Przeczytaj
Państwa
Czym jest państwo?
PaństwoPaństwo to zorganizowana politycznie społeczność zamieszkująca określone terytorium, mająca swój rząd i swoje prawa.
Obecnie istnieje 195 państw (stan na 2021 r.) mających pełne uznanie międzynarodowe (193 będące członkami ONZ oraz Watykan i Palestyna, czyli tzw. państwa obserwatorzy). Niektóre terytoria nie zyskały pełnego uznania międzynarodowego (np. Kosowo, Abchazja czy Tajwan) lub nie spełniają kryterium realnego sprawowania władzy nad całym terytorium (np. Sahara Zachodnia).
Autonomia Palestyńska, Palestyna (Strefa Gazy i Zachodni Brzeg Jordanu) to terytoria zajęte przez Izrael w wojnie sześciodniowej w 1967 r. (wcześniej w rękach Jordanii i Egiptu), zamieszkane głównie przez palestyńskich Arabów (muzułmanów i częściowo chrześcijan), domagających się prawa do własnego państwa. Jej autonomia została ogłoszona w 1994 r. Posiada status członka obserwatora ONZ. Nie jest formalnie uznana ani przez Izrael, ani przez ONZ, jednak 108 państw (w tym Polska) uznaje palestyńskie władze narodowe za podmiot prawa międzynarodowego.
Granice państw
Granica to płaszczyzna prostopadła do powierzchni ziemi, której przebieg określa linia graniczna. Może być:
naturalna (prowadzona wzdłuż łańcuchów górskich, rzek) – często korzystna ze względu na obronę kraju,
sztuczna (geometryczna – rozciągająca się wzdłuż południków i równoleżników), np. granica między Kanadą i USA w znacznej części przebiega wzdłuż równoleżnika 49ºN, natomiast w Afryce kolonizatorzy wyznaczyli sztuczne granice (niezgodne z podziałem etnicznym czy kulturowym, przebiegające wzdłuż linii prostych), które nie uległy zmianom w wyniku dekolonizacji, co obecnie jest przyczyną wielu konfliktów.
Można wyróżnić także granice organizacji międzynarodowych, np. UE i związane z nią granice strefy Schengen. Na wewnętrznych granicach tej strefy zostały zniesione kontrole graniczne, zatem granice państw należących do tej strefy są otwarte. Natomiast pomiędzy niektórymi państwami buduje się mury, np. na granicy USA i Meksyku.
Stolice państw
Stolica to siedziba głowy państwa, parlamentu, rządu oraz międzynarodowych biur i ambasad państw obcych. Rodzaje stolic:
stała (historyczna) – miasto, które pełni tę funkcję przez stulecia (będące zalążkiem danego państwa), np. Rzym, Paryż, Londyn czy Ateny,
ustanowiona – powstała w wyniku decyzji administracyjnej, np.:
Canberra została wybrana na stolicę Australii, ponieważ dwa największe miasta tego kraju są stolicami stanów silnie ze sobą rywalizujących (Melbourne – stanu Wiktorii, a Sydney – Nowej Południowej Walii),
w Kanadzie stolicę ustanowiono w Ottawie na drodze kompromisu między anglojęzycznym Toronto i francuskojęzycznym Quebekiem,
w Brazylii przeniesiono stolicę z Rio de Janeiro (położonego na bardzo gęsto zaludnionym wybrzeżu kraju) do Brasílii (interioru), żeby ożywić gospodarczo ten region – zbudowano wówczas to miasto na surowym korzeniu,
Islamabad, stolica Pakistanu, zastąpił Karaczi – w ten sposób podkreślono przynależność terytorium, na którym leży, do Pakistanu,
Nigeria przeniosła stolicę z Lagos do Abudży,
Tanzania przeniosła stolicę z Dar es Salaam do Dodomy,
podzielona – funkcję tę pełnią dwa miasta (jest między nimi rozdzielona), np.:
w Holandii siedziba parlamentu i rządu mieści się w Hadze, a siedziba króla w Amsterdamie, oficjalnej stolicy kraju,
w RPA siedziba rządu znajduje się w Pretorii, a stolicą konstytucyjną (parlamentu) jest Kapsztad,
w Boliwii funkcję stolicy pełni La Paz, mimo że zgodnie z ustawą zasadniczą jest nią Sucre,
Jerozolima, stolica Izraela, nie jest uznawana przez ONZ, dlatego większość siedzib zagranicznych ambasad znajduje się w Tel Awiwie‑Jafie.
Niektóre stolice w strefie międzyzwrotnikowej położone są na dużej wysokości (z uwagi na gorący klimat). Przykładami takich stolic są: La Paz w Boliwii, Quito w Ekwadorze, Bogota w Kolumbii i Addis Abeba w Etiopii.
Elementy państwa
W skład państwa wchodzą następujące elementy:
terytorium:
lądowe,
przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym,
zasoby wnętrza Ziemi pod terytorium lądowym,
obszary wodne: wody śródlądowe oraz morskie wody wewnętrzne i wody terytorialne (tylko dla krajów z dostępem do morza),
pokłady statków, samolotów i placówki dyplomatyczne, które znajdują się za jego granicami (w aspekcie prawnym),
ludność,
suwerenna (niezależna) władza.
Morskie wody wewnętrzne | Wody terytorialne | Wyłączna strefa ekonomiczna |
---|---|---|
|
|
|
Klasyfikacje państw
Podział państw według powierzchni
Często przyjmuje się, że duży kraj to taki, którego powierzchnia przekracza 2,5 mln km². Jest obecnie dziewięć takich państw. Natomiast powierzchnia minipaństwa nie przekracza 1 tys. km². Jest ich obecnie 24. Jednak według norm prawa międzynarodowego każdy kraj zajmuje jednakową pozycję w kontaktach z innymi.
Państwo | Wielkość [km²] |
---|---|
Rosja | 17 098 242 |
Kanada | 9 984 670 |
Chiny | 9 596 960 |
USA | 9 526 468 |
Brazylia | 8 515 767 |
Australia | 7 682 300 |
Indie | 3 287 263 |
Argentyna | 2 780 400 |
Kazachstan | 2 724 900 |
Algieria | 2 381 741 |
Państwo | Wielkość [km²] |
---|---|
Watykan | 0,44 |
Monako | 1,95 |
Nauru | 21,30 |
Tuvalu | 26,00 |
San Marino | 61,6 |
Liechtenstein | 160,00 |
Wyspy Marshalla | 181,40 |
St. Kitts i Nevis | 261,00 |
Malediwy | 298,00 |
Malta | 316,00 |
Enklawy i eksklawy
Podziały państw według ustrojów politycznych
Ustrój polityczny to sposób kierowania społeczeństwem przez państwo; obejmuje metody rządzenia, stosunek organów władzy centralnej do organów terenowych oraz strukturę prawno‑administracyjną danego kraju.
Kolonializm i dekolonizacja
Przebieg kolonializmu i dekolonizacji
Kolonializmem nazywa się polityczne i gospodarcze podporządkowanie krajom Europy, Stanom Zjednoczonym i Japonii tzw. terytoriów zamorskich. Zapoczątkowana była na przełomie XV i XVI w., w okresie wielkich odkryć geograficznych, miała na celu wzbogacanie się państw‑metropolii (państw imperialistycznych w stosunku do kolonii) w wyniku podbojów i rywalizacji gospodarczej. Czasem można spotkać się z pojęciem półkolonii, które opisuje państwo formalnie niepodległe, jednak w znacznym stopniu uzależnione politycznie i handlowo od mocarstwa kolonialnego.
Dekolonizacja to proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia niepodległych państw w dawnych terytoriach zależnych (za: Encyklopedia PWN, [online], dostępny w internecie: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/dekolonizacja;3891445.html).
Z perspektywy krajów metropolitalnych (kolonizatorów) | Z perspektywy krajów kolonialnych |
---|---|
W krajach metropolitalnych kolonializm przedstawiano jako czynniki powodujący wzrost poziomu rozwoju gospodarczego krajów słabo rozwiniętych, pokój oraz wzrost zamożności tamtejszej ludności. | Z perspektywy wielu nie‑Europejczyków wielkie odkrycia geograficzne oznaczały przybycie najeźdźców z nieznanych im wcześniej kontynentów. Wiązało się to często z brutalnym zniewoleniem, wyzyskiem i trwającą wiele stuleci dominacją polityczną i gospodarczą Europy nad ludnością rdzenną. We współczesnych tekstach krytycznych (np. brazylijskich), czyli zawierających perspektywę ludności rdzennej zamieszkującej ziemie, do których także docierali żeglarze portugalscy, termin wielkie odkrycia geograficzne zastępuje się neutralnym określeniami takimi jak: wielkie podróże morskie, podróże w poszukiwaniu nowych dróg handlowych, podróże w celu ekspansji terytorialnej lub europejska ekspansja morska. |
Terytoria zależne
Cechy i funkcje terytoriów zależnych
Terytoria zależne (niesamodzielne) to obszary o różnym statusie politycznym, cechujące się określoną formą zależności z reguły od państwa, którego niegdyś było kolonią (relikt okresu kolonialnego). Większość z nich to niewielkie wyspy Oceanii i Morza Karaibskiego.
Nie wykazują dążeń niepodległościowych, ponieważ:
niektóre z nich są wyżej rozwinięte gospodarczo niż niepodległe kraje, gdyż pozostając w zależności finansowej od metropolii (państwo będące hegemonem), uzyskują korzyści (np. stabilizacja polityczna, swobodna wymiana handlowa, rozwój turystyki, zyski z usług bankowych – raje podatkowe),
większość ludności stanowią imigranci z kraju macierzystego.
Pełnią następujące funkcje:
militarne (istnieją tam bazy wojskowe, poligony, lotniska należące do metropolii; możliwość sprawowania kontroli nad często odległymi zakątkami kuli ziemskiej, ograniczenie wpływów innych państw na tych terenach),
naukowo‑badawcze (zlokalizowane są tam stacje naukowe metropolii),
gospodarcze (metropolie pozyskują od nich często surowce naturalne czy zasoby morskie),
turystyczne (zyski z turystyki dla terytorium zależnego),
migracyjne (większa dostępność migracyjna dla kraju, który jest metropolią),
prestiż międzynarodowy.
Rodzaje terytoriów zależnych:
Rozmieszczenie terytoriów zależnych
Metropolie | Terytoria zależne |
---|---|
Australia | Australijskie Terytorium Antarktyczne, Norfolk, Wyspy Kokosowe, Wyspa Bożego Narodzenia, Wyspy Ashmore i Cartiera, Wyspy Heard i McDonalda, Wyspy Morza Koralowego |
Dania | Grenlandia, Wyspy Owcze |
Francja | Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne, Gujana Francuska, Gwadelupa, Majotta, Martynika, Nowa Kaledonia, Polinezja Francuska, Reunion, Saint‑Barthélemy, Saint‑Martin, Saint Pierre i Miquelon, Wallis i Futuna, posiadłości w Ziemi Świętej |
Holandia | Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius, Sint Maarten |
Norwegia | Jan Mayen, Svalbard, Wyspa Bouveta, Wyspa Piotra I, Ziemia Królowej Maud |
Nowa Zelandia | Dependencja Rossa, Niue, Tokelau, Wyspy Cooka |
USA | Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston, Kingman, Mariany Płn., Midway, Navassa, Palmyra, Portoryko, Samoa Amerykańskie, Wake, Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych |
Wielka Brytania | Akrotiri, Anguilla, Bermudy, Brytyjskie Terytorium Antarktyczne, Brytyjskie Teryt. Oceanu Indyjskiego, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Dhekelia, Falklandy, Georgia Płd., i Sandwich Płd., Gibraltar, Guernsey, Jersey, Kajmany, Montserrat, Pittcairn, Turks i Caicos, Wyspa Man, Wyspa Św. Heleny, Wniebowstąpienia i Tristan da Cuhna |
Więcej informacji o terytoriach zależnych znajdziesz w filmie edukacyjnymfilmie edukacyjnym.
Jedynym kontynentem, na którym nie ma żadnego państwa, jest Antarktyda. Zgodnie z Paktem Antarktycznym stanowi ona obszar międzynarodowy, w którym obowiązuje: całkowity zakaz wydobywania surowców mineralnych, swoboda prowadzenia badań naukowych z koniecznością udostępniania ich wyników, a także brak roszczeń do kolejnych terytoriów tego kontynentu. Natomiast na mocy protokołu madryckiego (z 1991 r., przedłużony do 2041 r.) przedłużony został zakaz wydobywania surowców mineralnych, obowiązuje zakaz składowania tam odpadów czy nakaz ochrony flory i fauny tego obszaru. Roszczenia do obszarów tego kontynentu ma osiem państw, co przedstawia poniższa mapa. Czasami są one przedstawiane na mapach jako terytoria zależne. W kwestiach ważnych dla tego kontynentu prawo głosu mają tylko te państwa, które założyły tam stacje badawcze (a więc również Polska).
Słownik
podstawowa jednostka mapy politycznej; według norm prawa międzynarodowego państwo musi spełniać następujące kryteria: formalnie ogłoszona lub historycznie uzyskana niepodległość, sprawowanie realnej władzy przynajmniej na części terytorium, uznanie międzynarodowe