Biografia

Tło historyczne

Poglądy

Źródła koncepcji Augustyna

Augustyn Aureliusz to, obok Tomasza z Akwinu, najwybitniejszy filozof chrześcijański. Jego dzieło powstaje w okresie, gdy chrześcijaństwo staje się dominującym wyznaniem w Cesarstwie Rzymskim. Augustyn odziedziczył wprawdzie znaczny już dorobek filozoficzno‑teologiczny swych chrześcijańskich poprzedników (głównie Klemensa Aleksandryjskiego (ok. połowy II w. – między 211 a 216 r. n.e.), Orygenesa (185/186‑254 r. n.e.), Tertuliana (ok. 160‑220 r. n.e.), jednak nowe czasy niosły ze sobą nowe wyzwania. Jednym z najważniejszych był ostatni wielki system filozoficzny starożytności – neoplatonizmneoplatonizmneoplatonizm. Jego założycielem był Plotyn (ok. 203‑269/270 r. n.e.), najwybitniejszymi kontynuatorami zaś Porfiriusz (233/234–ok. 305 r. n.e.), Jamblich (ok. 250-?), Proklos (412‑485 r. n.e.).

Fundamentalnymi tezami neoplatonizmu są:

• przejęte od Platona odróżnienie rzeczywistości inteligibilnej i poznawalnej zmysłowo;

• mające korzenie w pitagoreizmie i również u Platona uznanie za naczelną zasadę świata Jednego (Hen);

• całkowicie oryginalny system triadyczny rzeczywistości inteligibilnej: trzy hipostazy – Jedno (Hen), Rozum (Nous), Dusza (Psyche).

RI5ADkrIjinie1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę w szatach biskupich i tiarze na głowie, który unosi się w powietrzu. Po jego prawej stronie znajduje się kilka małych cherubinów trzymających pastorał biskupi. Po lewej stronie mężczyzny fruwa anioł z ognistym mieczem, który kieruje w stronę ziemi.

Plotyn przejął również od Platona koncepcję człowieka, uznając że człowiek to dusza. W zakres zainteresowań filozoficznych Plotyna nie wchodziła problematyka polityczna. Mędrzec powinien żyć w oderwaniu od problematyki społeczno‑politycznej i drogą kontemplacji dążyć do powrotu i zjednoczenia z Jednym. Plotyn zyskał ogromny szacunek i niezwykłą popularność w świecie rzymskim. Jego wielbicielami byli m.in. cesarz Galien i jego żona Salonina. W czasach Augustyna wpływy neoplatonizmu wciąż były znaczące i chrześcijaństwo stanęło przed koniecznością ustosunkowania się do niego. Najważniejsza rola przypadła w udziale biskupowi Hippony. Jednak kontekst neoplatoński nie wyczerpuje tła, na którym dokona się dzieło Augustyna. Problemem centralnym będzie wciąż kwestia stosunku chrześcijaństwa wobec państwa. Poprzednicy świętego odnosili się do zagadnienia w sposób zróżnicowany.

Klemens Aleksandryjski uznawał instytucje państwowe same w sobie za korzystne, krytycznie odnosił się natomiast do Cesarstwa Rzymskiego, głównie ze względu na prześladowanie chrześcijan. Na podobnym stanowisku stał Orygenes – uznawał za możliwe przeprowadzenie chrystianizacji cesarstwa. Klemens i Orygenes pozostawali pod znacznym wpływem filozofii antycznej, zwłaszcza platonizmu. Odmienne od nich stanowisko zajął Tertulian. Przede wszystkim zdecydowanie odrzucił filozofię:

W stosunku do państwa zajmuje stanowisko zdecydowanie krytyczne: wszelka władza jest wroga chrześcijaństwu i Bogu. Cesarz nie może być chrześcijaninem ani chrześcijanin – cesarzem.

Dualizm civitas Dei oraz civitas terrena

RcRjHRi8HmblU1

Obraz przedstawia dwóch nagich, walczących mężczyzn. Jeden z nich wpółleży na ziemi, drugi przydeptuje mu brzuch lewą nogą. Trzyma uniesioną prawą pięść, jakby zamierzał uderzyć leżącego.

Ten stan filozofii pogańskiej (neoplatonizm) i chrześcijańskiej jest punktem wyjścia dla Augustyna. Przede wszystkim Augustyn nie odrzuca filozofii i dorobku starożytnych, lecz stara się niejako wypracować kompromis między wiarą a filozofią, poprzez dostosowanie tej ostatniej do doktryny chrześcijańskiej. Zainspirowany platońskim dualizmem „idee” - „rzeczy zmysłowe”, przenosi go na problematykę polityczną. Istnieją, według biskupa Hippony, dwa państwa: realnie funkcjonujące wśród ludzi państwo ziemskiepaństwo ziemskiepaństwo ziemskie (civitas terrena) oraz państwo bożepaństwo bożepaństwo boże (civitas Dei).

Triumf państwa bożego jest przesądzony, lecz w wymiarze eschatologicznym. Wychodząc z tych fundamentalnych ustaleń, Augustyn nie odrzucał jednak korzyści, jakie płyną z istnienia państwa ziemskiego. Obywatele obydwu państw nie są od siebie oddzieleni. Obywatel państwa bożego jest również, choć wyłącznie przejściowo, obywatelem państwa ziemskiego. Państwo boże jest w zasadzie tożsame z Kościołem Chrystusowym, jego prawdziwą ojczyzną jest „miasto górne”, lecz podczas okresu pielgrzymowania jego obywatele przebywają w państwie ziemskim. W ich interesie jest, aby civitas terrena zażywała pokoju – nie jest to wprawdzie pokój prawdziwy, który zapanuje po ostatecznym triumfie civitas Dei, szczęśliwy pokój będący najwyższym dobrem, niemniej jednak jest on korzystny, jak mówi Augustyn, przywołując proroka Jeremiasza: Abyśmy cichy i spokojny żywot wiedli we wszelakiej pobożności i miłości.

Zagadnienie ustroju państwowego

Nawiązania

Choć bezpośrednich następców filozofii Augustyna było niewielu, to gdy pojawiła się konieczność budowy światopoglądu chrześcijańskiego, zwrócono się do systemu augustyńskiego. Doktryna polityczna Augustyna Aureliusza będzie przez długi okres dominującą koncepcją chrześcijańską. Dopiero późne średniowiecze przyniesie godnego konkurenta w postaci tomizmu. Upłynie jednak wiele lat, nim tomizm na dobre zwycięży w łonie Kościoła (katolicka nauka społeczna).

Oponenci

Najwcześniejszą reakcją przeciwko koncepcjom Augustyna był tzw. pelagianizmpelagianizmpelagianizm. Jego twórcą był Pelagiusz – osiadły w Rzymie mnich z Brytanii:

Pelagianie podkreślali zdecydowanie, wbrew stanowisku Augustyna, możliwość osiągnięcia przez człowieka bożej doskonałości, pod kątem doskonałości stworzona bowiem została ludzka natura. W późniejszym okresie najpoważniejszym krytykiem, choć zarazem i do pewnego stopnia kontynuatorem, będzie Tomasz z Akwinu.

Słownik