Dla ludzi średniowiecza państwo i Kościół stanowiły dwie uzupełniające się hierarchie. Wpływało to na rozumienie charakteru władzy monarchy – uznawano, że odnosi się ona jednocześnie do praw ludzkich i boskich. Kwestia ta była dyskutowana przez cały okres średniowiecza. Król traktowany był jako persona mixta („osoba przemieszana”) – z jednej strony uważano go za osobę świecką, z drugiej natomiast był quasi‑kapłanem. W trakcie ceremonii koronacji doznawał odrodzenia dzięki aktowi świętego namaszczenia, oznaczającego przyjęcie łaski Bożej. Tym samym stawał się następcą Chrystusa i od tego momentu wszystko, co czynił, było wyrazem woli Boga.

Jak zauważa Łukasz Szymański:

R12yKQ465ux2l1

Średniowieczna rycina przedstawia pomieszczenie, w którym przed biskupem klęczy mężczyzna z rękami złożonymi do modlitwy. Po lewej stronie stoją licznie zgromadzeni duchowni, po prawej stronie rycerze i szlachta.

Fundamentalne znaczenie dla legitymizacji królewskiej władzy i uznania jej ciągłości miała sakrasakrasakra, czyli namaszczenie i wręczenie insygniów władzy. Dzięki temu rytuałowi monarcha stawał się w oczach narodu wybrańcem Boga. Zwyczaj ten wprowadzono w monarchii francuskiej, za czasów dynastii Karolingów. Po wyborze władcy następowała konsekracjakonsekracjakonsekracja, czyli błogosławieństwo, po czym król składał przysięgę koronacyjną, zobowiązując się do stania na straży bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Po przysiędze następowała tzw. inwestytura, podczas której władca otrzymywał berło, miecz, pierścień, złote jabłko i włócznię, stanowiące insygnia władzy. Ceremonię kończyło nałożenie korony, co oznaczało oficjalne wstąpienie na tron, czyli intronizację. Podobieństwo królewskiej sakry do święceń kapłańskich miało podkreślać, że władca nie jest jedynie osobą świecką, że dbając o sprawiedliwość w królestwie działa w zastępstwie Boga. Oznaczało to także, że władca jedynie Bogu jest podległy. Od Boga otrzymywał swój urząd i państwo i tylko przed Bogiem odpowiadał za swoje czyny i decyzje.

Święty Tomasz z Akwinu pisał:

Znaczenie sakry w wiekach średnich można zrozumieć przez odniesienie do Starego Testamentu. Fragment Księgi Królów mówi o Samuelu, który wylewa na głowę Saula fiolkę oleju, mówiąc , że dzięki temu staje się on innym człowiekiem. Ceremonia namaszczenia królów chrześcijańskich bezpośrednio odnosiła się do biblijnej sceny pomazanie Saula świętym olejem.

Uznanie duchowego charakteru władzy królewskiej znajduje odzwierciedlenie w sztuce średniowiecza. Na portalach słynnych katedr w St. Denis, Chartres i Notre Dame w Paryżu zestawiano posągi francuskich władców z królami starotestamentowymi. Podobny zabieg można zaobserwować w pochodzącym z końca XI lub początku XII wieku, gdzie pomiędzy świętymi patronami i opatami umieszczono wizerunki królów i cesarzy. Ratyzbońscy mnisi przedstawili na miniaturach panującego cesarza oraz dwóch królów: Konrada, władcę Italii i Henryka‑juniora, króla Niemiec. Manuskrypt ten jest przechowywany w Bibliotece Kapitulnej Katedry Krakowskiej.

R1A13ArcjPhgY

Zdjęcie przedstawia trójnawową bazylikę utrzymaną w stylu gotyckim. Trzy wejścia zdobią duże, półkoliste tympanony - centralny przedstawia Sąd Ostateczny, dwa boczne sceny z życia patrona kościoła (komunię oraz męczeństwa świętego Dionizego i towarzyszy). Prawą nawę bazyliki wieńczy strzelista wieża zakończona spiczastym dachem z krzyżem. W górnej części środkowej nawy znajduje się rozeta z kolorowym witrażem. Przed bazyliką znajduje się płot, a przed nim brukowany plac, po którym chodzą ludzie.

Koronacje w średniowiecznych monarchiach europejskich przebiegały według zasad formułowanych w tzw. ordines coronandi. Rytuały te ulegały zmianom, jednak pozostawały silnie osadzone w liturgii kościelnej. We Francji do wieku XIII sakra królewska uważana była za sakrament. Podtrzymywało to prestiż władzy królewskiej wynikający z jej sakralnego charakteru, ale bywało także odczytywane jako próba kontrolowania monarchii przez Kościół. W obawie przed taką zależnością, w XIII stuleciu, na obszarze Rzeszy Niemieckiej stworzono teorię, że król otrzymuje władzę w wyniku śmierci poprzednika lub w efekcie elekcji, a koronacja wraz namaszczeniem jest aktem o znaczeniu symbolicznym, który jedynie dopełnia i podkreśla faktyczny stan rzeczy. Radykalne ujęcia mówiły, że liczy się prawo krwi i samo narodzenie się następcy wynika z woli Boga.

Jak pisze Anna Michałek‑Simińska:

W literaturze doby średniowiecza ideał władcy „z Bożej łaski” (łac. rex Dei gratia) jest szeroko reprezentowany i szeroko dyskutowany. Popularne chansons de gestechansons de gestechansons de geste to pieśni o wielkich czynach królów i rycerzy, ale powstawały również teksty poświęcone dylematom związanym z rozumieniem i sprawowaniem władzy. Wiele z tych utworów miało na celu kształtowanie opinii publicznej i budowanie pozycji monarchy.

Koronacja i sakra w tradycji polskiej

Koronacja władców polskich także była obrzędem łączącym w sobie świecki i sakralny charakter – święte namaszczenie i przekazanie insygniów władzy wiązało się z liturgią mszalną. Koronowanymi władcami z dynastii piastowskiej byli: Bolesław Chrobry, Mieszko II, Bolesław II Szczodry, Przemysł II, Władysław Łokietek i Kazimierz III Wielki. Koronacja Bolesława Chrobrego miała miejsce w roku 1025 roku w czasie Wielkanocy. Nie jest znane jej dokładne miejsce – trwają spory, czy było to Gniezno czy Poznań. Władcę koronował arcybiskup gnieźnieński Hipolit.

R1WMnPM5re37J

Obraz przedstawia wnętrze kościoła, tuż przy głównym ołtarzu. Znajduje się tu tłum ludzi w średniowiecznych strojach. Przy ołtarzu, na którym leży trumna ze szczątkami świętego Wojciecha stoi Bolesław trzymając włócznię świętego Maurycego i gwóźdź z Krzyża Świętego - dar Ottona. Biskup Radzynty wraz z cesarzem kładą mu na głowę koronę królewską. Cesarz Otto w koronie na głowie i długiej pelerynie stoi u stóp ołtarza boso. Ma wyciągniętą przed siebie prawą rękę, w lewej trzyma berło. Cesarskie buty trzyma giermek znajdujący się w głębi obrazu, na prawo. Za Ottonem znajduje się królowa Kunhilda z nastoletnim synem Mieszkiem Drugim. Dalej rycerz Stoigniew piastujący miecz, obok Światopełka księcia kijowskiego i Bezpryma, starszego syna Bolesława. Na pierwszym planie na prawo rycerz Nawoj z rodu Sieciechów wsparty na tarczy i w hełmie z orlimi skrzydłami. Obok złotego tronu stoi brat króla Władywój, trzymając chorągiew królewską. Zza kolumny wygląda Emeryk węgierski. W głębi kościoła rycerstwo i licznie zgromadzony tłum rycerzy, kobiet i duchownych.

Jak pisze Krzysztof Grecki:

Według Długosza namaszczenie króla sprawiało, że upodabniał się do Chrystusa Pomazańca. Królowie polscy wraz z biskupami mieli rozszerzać wiarę w Boga, a ich władza duchowna miała większe znaczenie od władzy świeckiej. Przekonanie to ugruntowuje literatura staropolska.

Literatura parenetyczna

W czasach średniowiecza rozwijał się nurt literatury parenetycznej, tzn. propagującej idealne wzorce osobowe: władcy, rycerza i świętego. Model idealnej postaci władcy pojawiały się m. in. w biografiach, często wkomponowanych w kroniki. Przykładem może być wizerunek Bolesława Chrobrego, stworzony przez Galla Anonima. Polski król, w ujęciu autora Kroniki Polskiej, jest wzorem mądrości, odwagi i pobożności. Ideałem władcy w ujęciu Galla Anonima jest również postać Bolesława Krzywoustego. Wzorzec osobowy kształtowany przez utwory o charakterze parenetycznym obejmował także sprawiedliwość i miłosierdzie dla poddanych.
W kronikach znajdujemy również fragmenty świadczące o przekonaniu o nadprzyrodzonym charakterze władzy – np. o cudownym pochodzeniu insygniów królewskich, takich jak miecz Bolesława Chrobrego zwany Szczerbcem.

Słownik