Przeczytaj
Dążenie do odrodzenia prawosławia
W XVI w. zmieniło się położenie Kościoła prawosławnego. W wyniku ekspansji większość wyznawców prawosławia znalazła się pod panowaniem tureckim, a wierni musieli się skoncentrować na obronie swojej tożsamości. Część z nich zaczęła stopniowo odchodzić od swojej wiary, mimo że nie było to odgórnie narzucone. Przejście na islam przynosiło poprawę warunków życia i umożliwiało zrobienie kariery wojskowej lub dworskiej. Dodatkowym czynnikiem działającym na niekorzyść prawosławia było niewykształcenie się nurtu humanistycznegohumanistycznego w tym kręgu kulturowym, co zniechęcało do Cerkwi szlachtę, gdyż ta chciała obracać się w kręgu oddziaływania nowej intelektualnej mody. Braki te piętnowali ludzie świeccy i to właśnie oni stali się orędownikami zmian. Pierwsze miejsce wśród nich zajmował najbogatszy magnat Rzeczypospolitej Konstanty Wasyl Ostrogski, założyciel prawosławnej trójjęzycznej akademii w Ostrogu oraz sieci szkół przycerkiewnych na Wołyniu, a także inicjator pierwszego pełnego przekładu Pisma Świętego na język staro‑cerkiewno‑słowiański, który opublikowano w 1581 r. i nazwano Biblią ostrogską. Ważny czynnik odnowy stanowiły również świeckie bractwa religijne, powstające w większych miastach.
Określ, jakie znaczenie dla prawosławnych wiernych miało wydanie Biblii ostrogskiej.
Tak o kryzysie, który dotknął prawosławie w XVI w., opowiada historyk Piotr Kroll:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DfrIb2GUD
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Kryzys kościoła prawosławnego.
Indeks dolny Wyjaśnij, w jaki sposób wybierano prawosławnego metropolitę kijowskiego w XVI w. Indeks dolny koniecWyjaśnij, w jaki sposób wybierano prawosławnego metropolitę kijowskiego w XVI w.
W stronę unii
Król Zygmunt III Waza zaczął naciskać na podporządkowanie polskiej Cerkwi prawosławnej Kościołowi katolickiemu. W dzieło reformy włączyli się wkrótce prawosławni biskupi, którzy – aby uwolnić się od nacisku świeckich, a także zabezpieczyć się przed rosnącą potęgą patriarchatu moskiewskiego i cara – gotowi byli zgodzić się na unię z Kościołem katolickim. Jej istotą miało być uznanie prymatu papieża przy jednoczesnym zachowaniu własnego języka nauczania i form kultu. Pomysł ten podjęli biskup krakowski Bernard Maciejowski i jezuicijezuici z Piotrem Skargą na czele. W Polsce unię ogłoszono w 1596 r. na synodzie w Brześciu nad Bugiem, od którego zyskała ona miano unii brzeskiej, choć oficjalnie zawarto ją uroczyście w Rzymie w roku poprzednim.
O powodach, dla których część prawosławnego duchowieństwa zdecydowała się zawrzeć unię, opowiada dokładniej dr Piotr Kroll:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DfrIb2GUD
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem W stronę unii brzeskiej.
Indeks dolny Wymień przyczyny, które skłoniły hierarchię prawosławną w Rzeczypospolitej do zgody na zawarcie unii brzeskiej. Indeks dolny koniecWymień przyczyny, które skłoniły hierarchię prawosławną w Rzeczypospolitej do zgody na zawarcie unii brzeskiej.
Unia stała się powodem rozłamu w Cerkwi, jako że bractwa religijne i część duchowieństwa jej nie uznały. Za unią opowiedział się król Zygmunt III Waza i choć nie podjął aktywnych działań w celu zwalczania prawosławia, to jednak do 1609 r. Cerkiew prawosławna działała nielegalnie. Spór załagodził dopiero Władysław IV, zobowiązując się do prowadzenia polityki mającej na celu pogodzenie unitówunitów (katolików obrządku wschodniego) i dyzunitówdyzunitów (prawosławnych). W międzyczasie jednak większość magnaterii i szlachty ruskiej zdążyła już przejść na katolicyzm, na obrońców prawosławia awansowali zaś Kozacy.
Słownik
(z łac. humanus – ludzki) prąd umysłowy i kulturalny okresu odrodzenia, przeciwstawiający teocentrycznej kulturze średniowiecznej zainteresowanie człowiekiem i życiem ziemskim
(z gr. patriarches – praojciec, głowa rodu, od patria – rodowód, rodzina, ojczyzna, pater – ojciec + archon – władający) w Kościołach wschodnich najwyższy duchowny dostojnik
członkowie Towarzystwa Jezusowego (łac. Societas Iesu) – zakonu katolickiego założonego w 1534 r. przez Ignacego Loyolę; cechą charakterystyczną jego charyzmatu jest dyspozycyjność do służenia papieżowi we wszelkich możliwych dziedzinach, a zwłaszcza w zadaniach najtrudniejszych
(z łac. unitus – zjednoczony) wyznawcy Kościołów wschodnich, które połączyły się z Kościołem katolickim na mocy postanowień unii brzeskiej z 1596 r.; unici zaakceptowali dogmaty katolickie i uznali zwierzchność papieża, ale zachowali liturgię grecką i małżeństwo księży, obchodzili święta według kalendarza juliańskiego
(z łac. disunitus – wynikły z zerwania jedności) wyznawcy religii prawosławnej w Rzeczypospolitej, którzy nie przyjęli unii brzeskiej z 1596 r., oraz Ormianie, którzy odrzucili unię zawartą we Lwowie w 1630 r.; nie uznawali dogmatów katolickich ani władzy papieża
Słowa kluczowe
prawosławie, Cerkiew, unia brzeska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, społeczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów, unici, dyzunici, Kościół greckokatolicki
Bibliografia
Historia. Teksty źródłowe, pod red. S. Sierpowskiego, Warszawa 1998.
M. Melnyk, Ewangelicko‑prawosławna komunikacja społeczna na ziemiach ruskich w I Rzeczypospolitej (przełom XVI i XVII w.), w: „Studia Religiologica” 2019, t. 52, nr 2.
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.
T. Kempa, Piotr Skarga a kwestia dialogu katolicko‑prawosławnego w historii i czasach współczesnych, w: „Litteraria Copernicana” 2015, 1 (15).
T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski wobec katolicyzmu i wyznań protestanckich, w: „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1996, R. 40.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 36, Od rokoszu zebrzydowskiego do wojen kozackich, oprac. K. Tyszkowski, Kraków 1923.