ona w czasie z następującymi po sobie dwoma latami nieurodzajów. Władze, aby zachować hodowlę trzody chlewnej i spożycie mięsa na dotychczasowym poziomie, musiały importować znaczne ilości paszy, co mocno zwiększyło zadłużenie kraju.

W połowie dekady coraz wyraźniej pogarszało się zaopatrzenie w towary konsumpcyjne. Był to efekt trwającego od kilku lat wzrostu wynagrodzeń przy jednoczesnym zamrożeniu cen (szczegóły w tabeli poniżej) i niewystarczającej produkcji towarów.

1970

1975

1976

1977

1978

1979

1980

Przeciętne płace miesięczne netto w przemyśle – w zł

2389

3981

4367

4679

4942

5393

6181

Chleb toruński o wadze 0,8 kg

4

4

4

4

4

4

6.7

Cytryny, gat. II – za 1 kg

30

30

30

30

30

30

30

Masło śmietankowe stołowe – za 1 kg

64

64

64

64

68

68

68

Pomarańcza – za 1 kg

40

40

40

40

40

40

40

Mięso wieprzowe – schab bez kości po cenie komercyjnej - za 1 kg

66,00*

56

56

56

56

56

90

Kiełbasa zwyczajna – za 1 kg

52,00*

44

44

44

44

44

44

Rękawiczki damskie zimowe ze skóry koziej, maszynowo szyte

146

250

250

260

260

305

305

Sandały męskie klejone, na podeszwie z gumy komórkowej

165

180

220

220

220

220

220

Odbiornik radiofoniczny popularny stołowy

1050

1360

1400

1400

1400

1650

1650

Odbiornik telewizyjny do odbioru kolorowego

21500

21500

22000

22000

22000

22000

Pralka elektryczna domowa SHL z wyżymarką i wyłącznikiem dźwigowym

1620

1620

1620

1620

1620

1620

1620

Chłodziarka domowa absorpcyjna o poj. 60 l

2100

2700

2700

2700

2700

2700

2700

Żelazko elektryczne z termostatem

185

200

220

220

220

300

300

Magnetofon kasetowy B 303 bez wyposażenia

3440

3440

2600

2600

2600

2600

Samochód osobowy Syrena o poj. silnika 750–850 cmIndeks górny 3

74000

74000

99000

99000

99000

99000

99000

Samochód osobowy Fiat 126p o poj. silnika 750–850 cmIndeks górny 3

69000

87000

87000

92000

92000

92000

Benzyna silnikowa, etylina 94 (żółta) – za 1 l

6.5

11

11

11

13

16

18

Ceny oznaczone gwiazdką (*) obowiązywały od 13 XII 1970 r. do 28 II 1971 r.

Na podstawie: Rocznik statystyczny 1981*, s. 162, 456, 457, 460, 461, 462, 463*

Brak równowagi między ilością pieniądza w obiegu a ilością towarów konsumpcyjnych spowodował ich wykupywanie – w sklepach pojawiły się pustki, takie jak na zdjęciu poniżej. Występowały coraz większe kłopoty z zakupem towarów, przede wszystkim mięsa i jego przetworów.

R1bxGh5kVRjhu1
Wobec niedoboru ważnych produktów konsumpcyjnych władze wprowadziły reglamentację na niektóre z nich; w sierpniu 1976 r. rozpoczęła się sprzedaż cukru na kartki
Źródło: Michał Paluchowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

W połowie 1976 r. władze próbowały zrównoważyć rynek przez podniesienie cen. Szybko jednak z tego zrezygnowały ze względu na gwałtowny opór społeczny, najostrzejszy w Radomiu i Ursusie. Podwyżki cofnięto, a niedobór mięsa uzupełniono importem, sfinansowanym kolejnymi kredytami. Choć sytuacja gospodarcza się pogarszała, w państwowych mediach (np. w „Głosie Szczecińskim”) wciąż pisano o sukcesach i przekraczaniu przez fabryki ustalonych planów produkcyjnych.

RHwdlMaPjGLT4
Pracujący Szczecina zawsze z partią. Z wami towarzyszu Gierek. Nawet gdy robotnicy protestowali przeciwko podwyżkom cen, w oficjalnych gazetach królowała propaganda sukcesu gospodarczego. Wskaż tytuł, który to potwierdza.
Źródło: Agencja Gazeta, domena publiczna.

Przemysłowy hurraoptymizm

Po kilku latach kosztownych inwestycji przemysłowych okazało się, że również z tego powodu zadłużenie kraju rośnie w zastraszającym tempie. Optymistyczne plany zakładały, że budowane na kredyt fabryki szybko uruchomią produkcję towarów na tyle atrakcyjnych, że bez trudu znajdą one nabywców na rynkach zachodnich. Dzięki temu zarobione na ich sprzedaży dolary pozwolą spłacić zadłużenie. W tym czasie powstały m.in.: Huta Katowice, Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku‑Białej i Tychach, Port Północny. Wybrane inwestycje prezentuje poniższa ilustracja interaktywna.

R19rRe87lun7E
Mapa Polski z zaznaczonymi sześcioma sztandarowymi inwestycjami zrealizowanymi za rządów Gierka. 1. Huta Katowice. Decyzję o budowie w Dąbrowie Górniczej największego ówcześnie i najnowocześniejszego kombinatu metalurgicznego w PRL podjęto na VI Zjeździe PZPR w 1971 r. Huta została oddana do użytku z wielką pompą w grudniu 1976 r. Zdjęcie przedstawia krajobraz miejski z oddali. Widać duże budynki, bloki, fabryki, kominy fabryk. 2. Dworzec Centralny (Warszawa). Główny dworzec stolicy, powstawał w latach 1972–1975. Przy budowie pracowali m.in. żołnierze Ludowego Wojska Polskiego. Zdjęcie przedstawia budynek Dworca Centralnego w latach siedemdziesiątych XX wieku. 3. Gierkówka. Potoczna nazwa drogi szybkiego ruchu wybudowanej w latach 1972–1976. Połączyła Warszawę z Katowicami przez Piotrków Trybunalski i Częstochowę. Zdjęcie przedstawia Gierkówkę. Po każdej stronie jezdni widoczne są dwa pasy ruchu. 4. Rafineria i Port Północny w Gdańsku. Część portu zbudowana razem z rafinerią w latach 1970–1975. Pierwsza dostawa ropy tankowcem Kasprowy Wierch (ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich do Portu Północnego) zaplanowana została symbolicznie na 22 lipca 1975 r. Zdjęcie przedstawia krajobraz industrialny z lotu ptaka. Widać na nim fragment portu z zabudowaniami rafinerii. 5. Elektrownia Bełchatów. Jedna z największych na świecie elektrowni produkujących energię elektryczną z węgla brunatnego. Jej budowa była gigantycznym przedsięwzięciem i trwała od 1975 aż do 1988 r. (choć po raz pierwszy prąd popłynął w grudniu 1981 r.). Zdjęcie przedstawia krajobraz industrialny z lotu ptaka. Widoczne są zabudowania elektrowni i wielkie, dymiące kominy. 6. Fabryka Samochodów Małolitrażowych (FSM) w Bielsku-Białej. Powstała w 1971 r. Jako pierwszy produkowany był tu samochód marki Syrena 104, natomiast na potrzeby produkcji Polskiego Fiata 126p wybudowano w 1975 r. fabrykę w Tychach. Zdjęcie przedstawia krajobraz industrialny z lotu ptaka. Widoczne są zabudowania fabryczne – szereg budynków i hal produkcyjnych.
Na mapie zaznaczono kilka sztandarowych inwestycji realizowanych w czasie rządów Edwarda Gierka. Jakie inne inwestycje możesz jeszcze wymienić? Jak potoczyły się ich losy w późniejszych latach?
Źródło: Lukasb1992, Wikipedia.org, licencja: CC BY 4.0.

Tymczasem okazało się, że większość planów była nierealistyczna. Fabryki budowano dłużej, niż pierwotnie zakładano. Koszt ich postawienia i wyposażenia oraz uruchomienia produkcji był znacznie wyższy, niż obliczano. Do tego produkowane towary nie były już tak nowoczesne i atrakcyjne – zwłaszcza dla wybrednego konsumenta zachodniego – jak się wydawało w momencie zakupu licencji. Inwestowano w tańsze, ale od początku nieco przestarzałe technologie, przez co potem trudno było eksportować towary i zarabiać na nich dolary. Kraj stopniowo pogrążał się w pułapce zadłużeniowejpułapka zadłużeniapułapce zadłużeniowej.

Kryzys w rolnictwie

W równie opłakanym stanie znalazło się polskie rolnictwo. W latach 1976–1980 światowa produkcja rolna zmniejszyła się o 11,4 proc. Jednak na sytuacji polskiego rolnictwa zaciążyła przede wszystkim polityka państwa, które ze względów politycznych ponownie zaczęło faworyzować PGR‑y i spółdzielnie produkcyjne. Nadal pokutował pogląd, że indywidualne gospodarstwa rolne są sprzeczne z ideologią komunistyczną. Podczas oficjalnych uroczystości (jak na zdjęciu poniżej) podkreślano rolę państwowych gospodarstw w osiąganiu zakładanej produkcji rolnej.

RKUWQMKGz3t6oCentralne (ogólnopolskie) dożynki miały w PRL charakter polityczny - wyrażały poparcie dla ówczesnej władzy i polityki rolnej. Ich gospodarzem był I sekretarz partii komunistycznej - na zdjęciu Edward Gierek na czele pochodu dożynkowego. Wskaż na elementy, które nadają fotografii charakter propagandowy.
Centralne (ogólnopolskie) dożynki miały w PRL charakter polityczny - wyrażały poparcie dla ówczesnej władzy i polityki rolnej. Ich gospodarzem był I sekretarz partii komunistycznej - na zdjęciu Edward Gierek na czele pochodu dożynkowego. Wskaż na elementy, które nadają fotografii charakter propagandowy.
Źródło: Matuszewski, Cristoforo, fotopolska.eu, tylko do użytku edukacyjnego.

W sytuacji niedostatku środków produkcji to właśnie rolnikom indywidualnym w pierwszej kolejności utrudniano dostęp do maszyn, pasz i nawozów. Tymczasem dyskryminowane gospodarstwa chłopskie uzyskiwały lepsze wyniki mimo czterokrotnie niższej mechanizacji oraz trzykrotnie niższego zużycia pasz i nawozów sztucznych. Redukując akurat ten sektor rolnictwa, władze przyczyniły się do spadku łącznej produkcji rolnej i dodatkowych kłopotów z zaopatrzeniem w żywność.

Polska w pułapce zadłużenia

Trudności w spłacaniu kredytów zaciągniętych na Zachodzie pogłębiało też funkcjonowanie polskiej gospodarki w dwóch strefach walutowych. W wymianie handlowej z krajami zachodnimi obowiązywał dolar, natomiast z tymi należącymi do RWPGRWPGRWPG – tzw. rubel transferowyrubel transferowyrubel transferowy. Kurs tego ostatniego w 1975 r. ustalono na sztywnym i nierealnym poziomie wynoszącym 1 dolar = 0,62 rubla. Dla polskiej gospodarki oznaczało to duże straty, a przede wszystkim pogłębiało niedobór dolarów niezbędnych do spłacania kredytów. Przykładem dobrze ilustrującym tę sytuację jest budowa okrętów na eksport do Związku Sowieckiego. Część ich specjalistycznego wyposażenia kupowano na Zachodzie, płacąc za nie dolarami. Następnie gotowe jednostki sprzedawano do ZSRS i innych krajów RWPG za ruble transferowe – ze stratą. W dodatku coraz więcej zagranicznej waluty przeznaczano na spłacanie zaciągniętych kredytów. Wykres pokazuje, jaki procent wpływów z eksportu Polska przeznaczała na spłatę odsetek od zaciągniętych kredytów. Jak widać, pod koniec rządów Edwarda Gierka wszystkie zarobione na Zachodzie pieniądze były przeznaczane na ten cel.

RfpiwwAFtPEsL
Wykres prezentujący poziom obciążenia wpływów z eksportu dewizowego kosztami obsługi zadłużenia zagranicznego. Rok 1976, 41%. Rok 1977, 55%. Rok 1978, 76%. Rok 1979, 94%. Rok 1980, 101%.
Groningen Growth and Development Centre, GUS

W latach 1971–1975 na inwestycje przeznaczano 55 proc. kredytów, 30 proc. szło na zakup surowców i materiałów, a 15 proc. na import towarów konsumpcyjnych. Natomiast w drugiej połowie dekady więcej pieniędzy z kredytów wydawano na zakup zbóż i pasz oraz obsługę narastającego długu. Koszty obsługi zadłużenia zagranicznego rosły (patrz wykresy poniżej). Pod koniec lat 70. zaczęło brakować możliwości uzyskania nowych kredytów niezbędnych do obsługi bieżącego zadłużenia.

Nadmierne zadłużenie, nieracjonalne wykorzystanie kredytów oraz nietrafione inwestycje stały się głównymi przyczynami kryzysu gospodarczego, w jakim Polska znalazła się na początku lat 80. XX w.

Słownik

bilans handlowy
bilans handlowy

różnica między eksportem a importem danego kraju

dochód narodowy
dochód narodowy

wartość wytworzona przez społeczeństwo w wyniku działalności produkcyjnej w pewnym okresie, stanowiący różnicę między wartością uzyskanej produkcji a wartością zużytych na jej wytworzenie środków rzeczowych

Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)
Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)

gospodarstwo rolne, którego właścicielem jest państwo; PGR‑y były w Polsce formą socjalistycznej własności ziemskiej w latach 1949–1993

rubel transferowy
rubel transferowy

międzynarodowa jednostka rozrachunkowa, stosowana w rozliczeniach wzajemnych krajów należących do RWPG, wprowadzona w 1964 r., a zlikwidowana w 1991 r.

rolnicze spółdzielnie produkcyjne
rolnicze spółdzielnie produkcyjne

jedna z form socjalistycznej gospodarki w rolnictwie, będąca pozornie dobrowolnym zrzeszeniem rolników w krajach realnego socjalizmu

planista
planista

osoba odpowiedzialna za opracowanie planów dotyczących gospodarki narodowej lub prognoz gospodarczych przedsiębiorstwa

RWPG
RWPG

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, organizacja powołana w 1949 r. w Moskwie, której zadaniem było koordynowanie współpracy gospodarczej państw należących do bloku komunistycznego i podporządkowanych ZSRS

pułapka zadłużenia
pułapka zadłużenia

sytuacja, w której dane państwo – aby móc spłacać odsetki od zaciągniętych kredytów – zmuszone jest do dalszego zwiększania zadłużenia; konsekwencją wejścia w pułapkę zadłużenia jest dezorganizacja gospodarki, wzrost inflacji, a także spadek wiarygodności państwa i obniżenie jego wiarygodności na świecie

płaca realna
płaca realna

stosunek płacy nominalnej (a więc pensji otrzymywanej przez pracownika) do przeciętnego poziomu cen dóbr i usług konsumpcyjnych; wskazuje, ile produktów i usług można za nią kupić

Słowa kluczowe

Edward Gierek, zadłużenie, kryzys, gospodarka, PRL, socjalizm, komunizm, kredyty, przemysł, rolnictwo, płaca realna