Przeczytaj
Wszystkie wypowiedzi, w których dominuje językowa funkcja impresywnafunkcja impresywna, są wypowiedziami perswazyjnymiperswazyjnymi. Ich nadrzędnym celem jest oddziaływanie na odbiorcę. Jeżeli oddziaływanie to jest przemyślane, podporządkowane celowi, odpowiednio zaplanowane i skomponowane, mówimy wtedy o wypowiedzi retorycznej. Może ona przybierać postać ustną lub pisemną. Do jej przykładów można zaliczyć wszelkiego rodzaju mowy i przemówienia (np. sądowe, polityczne, edukacyjne), wystąpienia (podczas spotkań, debat, dyskusji, konferencji) oraz pisemne teksty retoryczneretoryczne (apele, odezwy, memoranda, a także teksty publicystyczne, przekonujące odbiorców do przyjęcia określonych racji). Cele perswazji, a w ślad za tym typy wypowiedzi retorycznych ze względu na te cele dzielimy na trzy rodzaje: przekonujące, nakłaniające, pobudzające.
Perswazja przekonująca
Podstawowym typem wypowiedzi retorycznej jest wypowiedź przekonująca. Odwołuje się ona do faktów oraz przestrzega norm etycznych w oddziaływaniu na odbiorcę. Jej celem jest przekonanie do tego, jaki jest stan faktyczny. Klasyczna wypowiedź przekonująca korzysta tylko z prawdy i prawdziwych ustaleń na temat rzeczywistości. Nakierowana jest na świadomość, rozum – intelektualną sferę odbiorcy.
Przykładem tego rodzaju wypowiedzi są klasyczne mowy, zwłaszcza sądowe mowy obrończe, formułowane w imieniu osób niesłusznie oskarżonych. Wzorem takiej formy jest mowa Sokratesa, w której broni się on przed pomówieniami. Tak brzmi początek tej mowy spisany przez Platona:
Obrona SokratesaJakieście wy, obywatele, odebrali wrażenie od moich oskarżycieli, tego nie wiem; bo i ja sam przy nich omal żem się nie zapomniał, tak przekonująco mówili. Chociaż znowu prawdziwego, powiem po prostu, nic nie powiedzieli. A najwięcej mnie u nich jedno zadziwiło z tych wielu kłamstw; jak to mówili, że wyście się powinni strzec, abym ja was nie oszukał, bo doskonale umiem mówić. To, że się nie wstydzili (toż ja zaraz czynem obalę ich twierdzenia, kiedy się pokaże, że ja ani trochę mówić nie umiem), to mi się wydało u nich największą bezczelnością.
Chyba że oni może tęgim mówcą nazywają tego, co prawdę mówi. Bo jeżeli tak mówią, to ja bym się zgodził, że tylko nie według nich, jestem mówcą.
Więc oni, jak ja mówię, bodaj że i słowa prawdy nie powiedzieli; wy dopiero ode mnie usłyszycie całą prawdę.
Tylko serio, na Zeusa, obywatele: nie takie mowy przystrojone, jak te ich: zwrotami i wyrazami, ani ozdobione, ale usłyszycie proste słowa, wyrazy takie, jakie się nawiną.
Bo ja wierzę, że to sprawiedliwe, co mówię, i niech się nikt z was czegoś innego nie spodziewa.
[…] otóż tak samo i teraz o tę was proszę sprawiedliwość, tak się to przynajmniej mnie przedstawia, żebyście mi darowali sposób mówienia – on tam będzie może gorszy, może lepszy – a na to tylko patrzyli i na to tylko zważali, czy ja słusznie mówię, czy nie; bo to jest zaleta sędziego, a mówcy: mówić prawdę.
Źródło: Platon, Obrona Sokratesa, [w:] tegoż, Dialogi, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1988, s. 247.
Perswazja nakłaniająca
Perswazja nakłaniająca jest typem wypowiedzi retorycznej, która ma na celu zmianę postawy lub przekonań odbiorcy – pozyskanie go do odpowiedniego twierdzenia, idei czy zbioru twierdzeń bądź idei – doktryny, ideologii, programu. Niektórzy badacze, między innymi Mirosław Korolko, utożsamiają ten rodzaj wypowiedzi z propagandąpropagandą. Zamiar przekonania odbiorcy jest w tym przypadku ważniejszy od zachowania zgodności z faktami czy zasadami etyczności. Propaganda może posuwać się zatem do oddziaływań nieuczciwych, w tym manipulacji i nie dba o prawdę w swych oddziaływaniach, choć może także być uczciwa i odwoływać się tylko do faktów. Wpływa ona nie tylko na intelekt odbiorcy, ale także na jego nieświadome procesy psychiczne oraz emocje i uczucia. Ważniejsze od stanu rzeczy jest w przypadku perswazji nakłaniającej odwołanie do autorytetu.
Przykładem propagandy są teksty polityczne zawierające jakąś ideę czy program. Pod koniec I wojny światowej polscy działacze niepodległościowi prowadzili w zachodnich stolicach propagandę na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Dobrym jej przykładem są teksty Ignacego Jana Paderewskiego, przekonujące i nakłaniające amerykańskich przywódców, zwłaszcza prezydenta USA, Woodrowa Wilsona (1856‑1924) do uznania niepodległości Polski. Paderewski pisał do Wilsona:
Myśli o Polsce i PoloniiNie biorąc pod uwagę faktu, że w obecnej wojnie ponad dwa miliony żołnierzy mówiących po polsku zostało zmuszonych do walki bratobójczej, mocarstwa wojujące, zarówno centralne jak i sojusznicze, upierają się przy nazywaniu Polski małym narodem. Byłoby to obrazą, jeśli nie byłoby nonsensem.
Dawne królestwo Bolesława Wielkiego (999‑1025) obejmowało Morawy, Słowację, Pomorze na obu brzegach rzeki Odry, cały Śląsk, połowę Saksonii sięgając prawie do Berlina – rozciągało się od Morza Bałtyckiego do Dunaju. […]
Wrogowie Polski są obecnie zgodni, że jest ponad 20 milionów Polaków, są to liczby podawane przez wrogów. W rzeczywistości jest w Europie ponad 23 miliony osób czystej bez domieszki rasy polskiej, 35 milionów mówi po polsku, a jeszcze 15 milionów doskonale rozumie po polsku. Gdyby Polska była zupełnie wolna, jej dawne granice przywrócone, mielibyśmy naród o 54 milionach ludzi, tak jednolity jak Francja, a o wiele bardziej niż Cesarstwo Austriackie, w którym 11 milionów Niemców rządzi konglomeratem 52 milionów ludzi, głównie pochodzenia słowiańskiego. […]
Zło rodzi zło. Zbrodnia rozbiorów Polski okazała się zgubna dla Europy i jej ludów. Zniszczyła ona równowagę sił politycznych w starym świecie. Ustanowiła i usankcjonowała system politycznego, gospodarczego i religijnego ucisku mniejszych narodów, stworzyła atmosferę zbrodni, która panuje w Europie od 142 lat i która, jak wydaje się, sięgnęła teraz szczytu.
W interesie ludzkości, dla dobra wolności i sprawiedliwości, sprawa polska musi być rozwiązana przez odbudowę całego państwa polskiego, a można mieć nadzieję, że rozwiązanie to nastąpi z inicjatywy wielkiego i szlachetnego człowieka, któremu – jak to widać – nie tylko los tego kraju został powierzony.
Źródło: Ignacy Jan Paderewski, Myśli o Polsce i Polonii, Paryż 1992, s. 111–113.
Perswazja pobudzająca – agitacja
Celem perswazji pobudzającej jest wywołanie u odbiorcy zarówno zmiany przekonań, jak i agitacjaagitacja, czyli działanie na rzecz zmiany postawy i pobudzenia odbiorcy do działania – do jednorazowej akcji albo udziału w trwałych działaniach. Podobnie jak propaganda, agitacja na pierwszym miejscu stawia cel zastosowanych środków i prawdziwości twierdzeń, do których się odwołuje. Nie oznacza to jednak, że nie może ona być także uczciwa i oparta na prawdziwych sądach o świecie. Przykładem agitacji są np. teksty nawołujące do obrony ojczyzny w przypadku jej zagrożenia, takie jak wiersz Władysława Broniewskiego Bagnet na broń…
Bagnet na brońKiedy przyjdą podpalić dom,
ten, w którym mieszkasz – Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom,
kiedy runą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi załomocą –
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi.
Bagnet na broń!
Trzeba krwi!Są w ojczyźnie rachunki krzywd,
obca dłoń ich też nie przekreśli,
ale krwi nie odmówi nikt:
wysączymy ją z piersi i z pieśni.
Cóż, że nieraz smakował gorzko
na tej ziemi więzienny chleb?
Za tę dłoń podniesioną nad Polską –
kula w łeb!Ogniomistrzu i serc, i słów,
poeto, nie w pieśni troska.
Dzisiaj wiersz – to strzelecki rów,
okrzyk i rozkaz:
Bagnet na broń!
Bagnet na broń!
A gdyby umierać przyszło,
przypomnimy, co rzekł Cambronne,
i powiemy to samo nad Wisłą.kwiecień 1939
Źródło: Władysław Broniewski, Bagnet na broń, [w:] tegoż, Wiersze i poematy, Warszawa 1973, s. 159–160.
Słownik:
(łac. agitare – działać) rodzaj wypowiedzi perswazyjnej nakierowanej na pobudzenie odbiorcy do podjęcia jakiegoś działania lub działań oraz przyjęcia określonych poglądów. Agitacja oparta jest na autorytatywnym i sugestywnym przekonywaniu, przyjmuje możliwość posługiwania się nieuczciwymi środkami i nieprawdziwymi twierdzeniami
(łac. persuadere – namówić, nakłonić, starać się przekonać) oddziaływanie na odbiorcę w celu przekonania go do przyjęcia pewnych twierdzeń, zmiany przekonań lub postaw albo podjęcia jakiegoś działania
(łac. propagare – krzewić) rodzaj wypowiedzi perswazyjnej nakierowanej na zmianę poglądów odbiorcy i przekonanie go do przyjęcia określonych idei lub opinii; propaganda ma na celu sterowanie poglądami oraz zachowaniami ludzi i polega na celowym, natarczywym, połączonym z manipulacją oddziaływaniu na zbiorowość, często posługuje się nieuczciwymi środkami i nieprawdziwymi twierdzeniami
(gr. reo – mówię pięknie, celowo, stosownie) inaczej: krasomówstwo, oratorstwo; sztuka przekonywania słowem odbiorcy do przyjęcia pewnych racji, do zmiany przekonań lub postaw albo podjęcia pewnych działań
funkcja wypowiedzi językowej związana z oddziaływaniem na odbiorcę; w sposób dominujący ujawnia się w nakazach, rozkazach, zaleceniach, poleceniach i wszelkiego rodzaju wypowiedziach perswazyjnych