Malarstwo XIX wieku

W 1800 r. Francisco Goya sportretował rodzinę króla Hiszpanii Karola IV Burbona. Monarcha był z jego pracy zadowolony, ponieważ „wszyscy wyszli podobnie”. Malarstwo przełomu XVIII i XIX wieku było sztuką naśladującą rzeczywistość wzorem klasycznychklasycznyklasycznych dzieł greckich i rzymskich. Dla odróżnienia styl ten nazwano neoklasycznym lub klasycyzmem i w tym stylu Goya stworzył swoje dzieło.

RINV8Et8UOtOT

Ilustracja przedstawia rodzinę Karola czwartego. Stoi on na środku pomieszczenia ubrany w ciemną marynarkę z szarfą przez prawe ramię. Za nim w rzędzie stoi jego rodzina złożona z 13 osób, w tym z czwórki dzieci, pięciu kobiet i czterech mężczyzn. Za nimi na ścianie wiszą obrazy.

Wolny rynek sztuki uwolnił wyobraźnię

Wiek XIX to moment pojawienia się nowej klasy społecznej – kapitalistów. Obok arystokracji i Kościóła również mieszczanie zostali mecenasami sztuk. Do mieszczaństwa dołączyli wkrótce naukowcy, ludzie kultury, dziennikarze, publicyści. Wraz z pojawieniem się nowych hierarchii społecznych zmieniła się też pozycja artysty. Już nie musiał on szukać opiekuna wśród nielicznych książąt, hrabiów i biskupów. Równie, a czasem nawet bardziej zamożni stali się coraz liczniejsi przedsiębiorcy, a potem kolejne grupy społeczne. Nagle potencjalnych nabywców sztuki, np. malarstwa, było tak wielu, że z pośredniczenia między nimi i artystami zaczęto czerpać zyski. Pojawił się nowy zawód – marszand (z franc. marchand kupiec). Marszand nie tylko zamawiał i kupował obrazy, żeby je potem sprzedać z zyskiem, ale też organizował wystawy i zdarzało się że nadawał kierunek twórczości artysty.

RfK1xvOrvwX7B1

Ilustracja przedstawia portret Eugene'a Delacroix. Ma on bujne, krótkie, ciemne, kręcone włosy oraz krótkie wąsy. Ubrany jest w czarną marynarkę oraz jasną koszulę.

Najpierw we Francji, a potem w innych krajach zaczęły powstać salony artystyczne, w których twórcy mogli prezentować swoje dzieła już nie tylko wybranym, ale ogółowi. Z początku o tym, co można zaprezentować w saloniesalonsalonie decydowały komisje akademików sztuk pięknych, ale dość szybko oprócz salonów państwowych zaczęły powstawać prywatne – należące do marszandów. Anglicy oprócz salonów sztuki stworzyli jeszcze domy aukcyjne, w których sprzedaż odbywała się w formie licytacji. O sztuce i handlu pisała też prasa. Z czasem pojawiła się prasa specjalistyczna. Powstał też zawód krytyka sztuki, czyli recenzenta oceniającego walory artystyczne dzieła.

Jak powstanie rynku sztuki wpłynęło na jej twórców? Przede wszystkim uwalniło ich od dyktatu podobnych gustów nielicznych możnych epoki. Artyści w końcu zostali uwolnieni od służby na rzecz dynastii lub religii. Odbiorcami (sztuki) stali się zwykli obywatele o różnej wrażliwości i często sprzecznych upodobaniach. Stopniowo przestał więc obowiązywać jeden kanonkanonkanon, a artysta mógł wreszcie zacząć wyrażać siebie.

Romantyzm: pierwszy krok ku artystycznej wolności

W 1819 r. Théodore GéricaultTGThéodore Géricault ukończył obraz Tratwa Meduzy, który zapoczątkował nowy nurt w malarstwie – romantyzm. Géricault nie skopiował rzeczywistości, ale posłużył się symboliką, co spotkało się z falą krytyki. Zarzucano mu m.in., że postaci przedstawił niezgodnie z budową anatomiczną. Tymczasem Géricault nie zamierzał tworzyć dokumentu tylko przekazać swoje emocje.

R16jozAqLbIGw

Ilustracja przedstawia obraz pod tytułem Tratwa Meduzy. Na pierwszym planie znajduje się drewniana tratwa. Są na niej nadzy ludzie oraz ludzie ubrani w zwiewne szaty. Na środku jest maszt z wygiętym żaglem. W tle są wzburzone fale morza. Na niebie są ciemne chmury.

Romantyzm odrzucił sztywne reguły klasycyzmu. Pojawił się element żywiołu, dramatyzm, dynamika, uczuciowość. Malarze zaczęli używać mocnych, kontrastowych kolorów oraz nastrojowego światła. Tworzyli mroczne, jakby wyrwane ze snu baśniowe scenerie. Fascynowano się duchowością, Orientem (czyli krajami Wschodu), średniowieczem. Sztandarowym malarzem francuskiego romantyzmu był Eugène Delacroix, którego uważa się za najwybitniejszego przedstawiciela tego kierunku.

R1UQsdzPy6pKh

Ilustracja przedstawia obraz. Na środku znajduje się kobieta z nagą piersią i szatą od pasa w dół. W prawej ręce trzyma flagę francuską a w lewej bagnet. Za nią biegną mężczyźni z pistoletami. Każdy ma kapelusz. Natomiast przed nią na ziemi leżą martwi mężczyźni. W tle są zabudowania miasta spowite dymem.

Najbardziej znanym, polskim romantykiem był Piotr MichałowskiPMPiotr Michałowski. Dobrym przykładem jest jego „Koński targ”, gdzie konie są jak na obrazach Théodora Géricaulta – niemal demoniczne.

RJWFObdWLbDCQ

Ilustracja przedstawia obraz. Na pierwszym planie znajdują się narwane białe konie. Są niespokojne. Stoją za drewnianą zagrodą. Obok mężczyźni próbują je utrzymać.

Koniec neoklasyki: fotografia wyręcza malarstwo

W 1839 r. Louis Jacques Daguerre zaprezentował Akademii Francuskiej zdjęcie fotograficzne otrzymane na warstewce jodku srebra, tzw. dagerotyp. Narodziła się fotografia, która ostatecznie pomogła malarzom zerwać z obowiązkiem wiernego przenoszenia rzeczywistości na płótno. Malarstwo nie mógło osiągnąć perfekcji fotografii w uwiecznianiu szczegółów. Dodatkowo kadrowanie zdjęć, wybieranie tła, natężenie światła pokazało, że można otrzymać różne efekty. To ostatecznie podważyło dogmat wiernego odwzorowywaniu rzeczywistości – skoro nawet na zdjęciach jest ona różna w zależności od tego jak uchwycił ją fotograf, to dlaczego malarz ma trzymać się sztywnych reguł.

Impresjonizm

Uchwycenie za pomocą pędzla i farb subiektywnegosubiektywnysubiektywnego, ulotnego wrażenia, skojarzeń, własnych fantazji, nastroju – to właśnie istota impresjonizmu. Od łacińskiego impressio czyli wrażenia. W 1863 roku, w Salonie OdrzuconychSalon OdrzuconychSalonie Odrzuconych, Édouard ManetEMÉdouard Manet pokazał Śniadanie na trawie. Obraz przedstawia nagą kobietę i dwóch kompletnie ubranych mężczyzn. Obnażona modelka bez skrępowania patrzy w stronę widza. Wybuchł skandal. Oczywiście, największe oburzenie wywołała nagość i, mimo tego – bezwstydna śmiałość spojrzenia kobiety. Krytykowano, że kąpiąca się w tle kobieta jest nieproporcjonalnie duża, a kolorystyka obrazu nienaturalna. Większość społeczeństwa nadal oczekiwała, że artysta będzie więźniem rzeczywistości i konwenansukonwenanskonwenansu.

R1frmFyveargn

Ilustracja przedstawia obraz. Na kocu na trawie siedzi dwóch mężczyzn w czarnych płaszczach i ciemnych włosach oraz naga kobieta. Podpiera ona brodę ręką opierając ją o zgięte kolano. Przed nimi leży rozrzucone śniadanie. W tle mężczyzna klęczy na kolanach i szuka czegoś w trawie. Wokół są drzewa.

W 1874 r. Claude MonetCMClaude Monet zaprezentował w Paryżu obraz Impresja, wschód słońca. Dał on początek i nazwę nowemu kierunkowi w sztuce malarskiej. Opinia publiczna, początkowo, traktowała malarstwo impresjonistyczne jako dziwactwo niepotrzebnie zniekształcające naturę. W dodatku irytowała jego tematyka. Dzieła impresjonistów nie przedstawiały ani heroicznych bohaterów, ani świętych, a pejzaże były przekoloryzowane i wydawały się sztuczne. Wystawy Maneta często musiała chronić policja, ponieważ wywoływały agresję zwiedzających. Dopiero po kilkunastu latach artysta zyskał uznanie. Trudny czas przetrwał dzięki zamożnemu marszandowi, który kupował jego obrazy, mimo że nie dawało się ich sprzedać.

R1PAKRXRPPywV

Ilustracja przedstawia obraz. Na wodzie znajdują się małe łódki z postaciami. W tle jest wschód słońca. Wszystkie kształty i kolory są rozmyte.

Postimpresjonizm i neoimpresjonizm

Na przełomie XIX i XX wieku jeszcze dalej w uwalnianiu wyobraźni niż impresjoniści poszli ich następcy – postimpresjoniści. O ile ci pierwsi ostrożnie modyfikowali naturę, np. za pomocą fantazji na temat kolorów czy kształtu i wielkości sylwetek – ci drudzy w ogóle odrzucili naśladownictwo. Głosili, że artysta jest autonomiczny wobec rzeczywistości, co oznaczało często, że widziany przez niego świat może być zupełnie odmienny od tego, jak postrzegają go inni. Dobrym przykładem jest tu Vincent van GoghVGVincent van Gogh i jego „Gwiaździsta noc” z 1889 roku. Obraz nie powstał w plenerze, ale na postawie wyobraźni i subiektywnych odczuć autora.

R1GLo9RsPjk3C

Ilustracja przedstawia obraz. Na pierwszym planie z lewej stronie są gałęzie krzewu sięgające nieba. Za nimi są zabudowania miasta z kościołem i domkami, W tle są wzgórza. Na niebie jest księżyc i gwiazdy.

Po postimpresjonistach, tuż przed końcem XIX wieku, pojawili się neoimpresjoniści. Odwrotnie niż impresjoniści – odrzucili subiektywizm i wrócili do rzeczywistości. Posłużyli się przy tym zaskakującą techniką malowania, m.in. rezygnując z pędzla. Malowanie zastąpiło punktowe nakładanie (np. z pomocą zapałki) tylko czystych barw (a nie mieszanych). Obraz powstawał z oddzielonych od siebie kropek farby. Należało go oglądać z odpowiedniej odległości. Dopiero wtedy poszczególne punkty łączyły się w całość. Artystą, który upowszechnił tę technikę był Georges'a SeuratGSGeorges'a Seurat, a najbardziej typowa dla tego kierunku jest jego Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte z 1886 roku.

R14LxMH0NR7k4

Ilustracja przedstawia paradę. Na podwyższeniu stoi mężczyzna grający na trąbce. Na głowie ma spiczastą czapkę. Przed nim znajdują się stojący ludzie. Z prawej strony nadchodzą uczestnicy parady. W tle są ludzie grający na trąbkach.

Architektura XIX wieku

Rewolucja francuska wprowadziła na dziejową scenę nową klasę społeczną – burżuazję. Zepchnęła ona wkrótce arystokratów i duchowieństwo na bok. Rosnący w siłę kapitalizm odwoływał się do tego, co w życiu praktyczne, czyli nadaje się do użycia i osiągnięcia wygody. W architekturze wnętrz zaczęła dominować sztuka użyteczna. Arystokraci nazwali ją prześmiewczo „biedermeier”. Biedermann i Bummelmeier to niemieccy bohaterowie tomu satyrycznych wierszy o niewykształconych prostakach bez aspiracji i gustu. Najważniejszą cechą stylu biedermeier były wygoda i funkcjonalność. Masywne meble pozbawiono nadmiaru ozdób, popularnych w stylu rokoko. We wnętrzach dominowały jasne, ciepłe kolory oraz zaokrąglone kształty.

Jednym z najważniejszych nurtów w architekturze XIX wieku jest historyzm, polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok. Przyczyną rozwoju tego kierunku była romantyczna inspiracja egzotyką oraz rozwój badań historycznych. Pierwszym stylem nurtu historycznego był neogotyk, którego kolebką jest Anglia. Stąd rozprzestrzenił się w innych krajach Europy, szczególnie we Francji. Gotyk był powielany i naśladowany – stosowano te same konstrukcje, dekoracje. Po 1840 r. pojawił się styl neorenesansowy, który trwał do roku 1890. W latach 80. XIX wieku popularność zyskała architektura neobarokowa, która rozpowszechniła się zwłaszcza w budowlach użyteczności publicznej i dotyczyła głównie dekoracji elewacji. Głównymi ośrodkami tego stylu były stolice: Paryż, Berlin i Wiedeń.

Praktyczny kapitalista, w dodatku inwestujący w rozwój przedsiębiorstwa, nie potrzebował jednak pałacu ze 125 pokojami czy zamku z olbrzymimi komnatamii. Tak w XIX wieku narodziła się znana nam do dziś forma willi, czyli domu zbudowanego na planie prostokąta, z kilkoma – kilkunastoma pokojami. Na początku, w detalach, willa nawiązywała do podobnych budowli z okresu rzymskiego, ale całość była mniej wystawna, a bardziej funkcjonalna.

Ru9G3fXDhZmYu

Zdjęcie przedstawia willę. Przed nią znajduje się ścieżka usypana ze żwiru oraz trawnik z fontanną dla ptaków. Budynek jest biały. Jego okiennice, drzwi i dach są zielone. Nad wejściem są kolumny. Z prawej strony rośnie rozłożyste drzewo.

Słownik

Słowa kluczowe

styl klasycystyczny, neoklasycyzm, impresjonizm, biedermeier, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.

Bibliografia

K. Geller, Malarstwo francuskie w XIX wieku, Wydawnictwo AIF, Warszawa, 1990.

M. Haldane, Malarstwo XIX wieku, Księgarnia St. Sadowskiego, Lwów, 1913 – 1917.

Polski biedermeier – romantyzm udomowiony, książka pod redakcją Agnieszki Rosales‑Rodriguez, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2019.