Formy popełnienia przestępstwa i wykroczenia

Zagadnienie form popełnienia czynu zabronionegoczyn zabronionyczynu zabronionego wiąże się z dwoma rodzajami sytuacji:

• z etapami realizacji decyzji o popełnieniu przestępstwaprzestępstwoprzestępstwa lub wykroczeniawykroczeniewykroczenia przez jednego sprawcę (formy stadialne);

• z jedną akcją przestępczą i wielością podmiotów występujących w jej ramach (formy zjawiskowe, zwane też przestępnym współdziałaniem).

Formy stadialne

Formy stadialne dotyczą czynów umyślnych. Ich konstrukcja opiera się na psychologicznym schemacie kolejności etapów decyzji o popełnieniu przestępstwa, określanym jako iter delicti (łac. droga przestępstwa, pochód przestępstwa). W tym psychologicznym schemacie występują kolejno cztery elementy:

Nie można utożsamiać schematu psychologicznego z normatywną konstrukcją form stadialnych. Co bardzo istotne – nieuzewnętrzniony zamiar nigdy nie będzie czynem, a więc nie może stanowić formy stadialnej w myśl paremii: cogitationis poenam nemo patitur (łac. zamiar nie podlega karze).

Rozważania form stadialnych dotyczą jedynie przestępstw i wykroczeń umyślnych, ponieważ zamiar jest równoznaczny z umyślnością. Czyny nieumyślne mogą występować jedynie w formie dokonania.

Przygotowanie

Zgodnie z art. 16 $\S$ 1 Kodeksu karnego przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, szczególnie jeśli w tym celu:

• wchodzi w porozumienie z inną osobą;

• uzyskuje lub przysposabia środki;

• zbiera informacje;

• sporządza plan działania.

Zasadą jest niekaralność przygotowania. Na mocy art. 16 § 2 Kodeksu karnego przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Przepisy zawierające karalne przygotowanie przewidują sankcję niższą niż za dokonanie.

Przy przygotowaniu warto zaznaczyć występowanie instytucji dobrowolnego odstąpienia od czynu zabronionego. Art. 17 Kodeksu karnego stanowi, że nie podlega karze za przygotowanie ten, kto dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości. W razie wejścia w porozumienie z inną osobą w celu popełnienia czynu zabronionego nie podlega karze ten, kto ponadto podjął istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu.

Usiłowanie

Usiłowanie określone zostało w art. 13 $\S$ 1 Kodeksu karnego oraz w art. 11 $\S$ 1 Kodeksu wykroczeń. Można je scharakteryzować przez wskazanie trzech przesłanek, dwóch pozytywnych i jednej negatywnej:

• zamiaru popełnienia czynu zabronionego,

• bezpośredniego zmierzania do dokonania,

• braku dokonania.

Jeżeli chodzi o usiłowanie przestępstwa, to co do zasady usiłowanie jest karalne zawsze zgodnie z ustawowym zagrożeniem za przypisane sprawcy przestępstwo. Wyjątkiem jest sytuacja usiłowania nieudolnego, opisanego w art. 13 § 2 Kodeksu karnego. Według tego przepisu odpowiada za usiłowanie także ten, kto wypełnia ogólne przesłanki usiłowania, a jednocześnie nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego. Jest to przypadek, gdy dokonanie obiektywnie nie jest możliwe, ale sprawca o tym nie wie. Jego czyn powoduje odpowiedzialność karną, ponieważ zamanifestował on zamiar popełnienia czynu zabronionego, odzwierciedlający się w zachowaniu bezpośrednio zmierzającym do dokonania. W przypadku usiłowania nieudolnego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Według art. 15 Kodeksu karnego nie podlega karze za usiłowanie ten, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego (są to dwie konstrukcje: w pierwszej części przepisu – dobrowolne odstąpienie od dokonania, a w końcowej – skuteczny czynny żal). Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w stosunku do sprawcy, który dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego (nieskuteczny czynny żal).

W Kodeksie wykroczeń usiłowanie jest karalne wyjątkowo, to znaczy tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Karę za usiłowanie wymierza się wówczas w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia. Nie podlega karze za usiłowanie ten, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego (art. 11 Kodeksu wykroczeń).

Formy zjawiskowe (przestępnego współdziałania)

Sprawstwo

W Kodeksie karnym – w przeciwieństwie do Kodeksu wykroczeń – szczegółowo określono konstrukcję sprawstwa. Na mocy art. 18 $\S$ 1 Kodeksu karnego sprawstwo może występować jako:

• sprawstwo pojedyncze (indywidualne, jedynosprawstwo) – gdy  jedna osoba sama wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego;

• współsprawstwo – gdy co najmniej dwie osoby popełniają czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu;

• sprawstwo kierownicze – gdy dana osoba kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę;

• sprawstwo polecające – gdy dana osoba, wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie czynu zabronionego.

Podżeganie

Podżeganie – w myśl art. 18 $\S$ 2 Kodeksu karnego oraz art. 12 Kodeksu wykroczeń – występuje wtedy, gdy dana osoba nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego.

Pomocnictwo

Na mocy art. 18 $\S$ 3 Kodeksu karnego oraz art. 13 Kodeksu wykroczeń za pomocnictwo odpowiada ten, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, np. dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji. Za pomocnictwo odpowiada także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie.

Zasady rządzące odpowiedzialnością za formy zjawiskowe (przestępne współdziałanie)

1. Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających.

2. Okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące odpowiedzialność, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą.

Karalność form zjawiskowych

Słownik