Narodziny futuryzmu

Na początku 1909 roku, włoski poeta Filippo Tommaso Marinetti ogłosił Manifest futurystyczny, który miał zmienić oblicze sztuki i uczynić ją tak nowoczesną, jak postępowy stawał się świat u progu wieku XX. Współtwórcami nowego ruchu byli malarz i rzeźbiarz Umberto Boccioni, malarz i krytyk sztuki Carlo Carra oraz malarz i kompozytor Luigi Russolo. Marinetti i skupieni wokół niego twórcy odrzucali konwencje i tradycje, fascynowały ich wynalazki techniczne i przemiany cywilizacyjne związane z postępującą rewolucją przemysłową i rozwojem miast. Nowoczesność miała różne oblicza i artyści szybko dostrzegli w tym całe spektrum nowych tematów. Odkryli także inny rodzaj piękna. Z manifestu Marinettiego do historii literatury przeszło zdanie: „Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu... ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki”. Znamienna okazywała się zresztą sama nazwa nowego nurtu w literaturze i sztuce. Futuryzm oznaczał wychylenie ku przyszłości, nowoczesności i technice, zrywając przy tym z tradycją, którą odbierano jako martwą i niepotrzebnie obciążającą.

R7U9UUMJbiYnT1

Ilustracja przedstawia czarno‑białą fotografię dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna siedzi swobodnie na krześle. Lewą rękę opiera na biodrze. Jego prawa ręka leży bezwładnie oparta na nodze. Twarz mężczyzny jest okrągła i skupiona, oczy ciemne, nos prosty. Mężczyzna jest łysy, pod nosem ma zakręcony, czarny wąs. Mężczyzna patrzy przed siebie, jego wzrok jest skupiony na punkcie niewidocznym dla widza. Mężczyzna ubrany jest w ciemny surdut, ciemne spodnie, białą koszulę i czarną muszkę.

20 lutego 1909 paryski dziennik „Le Figaro” opublikował manifest Marinettiego, co było szeroko komentowane także w środowisku intelektualistów rosyjskich. Trzeba jednak zaznaczyć, że sama deklaracja grupy artystycznej nie przesądzała jeszcze o powstaniu nowego ruchu. Równolegle rozwijał się przecież dadaizmdadaizmdadaizm – nurt, który miał wiele podobnych postulatów. Zmieniał się sposób obrazowania i narastała potrzeba nieskrępowanej ekspresji twórczej. Młodzi artyści odrzucali wszystko, co było osadzone w tradycji. Biblioteki i muzea stanowiły dla nich przykład kultury archaicznej, która blokuje rozwój twórczy. Był to czas literacko‑artystycznych eksperymentów. Ogłaszano kolejne manifesty, dotyczące różnych dziedzin sztuki – na początku 1910 roku, w formie ulotki, ukazał się manifest malarzy futurystycznych. Autorami byli: Umberto Boccioni, Carlo Carrà, Luigi Russolo, Giacomo Balla i Gino Severin. Podróże zagraniczne Marinettiego i jego spotkania ze środowiskami literacko‑artystycznym pozwoliły na popularyzację futuryzmu w Europie. Rozliczne wystawy malarstwa dostarczały okazji do zapoznania z nowymi ideami twórcom francuskim, angielskim i niemieckim. W późniejszych latach Marinetti stał się zwolennikiem Mussoliniego. W publikacji Futurismo e Fascismo (Futuryzm i faszyzm), wydanym w roku 1924, starał się dowieść, że ideologia faszystowska pozwala na realizację wszystkich postulatów futurystycznych, zwłaszcza tych, które kultywowały młodość, siłę fizyczną, wigor oraz marzenia o zuchwałym zdobywaniu świata.

Futuryzm w Rosji

W Rosji futurystyczne idee trafiły na podatny grunt. Główną rolę w tworzeniu nowego ruchu artystycznego odegrał Władimir Majakowski, artysta związany z ruchem bolszewickimbolszewizmbolszewickim i kilkukrotnie z tego powodu aresztowany. W krąg grupy kubofuturystówkubofuturyzmkubofuturystów wprowadził go Dawid Burluk. Wraz z poetami Wielimirem Chlebnikowem i Aleksiejem Kruczonychem stworzyli manifest rosyjskiego futuryzmu Policzek smakowi powszechnemu (1912), nawołując do wyrzucenia Puszkina, Dostojewskiego i Tołstoja z „Parostatku Współczesności”. Publikacja ta wywołała falę publicznych wystąpień i dyskusji.

R41keFc9org8S1

Czarno‑biała fotografia przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna patrzy w stronę widza. Jego wzrok jest skupiony. Oczy mężczyzny są ciemne, twarz pociągła, nos prosty. Włosy mężczyzny są bardzo krótkie, ostrzyżone przy głowie i ciemne. Mężczyzna ubrany jest w marynarkę w pepitkę, biała koszulę i krawat we wzorek. Tło zdjęcia jest szare.

Majakowski nosił wówczas ekstrawagancki żółty kaftan i aktywnie uczestniczył w burzliwych, naładowanych energią twórczą spotkaniach moskiewskich artystów. W latach 1914–1915 napisał poemat Obłok w spodniach, który uważał za katechizm współczesnej sztuki – jego hasła brzmiały: „Precz z waszą miłością”, „precz z waszą sztuką”, „precz z waszym ustrojem”, „precz z waszą religią”. Utwór ukazał się w ocenzurowanej wersji – w całości opublikowano go dopiero po zwycięstwie rewolucji. Majakowski głosił pochwałę techniki i pochwałę przemian ustrojowych. Uważał, że nowoczesna sztuka służy rewolucji, a rewolucja uzasadnia nowoczesną sztukę. W przeciwieństwie do innych twórców futuryzmu, często pomijających warstwę znaczeniowej wiersza na rzecz formy (warstwy brzmieniowej i wizualnej) przekazywał w swoich utworach konkretne, zrozumiałe treści, także o charakterze politycznym. Futuryści rosyjscy podkreślali znaczenie przemiany języka literatury. Deklarowali, że dążą do poszerzenia słownika o słowa nieskrępowane i pochodne. Stosowanie neologizmów i gry językowe stały się charakterystycznymi cechami futurystycznej poezji. Majakowski łączył nowatorstwo językowe z zaangażowanym przekazem, co stanowiło o sile jego wierszy. Był piewcą Lenina i zwolennikiem rewolucji, jednak coraz bardziej krytycznie oceniał jej rezultaty, przez co został oskarżony o wypaczenia i odejście od doktryny. Zginął w niejasnych okolicznościach.

Futuryzm rosyjski rozwijał się niezwykle dynamicznie. Do legendy przeszły jego symbole: żółto‑pomarańczowy kaftan Majakowskiego, rzodkiewki i drewniane łyżki w butonierce, twarze kubofuturystów pomalowane w paski, poetyckie plakaty w formie olbrzymich tapet. Charakterystyczne dla tego czasu są także obrazy MalewiczaMalewiczMalewicza.

RORRH4C6YGrin

Obraz przedstawia ciemny kwadrat otoczony jasną ramą.

Futuryzm stał się ważnym prądem kulturowym zjawiskiem w Rosji jeszcze przed I wojną światową. Pojawiały się nowe grupy literackie i nowe almanachy poezji. Mnożyły się manifesty. W 1912 roku ukazał się Policzek smakowi powszechnemu, rok później Zdechły księżyc. W roku 1914 Pierwsze pismo futurystów. Wraz z wybuchem rewolucji nowy nurt nabierał znaczenia. Zwalczanie burżuazyjnej kultury łączyło się z krytyką „zgniłego zachodu”. Postulaty odcięcia się od tradycji poprzez strategię obyczajowego skandalu i stworzenia antyestetyki korespondowały z uzasadnionym politycznie programem sztuki dostępnej dla szerokich mas. Nowa literatura miała być barbarzyńska i egalitarna. Przewrót ustrojowy niosący ze sobą rozpad dawnych wartości i dawnego języka wydawał się spełnieniem oczekiwań futurystów. Z czasem poszukiwania młodych twórców i ich nadzieje na totalną wolność artystyczną zostały umiejętnie wykorzystane przez władzę. Swobodna twórczość zaczęła służyć ideologicznej propagandzie. Początkowo elementy propagandowe utworów futurystycznych wynikały ze szczerego przekonania artystów o powinności sztuki w dobie ustrojowej przemiany. Poeci i malarze łączyli siły, by ubarwiać i rozjaśniać nową rzeczywistość, ukazywać tętniące życiem miasta, fabryki i stacje kolejowe. Ich entuzjazm służył umacnianiu ideologii, ale owocował także coraz większą dynamiką życia artystycznego. W rezultacie coraz większa liczba twórców produkowała typowo propagandowe slogany. Włoscy futuryści zostali uwiedzeni przez faszyzm, a futuryzm rosyjski sprzymierzył się z komunizmem i paradoksalnie dał początek socrealizmowi – „podstawowej i jedynej metodzie twórczej” w sztuce radzieckiej. Rosyjscy awangardziściawangarda literackaawangardziści nie mogli podobać się słabo wykształconym funkcjonariuszom partyjnym, którzy żądali od artystów jasnego, zrozumiałego dla ludu przekazu. Dawni futuryści, kubiści i abstrakcjoniści musieli dopasować się do oczekiwań lub wyemigrować na zachód.

W Polsce nurt futurystyczny rozwijał się po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, a jego reprezentantami byli Anatol Stern i Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i Tytus Czyżewski. W 1921 roku zaczęły się ukazywać się programowe broszury i arkusze poetyckie, jak słynna „JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW”. Polscy futuryści wzorem włoskich i rosyjskich poprzedników byli buntownikami skandalistami, wyszydzali przebrzmiałe normy i konwenanse. Symbolicznym końcem futuryzmu polskiego stała się śmierć Majakowskiego w 1930 roku. 

Nurt futuryzmu najbardziej widoczny był w literaturze i malarstwie, ale rozwijał się również w innych dziedzinach sztuki – w muzyce, rzeźbie, filmie oraz w architekturze.

R1Jd9H7EcgPbJ

Ilustracja przedstawia zdjęcie figury wykonanej z brązu. Figura przedstawia w nierealistyczny sposób postać człowieka będącego w ruchu. Forma rzeźby jest płynna i aerodynamiczna. Postać człowieka jest bez ramion i bez twarzy.

R1aLsxsBUQa9t

Ilustracja przedstawia wieżowiec. Wieżowiec ma dziesięć pięter i wysokie poddasze. Z lewej strony rysunku znajduje się pionowa wieża z sześciennymi kolumnami, połączona na każdym piętrze klatkami schodowymi. Na dachu budynku ustawione są konstrukcje metalowe przypominające anteny nadawcze. Budynek jest w konstrukcji schodkowej, im wyższe piętro, tym powierzchnia budynku zmniejsza się.

Słownik