Obszary o nieustalonym statusie

Obszary uznawane przez co najmniej jedno państwo

• Abchazja – republika autonomiczna będąca w czasach ZSRR formalnie częścią Gruzji (razem z Osetią Płd.); proklamowała niepodległość w 2008 r., co doprowadziło do wybuchu wojny z Gruzją; po zakończeniu nastąpiło formalne uznanie niepodległości przez Rosję, a następnie Nauru, Nikaraguę, Wenezuelę oraz Osetię Południową i Naddniestrze; granice państwowe mieszczą się w Gruzji, ale faktyczną władzę sprawuje Rosja.
• Osetia Południowa – stanowiła część terytorium Gruzji; w 2008 r., po kilku wojnach, Rosja zajęła sporny teren, a Osetia ogłosiła niepodległość, którą uznały: Rosja, Nauru, Nikaragua, Wenezuela oraz Abchazja i Naddniestrze.
• Cypr Północny – samozwańcze państwo na Cyprze; grecka większość ludności Cypru dążyła do zjednoczenia z Grecją; w 1974 r. podjęto próbę przyłączenia Cypru do Grecji, wkroczyły wojska tureckie i nastąpił podział wyspy; w 1983 r. Cypr Północny ogłosił niepodległość, ale została ona uznana jedynie przez Turcję, a Republikę Cypru reprezentuje odtąd faktycznie tylko ludność grecka.
• Tajwan – rząd Republiki Chińskiej, pokonany w wojnie domowej na kontynencie przez komunistów (1949 r.) schronił się na Tajwanie; uznanie jego niepodległości jest blokowane przez Chiny, które traktują go jako swoją prowincję; Tajwan jest uznawany przez 23 państwa członkowskie ONZ, jednakże Chiny zrywają kontakty gospodarcze z państwem, które uzna niepodległość Tajwanu.
• Kosowo – po rozpadzie Jugosławii Kosowo znalazło się w granicach Serbii; w 2008 r., po wojnie między Albańczykami i Serbami, ogłosiło niepodległość i zostało uznane przez 65 państw, w tym Polskę; jego niepodległości nie uznają m.in. Serbia, Grecja czy Turcja.
• Sahara Zachodnia – kolonia hiszpańska ewakuowana w 1975 r. i podzielona między Maroko i Mauretanię; zbrojny opór ludności skłonił Mauretanię do rezygnacji z roszczeń; Maroko ogłosiło wcielenie całej Sahary Zachodniej, ale społeczność międzynarodowa nie uznała tej decyzji; w 2007 r. nastąpiły pierwsze bezpośrednie negocjacje dotyczące samostanowienia ludności Sahary Zachodniej pomiędzy zainteresowanymi stronami.

Obszary nieuznane za państwo przez żaden inny kraj, lecz posiadające suwerenną władzę

• Górny (Górski) Karabach – obszar formalnie należący do Azerbejdżanu; Ormianie, stanowiący większość ludności tego obszaru, od 1998 r. domagali się włączenia do Armenii, następnie powołali własny rząd i zbrojnie wywalczyli połączenie terytorium z Armenią; konfliktu nie rozstrzygnięto; w 2020 r. konflikt na krótko odżył – toczyły się walki między Armenią i Azerbejdżanem o fragmenty tego terytorium.
• Naddniestrze – obszar Mołdawii na wschodnim brzegu Dniestru, zamieszkany głównie przez Rosjan, którzy po proklamacji niepodległości Mołdawii (1991 r.) – obawiając się włączenia do Rumunii – sami ogłosili niepodległość; konfliktu nie udało się rozwiązać zbrojnie; system gospodarczy jest zbliżony do radzieckiego.
• Somaliland – w latach 80. XX w. w Somalii narastał chaos, zanikła władza centralna, nie pomogła interwencja ONZ; w 1991 r. na północy kraju proklamowano niepodległy Somaliland ze stolicą w Hargeisa; nie jest uznawany na arenie politycznej (ONZ ma świadomość dążeń separatystycznych innych narodów w Rogu Afryki), ale walki ustały, funkcjonuje rząd, są wolne wybory, parlament, armia, linie lotnicze, własna waluta i kontakty ekonomiczne.

Inne obszary o problematycznym statusie

• Czeczenia – nigdy nie zaakceptowała wcielenia jej do ZSRR; w 1957 r. Czeczeni utworzyli republikę autonomiczną, która w 1991 r. ogłosiła niepodległość jako Czeczeńska Republika Iczkerii; po długoletnich wojnach ostatecznie została przyporządkowana Rosji; żadne państwo nie uznało jej niepodległości.
• Kraj Basków – pogranicze hiszpańsko-francuskie jest miejscem konfliktu na tle narodowościowym między władzami a Baskami domagającymi się pełnej niezależności; ma własny parlament i rząd; organizacją walczącą o uzyskanie pełnej niepodległości jest ETA (Baskijski Lud i Wolność).
• Grenlandia – autonomiczne terytorium zależne od Danii, położone na wyspie o tej samej nazwie; ma własny rząd i prawo do decydowania o zasobach naturalnych; budżet w 80% pochodzi z dotacji duńskich; nie jest członkiem UE.
• Krym – rozległy górzysty półwysep na północnych wybrzeżach Morza Czarnego; do XVIII w. zamieszkiwała go głównie ludność tatarska, następnie obszar podbity i zasiedlony przez Rosję (ok. 70–80% Rosjan); w 1954 r. oddany Ukrainie i anektowany przez Rosję siłą w 2014 r.
• Hongkong (a) i Makau (b) – Specjalne Regiony Autonomiczne ChRL, dawna kolonia brytyjska (a) i portugalska (b) (pierwsza i najdłużej istniejąca kolonia europejska na obszarze Chin), przekazana Chinom w 1997 r. (a) i 1999 r. (b); mogą funkcjonować z dużą autonomią co najmniej do 2047 r. (a) i 2049 r. (b), a następnie zostaną włączone do ChRL.

Enklawa
Terytorium otoczone ze wszystkich stron terytorium lądowym innego państwa, np.:

• państwa:
  – San Marino na terytorium Włoch,
  – Watykan na terytorium Włoch, w Rzymie,
  – Lesotho na terytorium RPA,
  

• miasta:
  – hiszpańska miejscowość Llívia, która ze wszystkich stron graniczy z Francją,
  – niemiecka miejscowość Büsingen, która ze wszystkich stron graniczy ze Szwajcarią,
  – włoskie miasto Campione d’Italia, które ze wszystkich stron graniczy ze Szwajcarią,
  – rosyjskie Miedwieżje-Sańkowo, które ze wszystkich stron graniczy z Białorusią,
  – w Armenii znajdują się trzy fragmenty należące do Azerbejdżanu.

  Eksklawa
  Część terytorium państwa lub innej jednostki administracyjnej, położona w oddzieleniu od głównego jej obszaru, lecz na tym samym obszarze lądowym (przeważnie jest to jeden kontynent), np.:

  • Prusy Wschodnie w latach 1920–1939,
  • półwysep Westerplatte należący do Rzeczypospolitej w latach 1926–1939 leżał na terenie Wolnego Miasta Gdańska,
  • Alaska oddzielona od pozostałej części USA przez Kanadę,
  • należący do Rosji obwód kaliningradzki położony między Polską i Litwą nad Bałtykiem,
  • hiszpańskie miasta Ceuta i Melilla stanowiące eksklawy na terytorium Maroka,
  • hiszpańskie miasto Llívia we Francji,
  • brytyjska Irlandia Północna stanowiąca eksklawę na terytorium Republiki Irlandzkiej,
  • trzy eksklawy Uzbekistanu położone na terytorium Kirgistanu,
  • dwie eksklawy Tadżykistanu położone na terytorium Kirgistanu,
  • Nachiczewańska Republika Autonomiczna oddzielona jako odosobniona część Azerbejdżanu,
  • belgijskie miasto Baarle-Hertog położone na terenie Holandii,
  • gmina Fabianki będąca częścią powiatu włocławskiego, oddzielona jest od głównego obszaru miastem na prawach powiatu - Włocławkiem.

Forma rządów
monarchia – głową państwa jest monarcha (sułtan, szejk, książę, król, cesarz itp.), niewybierany w sposób republikański, często dożywotnio i dziedzicznie:

• absolutna – władza monarchy jest nieograniczona i w pełni należy do władcy, który sprawuje rządy autokratyczne (sam decyduje o wszystkich sprawach kraju i nie jest kontrolowany),
• parlamentarna – monarcha dzieli władzę z wybranym przez ogół obywateli zgromadzeniem przedstawicieli (parlamentem), pełniąc głównie funkcje reprezentacyjne,
• konstytucyjna – różni się od parlamentarnej tym, że cała władza przechodzi na parlament i ministrowie muszą uzyskać poparcie parlamentu w określonych działaniach administracji rządowej,

Styl życia i stosunek władzy do ludności

• demokratyczny – władza jest traktowana jako służba na rzecz narodu, a obywatele mają na nią pewien wpływ poprzez wybory,
• autorytarny – autokratyczny władca (np. monarcha, prezydent, sekretarz partii) uważa się za nieomylnego, nie liczy się z potrzebami jednostki ludzkiej i podporządkowuje życie obywateli aparatowi przymusu; przykłady państw autorytarnych: Polska za czasów sanacji, Białoruś, Chiny, Kuba; ekstremalną wersją jest totalitaryzm, np. Włochy w okresie faszystów, nazistowska III Rzesza, ZSRR Stalina.

System rządów
Rola organów władzy i stosunki między nimi.
Parlamentarny – opiera się na tzw. podwójnej egzekutywie, czyli na rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa; pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie; głowa państwa może rozwiązać parlament; np. Polska, Słowacja, Szwecja, Litwa, Holandia, Albania, Grecja, Hiszpania,

• parlamentarno-gabinetowy – rząd z premierem na czele jest powoływany przez parlament we współpracy z głową państwa, np. Wielka Brytania,
• kanclerski – głowa państwa ma nieliczne uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej; pozycja kanclerza jest silniejsza niż premiera, np. Niemcy,

Struktura terytorialno-organizacyjna

• państwa unitarne (jednolite) – charakteryzuje się wewnętrzną jednolitością; wszystkie jednostki administracyjne wchodzące w skład państwa są tak samo zorganizowane i podporządkowane organom centralnym,
• państwa federalne (złożone) – małe kraje połączone w większe jednostki polityczne; zachowują swój samorząd, mają własne konstytucje i system prawny oraz władze ustawodawcze i wykonawcze o ograniczonych uprawnieniach; władze państwa uchwalają wspólną konstytucję i przejmują obowiązki w niektórych ważnych dziedzinach, głównie w zakresie obronności, polityki zagranicznej, waluty itd.

Gospodarka

• socjalistyczna – decydująca rola państwa w gospodarce, przejmuje ono własność prywatną środków produkcji w imię realizacji zasad równości i sprawiedliwości społecznej; państwo odbiera znaczną część lub nawet całość dochodów przedsiębiorców, a następnie dzieli je według potrzeb społeczeństwa; państwo decyduje o tym, co i ile należy produkować; płace pracowników niewiele się od siebie różnią, a ich wysokość w małym stopniu zależy od pracowitości, pomysłowości i inwencji twórczej; praca jest na ogół mało wydajna, a produkty i usługi są niskiej jakości; powszechne są niedobory artykułów codziennego użytku, w tym żywności; w rezultacie państwa te przegrały konkurencję gospodarczą z szybko rozwijającymi się krajami Europy Zachodniej i Ameryki Północnej,
• liberalna – rola państwa w gospodarce i życiu społecznym ograniczona jest do minimum; swoboda działania zapewniona jest wszystkim jednostkom gospodarczym; państwo przejmuje tylko niewielką część dochodów przedsiębiorstw, głównie w celu zapewnienia porządku prawnego, bezpieczeństwa publicznego i obrony kraju; pozostała część dochodu pozostaje w rękach przedsiębiorców produkujących takie wyroby lub wykonujących usługi, na które istnieje największe zapotrzebowanie rynku (gospodarka rynkowa).

terytorium zamorskie
terytoria zależne należące do Wielkiej Brytanii, np. Falklandy, Bermudy, Gibraltar,

wspólnota (zbiorowość) zamorska
obszary należące do Francji, których mieszkańcy mają dużą autonomię, natomiast nie biorą udziału w wyborach we Francji, np. Polinezja Francuska, Wallis i Futuna,

departament zamorski
francuskie terytorium zależne, którego mieszkańcy mają takie same prawa jak mieszkańcy departamentów (odpowiedników polskich powiatów), np. biorą udział w wyborach we Francji, np. Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska i Reunion,

dominium
istniejąca w przeszłości posiadłość brytyjska o najwyższym stopniu autonomii; obecnie jest niepodległe, ale nadal (jako członek Brytyjskiej Wspólnoty Narodów) uznaje brytyjską monarchię, np. Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Jamajka,

dependencja korony brytyjskiej
terytorium brytyjskie formalnie suwerenne, ale w rzeczywistości podległe (zależność wynika z tradycji); jej głową jest monarcha brytyjski w ramach unii personalnej z Wielką Brytanią; są rajami podatkowymi, gdyż nie należą do UE: Guernsey, Jersey i Wyspa Man, W-y Normandzkie,

terytorium zewnętrzne
należące do Australii, np. Norfolk, Wyspy Kokosowe,

państwo stowarzyszone
niepodległe państwo, które dobrowolnie zgadza się na to, żeby inne (większe) prowadziło w jego imieniu np. politykę zagraniczną lub obronną, np. Portoryko czy Mariany Północne stowarzyszone z USA, Wyspy Cooka stowarzyszone z Nową Zelandią, Antyle Holenderskie stowarzyszone z Holandią,

protektorat
państwo o własnym ustroju i własnych instytucjach sprawujących władzę, ale będące pod pewnymi względami zależne od innego państwa (np. Bhutan, którego polityka zagraniczna prowadzona jest przez Indie),

kondominium
terytorium zależne zarządzane wspólnie przez co najmniej dwa państwa-metropolie (np. Andora do 1992 r. zarządzana wspólnie przez Hiszpanię i Francję, Nowe Hybrydy pozostające pod wspólną kontrolą Wielkiej Brytanii i Francji do 1980 r.),

terytorium powiernicze i mandatowe
terytorium zarządzane przez jedno lub kilka państw z ramienia ONZ (terytorium powiernicze) lub, przed II wojną światową, z ramienia Ligi Narodów (terytorium mandatowe); ostatnim terytorium powierniczym było Palau do 1994 r.