Czym jest katastrofa ekologiczna?

Następstwem każdej działalności antropogenicznej są zmiany środowiska naturalnego, charakteryzującego się w pewnym zakresie zdolnością do samoregeneracji i samoregulacji. Stan ten nazywany jest zdolnością asymilacji zagrożeń. Znaczne nasilenie antropopresji może doprowadzić do trwałej utraty tych mechanizmów obronnych i spowodować postępującą degradację środowiska. Następuje wówczas stan katastrofy ekologicznej.

Katastrofa ekologiczna, nazywana też klęską ekologiczną, to trwałe, czyli nieodwracalne w naturalny sposób, uszkodzenie lub zniszczenie niektórych lub wszystkich komponentów środowiska i procesów przyrodniczych, z reguły na dużym obszarze, wpływające negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, często życie ludzi.

Indeks dolny Źródło: Encyklopedia PWN Indeks dolny koniec_{Źródło: Encyklopedia PWN}

Wyróżnia się katastrofy ekologiczne antropogeniczne i nieantropogeniczne, zwane też katastrofami naturalnymi, wywołane przez czynniki przyrodnicze, niezależne od człowieka. Te ostatnie określa się także mianem klęsk żywiołowych.

Do katastrof naturalnych w Polsce należą m.in.: powodzie, susze, trąby powietrzne, lawiny, osuwiska, pożary lasów i długotrwałe, silne mrozy, a także występujący lokalnie rozwój pasożytów lub szkodników. Katastrofy antropogeniczne mogą wystąpić m.in. wskutek awarii technicznych, w wyniku których następuje emisja szkodliwych gazów i cieczy lub substancji radioaktywnych, długotrwałego utrzymywania się emisji szkodliwych substancji czy zanieczyszczenia wód morskich odpadami i płynnymi paliwami. Niekiedy może także wystąpić połączenie oddziaływania czynników naturalnych i antropogenicznych. Tak stało się w przypadku pożaru lasów w rejonie Kuźni Raciborskiej, w wyniku którego do powietrza wykazującego zanieczyszczenie spowodowane oddziaływaniem GOP dostała się znaczna dawka substancji pyłowych i gazowych.

Obszary ekologicznego zagrożenia

W latach 1945–1989, na skutek intensywnego rozwoju wielu gałęzi przemysłu (wydobywczego, cementowego, metalurgicznego, chemicznego, energetycznego i in.) w Polsce wzrósł znacząco poziom antropopresji i pojawiły się obszary o niekorzystnie zmienionym środowisku. Zostały one nazwane obszarami ekologicznego zagrożenia (OEZ). Termin ten został wprowadzony w załączniku do Uchwały nr 21/83 Rady Ministrów z dnia 4 marca 1983 roku w sprawie projektu narodowego planu społeczno‑gospodarczego na lata 1983–1985.

Obszar ekologicznego zagrożenia został określony jako terytorium, na którym wskutek intensywnej działalności gospodarczej człowieka nastąpiła degradacja komponentów środowiska przyrodniczego, doprowadzająca do naruszenia stanu równowagi ekologicznej. Degradacja ta jest wynikiem m.in. wielokrotnego i długotrwałego przekraczania dopuszczalnych dawek zanieczyszczenia wód powierzchniowych i powietrza.

Wyznaczono 27 OEZ, obejmujących główne okręgi przemysłowe, zespoły miejsko‑przemysłowe i duże miasta, na podstawie następujących kryteriów:

• gęstość zaludnienia,

• zużycie wody,

• ilość odprowadzanych ścieków,

• struktura użytkowania gruntów,

• powierzchnia gruntów zdegradowanych, 

• wielkość produkcji odpadów przemysłowych,

• wielkość emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych, 

• stopień uprzemysłowienia i wielkość zatrudnienia w przemyśle.

Ich łączna powierzchnia liczyła 35 208 km², a zamieszkiwało je 13,5 mln osób.

R18AO2NzZReOm

Mapa Polski przedstawia obszary ekologicznego zagrożenia. Główne ośrodki emisji zanieczyszczeń to Tarnów, Kraków, Racibórz, GOP, Opole, Częstochowa, Wrocław, Brzeg Dolny, Głogów, Legnica, Jelenia Góra, Turoszów, Wałbrzych, Kędzierzyn Koźle, Kostrzyn, Szczecin, Gorzów Wielkopolski, Poznań, Konin, Inowrocław, Bydgoszcz, Świecie, Gdańsk, Białystok, Warszawa, Turek, Łódź, Bełchatów, Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Kozienice, Puławy, Tarnobrzeg oraz Stalowa Wola. Obszary ekologicznego zagrożenia środowiska to okolice Szczecina, Gdańska i Żuław Wiślanych, Bydgoszczy, Inowrocławia, Konina, Łodzi, Legnicy, Jeleniej Góry, Turoszowa, Wrocławia, GOPu, Krakowa, Tarnowa, Tarnobrzega, Stalowej Woli i Puław. Obszar zagrożeń lasów to okolice Tarnobrzega, Raciborza, GOPu, Jeleniej Góry, Legnicy, Głogowa, Bełchatowa, Puław, Warszawy, Bydgoszczy i Szczecina. Obszar dużego zanieczyszczenia powietrza powyżej 50 miligramów na metr sześcienny emisji dwutlenku siarki na rok to pas obejmujący Głogów, Legnicę, Jelenią Górę, Turoszów, Wałbrzych, Kędzierzyn Koźle, Opole, Wrocław, Częstochowę, GOP, Racibórz, Kraków, Tarnów i Tarnobrzeg oraz pas obejmujący Poznań, Konin, Turek, Warszawę i Kozienice.

Obszary leżące w granicach OEZ charakteryzowały się znaczącym przekształceniem stanu środowiska przyrodniczego, o czym świadczą m.in. następujące wskaźniki:

• udział emisji zanieczyszczeń pyłowych w kraju – 77,7%,

• udział emisji zanieczyszczeń gazowych w kraju – 81,6%, 

• udział gruntów zdegradowanych w kraju – 34,7%,

• udział drzewostanów zagrożonych w kraju – 67,3%,

• udział odpadów przemysłowych nagromadzonych w kraju – 91,5%,

• udział wytworzonych odpadów przemysłowych w kraju – 91,3%.

Chociaż od wyznaczenia tych obszarów minęło blisko 40 lat i stan środowiska przyrodniczego w Polsce uległ znaczącej poprawie w związku z wprowadzeniem bardziej restrykcyjnych przepisów prawnych w zakresie ochrony środowiska, niektóre z wymienionych terenów także dziś są zaliczane do obszarów klęski ekologicznej.

Należą do nich m.in.:

• Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP),

• Legnicko‑Głogowskie Zagłębie Miedziowe,

• Kraków i okolice,

• Trójmiasto i rejon Zatoki Gdańskiej,

• Bełchatowskie Zagłębie Węglowe.

Wymienione obszary charakteryzowały się w przeszłości znaczną koncentracją przemysłu ciężkiego, wydobywczego, paliwowego, chemicznego, energetycznego, czego skutkiem było znaczące zanieczyszczenie poszczególnych komponentów środowiska. Mimo częściowej restrukturyzacji przemysłu i zmniejszenia emisji substancji pyłowych i gazowych (zawierających m.in. węglowodory, metale ciężkie, dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, związki fluoru i azotu) oraz mimo ograniczenia produkcji ścieków, czemu towarzyszyła poprawa jakości powietrza i wód, zanieczyszczenia są ciągle obecne np. w glebach i roślinności. Nierzadko występują także kwaśne opadykwaśny opadkwaśne opady. Z kolei działalność górnicza spowodowała przemieszczenia skał, powodując odczuwalne wstrząsy tektoniczne oraz powstawanie zapadlisk i rowów. Odpady węglowe, żużle wielkopiecowe i skały płonne, gromadzone na hałdach i składowiskach (przykładem może być Góra Kamieńska koło Bełchatowa oraz zbiornik odpadów przemysłowych Żelazny Most), choć w znacznej części zrekultywowane, zajmują ciągle dużą powierzchnię. Mogą one być źródłem wtórnego zanieczyszczenia środowiska.

R11TAGRJ1IFGB

Zdjęcie przedstawia Żelazny Most. Jest to półokrągłe zagłębienie w ziemi wypełnione odpadami poflotacyjnymi o szarym zabarwieniu. Na brzegach znajduje się piasek.

R1Lhqva7NFl0x

Zdjęcie przedstawia widok na Górę Kamieńską. Na pierwszym planie znajduje się trawiasty teren z pasącymi się krowami. W tle jest Góra Kamieńska z wiatrakami.

Jeszcze 20 lat temu obszarem klęski ekologicznej były Sudety. W XX w. pogranicze polsko‑czesko‑niemieckie było regionem o najbardziej zanieczyszczonym środowisku w Europie, dlatego nazwano je „Czarnym Trójkątem”. Znajdują się w nim trzy duże zagłębia węgla brunatnego  – Turoszowskie, Łużyckie i Północnoczeskie – oraz kilka dużych elektrowni. Pod koniec lat 80. XX w. z regionu tego, zajmującego 32 400 km² powierzchni, pochodziło 30% emisji dwutlenku siarki (SO₂) w Europie. Obecność zanieczyszczeń gazowych w powietrzu przyczyniła się do wystąpienia utrzymującego się przez lata zjawiska kwaśnych opadów, powodującego obumieranie górskich drzewostanów oraz zakwaszenie i wyjałowienie gleb. W latach 1981–1987 w Sudetach obumarło aż 11 tys. ha drzewostanów. W całych Sudetach klęska ekologiczna objęła obszar około 15 tys. ha. Masowe zamieranie drzewostanów wystąpiło w Górach Izerskich i Karkonoszach, a także w Sudetach Wschodnich, np. w Masywie Śnieżnika.

R1ZcSYstGAj19

Fragment mapy przedstawia Czarny Trójkąt. Obejmuje on południowe Niemcy w tym Ćwików, Kamienicę Saską, Drezno. Południowo zachodnią Polskę w tym Jelenią Górę i Wałbrzych. Duży ośrodek poza wyznaczonym terenem to Wrocław. Północne Czechy, Duży ośrodek zaznaczony poza wyznaczonym terenem to Praga.

W latach 90. XX w. podjęto działania na rzecz poprawy stanu środowiska w tym regionie. Służyły temu np. likwidacja lokalnych źródeł emisji dwutlenku siarki poprzez modernizację indywidualnych systemów grzewczych i unowocześnianie procesów technologicznych w starych elektrowniach, ograniczenie produkcji kopalń czy uruchomienie zintegrowanej sieci 43 automatycznych stacji monitoringu powietrza rozmieszczonych w Polsce, Czechach i Niemczech. Wskutek podjętych działań nastąpiło ograniczenie emisji zanieczyszczeń gazowych i mniejsza częstotliwość występowania kwaśnych opadów. Drzewostany górskie zaczynają się odradzać, choć w niektórych rejonach następuje ponowne obumieranie nowo nasadzonych drzew. Jest to odległe echo kwaśnych opadów sprzed kilkudziesięciu lat, które spowodowały zakwaszenie gleb i ich wyługowanie ze składników pokarmowych. Ich niedobór wpływa dziś na powstawanie uszkodzeń nowych drzewostanów.

RtiwRjuwGu9Kg

Zdjęcie przedstawia skutek kwaśnego deszczu. Drzewa są nagie, całkowicie pozbawione zieleni. Niektóre są połamane. Pomiędzy nimi rośnie niska zielona roślinność.

Przykład regeneracji lasów w Sudetach wskazuje jednak, że podjęcie odpowiednich działań służących ograniczeniu antropopresji może przynieść pozytywne rezultaty.

Obszarami zagrożonymi wskutek emisji zanieczyszczeń są także niektóre miasta. Wynika to z faktu, że na stosunkowo niewielkim obszarze skoncentrowane są liczne źródła zanieczyszczeń – emitory pyłów i gazów, składowiska odpadów, zrzuty ścieków i in. Ta różnorodna i skoncentrowana antropopresja powoduje, że zmianom ulegają wszystkie komponenty środowiska. Długoletnie badania prowadzone w ramach monitoringu jakości powietrza wskazują, że głównym źródłem zanieczyszczenia środowiska miejskiego są substancje pochodzące z tzw. niskiej emisji, czyli indywidualnych palenisk domowych, pieców, kotłowni i innych instalacji grzewczych, wyposażonych w kotły nieodpowiedniej klasy, w których wykorzystuje się niskiej jakości węgiel, muł i miał węglowy, czasem odpady. Do najbardziej zanieczyszczonych miast w Polsce należą: Opoczno, Żywiec, Rybnik, Kraków, Nowy Sącz. Więcej na ten temat przeczytasz w e‑materiale „Najbardziej zanieczyszczone miasta Polski”.

Rx2QSYu3w12gC

Zdjęcie przedstawia smog kwaśny. Za smogiem znajdują się historyczne zabudowania miasta. W tle jest komin fabryczny.

Klęska ekologiczna nie musi być spowodowana długotrwałym oddziaływaniem różnych zagrożeń środowiska przyrodniczego, jak to miało miejsce w prezentowanych powyżej przykładach. Może być również wywołana krótkotrwałym wpływem różnych czynników o znacznej intensywności presji na środowisko, np. awarii. Przykłady takich katastrof ekologicznych znajdziesz w poniższej galerii.

Rvq75R1RoWbjx

Zdjęcie przedstawia pożar szybu naftowego. Na pierwszym planie znajduje się błotnisty niezagospodarowany teren. W tle wydobywa się jasny dym.

R1ATmfi1GvfBy

Zdjęcie przedstawia blok czwarty reaktora czarnobylskiego. Jest to stary, metalowy budynek. W górę piętrzy się z niego okrągła konstrukcja.

R1FDtwDfTU4k4

Zdjęcie przedstawia pożar lasu. Na środku zdjęcia znajduje się wypalona czarna ziemia oraz brązowe spalone drzewa. Znad terenu unosi się jasny dym. Na dole i na górze drzewa pozostały nietknięte.

RwlkvUpZ7oAqw

Zdjęcie przedstawia powódź w Starym Dworze. Woda sięga połowy wysokości tabliczki z nazwą miejscowości. W tle znajdują się zalane drzewa.

Słownik