Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne działania pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie odpowiedzenie sobie na pytania:

• Czemu służy zastosowana budowa wiersza?

• Dlaczego określone elementy zostały wykorzystane w tekście?

• Jakie relacje zachodzą między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie możemy poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. tylkojego ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekściekontekstkontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywówmotywmotywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:

• kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

• kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

• kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

• kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

• kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

• kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem „eksplikacjieksplikacjaeksplikacji”, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.}

Konteksty interpretacyjne Rzęsy Leopolda Staffa

Kontekst historycznoliteracki

Wiersz Rzęsa został umieszczony w przedostatnim (a ostatnim wydanym za życia poety) tomie Wiklina z 1954 roku. Tom ten jest uważany za wielkie i nowatorskie osiągnięcie Staffa (mimo sędziwego wieku poety, który w dniu wydania książki miał 76 lat). Historycy literatury, pisząc o późnej twórczości Leopolda Staffa, wskazywali, że cechuje ją minimalizm. Poeta odciął się zarówno od swojej wcześniejszej twórczości, jak i obowiązującego ówcześnie modelu poezji. W tomie tym na poziomie poetyki widoczne staje się wprowadzenie wiersza nienumerycznego, zarzucenie rymu i ograniczanie środków poetyckich. Staff dochodzi w tym czasie do podobnych efektów poszukiwań formalnych jak Tadeusz Różewicz. Na poziomie sensu wiersza można dostrzec pewną powściągliwość w filozofowaniu i jednoznacznym formułowaniu sensu wierszy, Staff o wiele częściej zadaje teraz pytania, niż na nie odpowiada.

Kontekst artystyczny

Pisząc o kontekstach artystycznych, można odwołać się do różnego rodzaju dzieł sztuki, nie tylko tekstów literackich, które w jakiś sposób zbliżają się do wiersza Staffa, np. podejmują podobną problematykę, przybierają minimalistyczną, medytacyjną formę, która służy do mówienia o rzeczach wielkich poprzez odniesienia do spraw codziennych, prostych i małych bądź jedynie zasugerowanych. Należą do nich m.in.:

• wiersz Adama Mickiewicza Nad wodą wielką i czystą (wchodzący w skład pisanych w latach 1839‑40) Liryków lozańskich);

• wiersz Bolesława Leśmiana Dziewczyna (po raz pierwszy opublikowany w „Wiadomościach Literackich” w 1933 roku);

• tom poetycki Księga ubogich Jana Kasprowicza z 1916;

• tom poetycki Źdźbła trawy Walta Whitmana z 1855;

• obraz Leona Wyczółkowskiego Rybacy brodzący z roku 1891;

• obraz Józefa Chełmońskiego Staw w Radziejowicach z roku 1898.

R1ZL95kAoQ8Ag

Ilustracja przedstawia obraz, na którym głównymi bohaterami są rybacy. Stoją oni tyłem do widza w wodzie do kolan. Są w trakcie swojej pracy, w rękach mają sieci. Ubrani są oni w podniszczone stroje, na głowach mają zniszczone kapelusze. Wokół rybaków znajduje się gęste sitowie.

RDtojKbOVI65i

Głównym bohaterem tego obrazu jest biały łabędź, pływający po stawie. Staw jest spokojny. Z prawej strony znajdują się zarośla. Nad stawem unosi się delikatna mgła. Na drugim planie znajduje się drugi pływający łabędź oraz zarys zamku. Obok zamku znajdują się różnej wysokości drzewa. Nad całym obrazem góruje niebo w kolorach zachodu słońca.

R1R3RxHqwDp6s

Ilustracja przedstawia pejzaż. Na pierwszym planie znajduje się staw. Gdzieniegdzie przykryty zielonymi liśćmi. Tafla wody jest spokojna. Na brzegu stawu rosną turzyce i wierzby z wygiętymi gałęziami. W tle, spomiędzy drzew przebija się jasne niebo.

R1VbzOmfqK8zA

Obraz przedstawia pejzaż ze stawem. Staw jest spokojny, odbijają się w nim drzewa rosnące po przeciwnej stronie. Obraz utrzymany jest w odcieniach zielonego, który przełamany jest przebijającym się, jasnym światłem słonecznym po lewej stronie.

Motyw wody

Już w pierwszej strofie Rzęsy pojawia się motyw wody. Jest ona ważnym symbolem mającym znaczenie dla interpretacji wiersza Staffa.

Ro7WaHJ4hlgF9

Ilustracja przedstawia pejzaż morski. Morze jest spokojne i jest koloru lazurowego. Na morzu znajduje się kilka niewielkich łódek. Na piaszczystym brzegu morza, znajdują się dwie łódki. Niebo nad morzem pokryte jest kłębiastymi chmurami. Sięgają one aż po horyzont.

RktBNjKeL71wa

Obraz przedstawia pejzaż morski. Na pierwszym planie znajduje się wielka fala. Jej brzegi są białe, spienione, woda jest mocno wzburzona, fale są wysokie. Pomiędzy falami znajdują się łodzie z ludźmi. Na drugim planie znajduje się góra Fudżi. Pokryta jest ona śniegiem.

Słownik