Burzliwa elekcja

Sejm konwokacyjnysejm konwokacyjnySejm konwokacyjny zebrał się w październiku 1575 roku. Szlachta w krótkim czasie musiała podjąć decyzję, na kogo odda swój głos − elekcja miała się odbyć już w grudniu tamtego roku. Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta cesarz Maksymilian II Habsburg wysunął kandydaturę swojego syna Ernesta, a tym razem sam postanowił ubiegać się o tron Rzeczypospolitej. Do rywalizacji z Habsburgiem stanęli syn Iwana IV Groźnego, carewicz Fiodor, król szwedzki Jan III Waza oraz książę Siedmiogrodu Stefan Batory.

R1Z6ujGIYn1np

Ilustracja przedstawia cesarza Maksymiliana. Ma na głowie płaską czarną czapkę. U podstawy oplata ją sznur. Z tyłu ma pompon. Władca ma krótką brodę oraz krótkie włosy sięgające uszu. Ubrany jest w ciemną szatę z ciasno rozłożonymi guzikami. U szyi zakończona jest białą koronką. Z szyi zwisa łańcuszek z zawieszką. Na szacie ma płaszcz.

RLVG9rcA6y1Wi

Ilustracja przedstawia Fiodora pierwszego. Ma on na głowie czapkę obszytą futrem. Jest ona półokrągła, jest wysadzania kamieniami szlachetnymi a na szczycie ma mały krzyż. Posiada krótką brodę oraz wąsy. Na ramionach ma kołnierz do ramion wysadzany kamieniami. Pod spodem jest płaszcz obszyty futrem. W prawej ręce trzyma berło opierając je o ramię. Podobizna Fiodora otoczona jest obramowaniem z kwiatowym motywem.

R18Q5235ZKTL0

Ilustracja przedstawia Jana trzeciego Wazę. Na głowie ma długą czarną czapkę. U podstawy ma złote zdobienia. Ma długą brodę, wąsy oraz krótkie włosy. Jego płaszcz posiada złote motywy spomiędzy których przebija się czarna barwa. Z szyi zwisa na łańcuszku krzyż.

R1Gf7fVQ3oxN6

Ilustracja przedstawia Stefana Batorego. Ma na głowie czarną czapkę. Ma krótko przyciętą czarną brodę. Na ramiona zarzucony ma czarny płaszcz. Pod spodem ma pomarańczową szatę bez rękawów. Sięga ona kostek. Pod szatą ma koszulę, której rękawy mają czerwone wzory. W prawej ręce trzyma chusteczkę. Na stopach ma żółte buty na obcasie. Za postacią ze ściany zwisa ciemny materiał.

R13QqejZIPIry1

Ilustracja przedstawia Stefana Batorego. Ma na głowie czarną czapkę. Na ramionach ma płaszcz. Jego tylna część jest czarna a przednia czerwona. Jest zapięty pod brodą. Ma krótką brodę i wąsy. Jego szata jest brązowa i ma różne wzory. Lewą dłoń opiera o pas. Prawym przedramieniem opiera się o czerwoną poduszkę, na której leży korona. Poduszka znajduje się na stole. W tle z lewej strony zwisa czerwony materiał a z prawej jest widok na skały.

W grudniu 1575 r. senatorowie, bez porozumienia ze szlachtą, wybrali na króla Maksymiliana II, co oburzyło zebranych na polach elekcyjnych wyborców. Sprzeciwili się oni oddaniu władzy cesarzowi, ale magnaci nie chcieli słyszeć o innym kandydacie. Rozwiązaniem patowej sytuacji okazał się pomysł Jana Zamoyskiego, który zaproponował, by królem ogłoszono Annę Jagiellonkę, córkę Zygmunta Starego i Bony Sforzy, siostrę Zygmunta II Augusta. Plan zakładał jak najszybsze jej zaślubiny ze Stefanem Batorym i wspólną koronację. Duża część szlachty zareagowała z entuzjazmem, ponieważ korona miała przypaść osobie należącej do dynastii, która rządziła Rzecząpospolitą przez niemal dwieście lat. Senatorowie wciąż deklarowali poparcie dla cesarza, jednak Maksymilian II nie zdecydował się na interwencję zbrojną. Ponadto jego przeciwnicy wykazali się determinacją. Już w lutym 1576 r. szlachta wysłała poselstwo na Węgry, aby przedstawić Batoremu treść Artykułów henrykowskich i pacta conventa. Książę zaprzysiągł je bez wahania. W kwietniu był już w Krakowie, poślubił Annę Jagiellonkę i przyjął koronę.

R1bngotPJosBV

Ilustracja przedstawia Annę Jagiellonkę. Na głowie ma koronę wysadzaną kamieniami oraz zakończoną złotymi wykończeniami. Od korony, po obu stronach jej głowy, opada materiał złożony z kamieni szlachetnych, pereł. Po brodą ma kołnierz również bogato wysadzany. Górna część stroju od szyi do pasa ma szary materiał a na nim metalowe elementy układające się w kwiaty i ich obramowania. Od szyi opada sznur pereł. Dolna część stroju czyli suknia jest z szarego materiału i posiada trzy pasy wyszyte złotą nitką. W prawej ręce trzyma berło a w lewej jabłko z krzyżem na szczycie. Z lewej strony znajduje się godło z orłem na czerwonym tle a z lewej godło z wężem na brązowym tle. Oba godła na górze maja korony.

Wojna z Gdańskiem

Od pierwszych dni panowania Stefan Batory usiłował zdobyć szerokie zaufanie obywateli, zwłaszcza senatorów, którzy byli mu przeciwni w czasie elekcji. Zabiegał też o przychylność miast pruskich, które początkowo skłaniały się ku kandydaturze Maksymiliana II. Udało mu się przekonać do siebie wszystkie ośrodki z wyjątkiem Gdańska. Miasto wystąpiło przeciwko Batoremu, ponieważ łączyły go silne kontakty handlowe z Habsburgami, ale przede wszystkim liczyło na to, że wymusi na nowo wybranym władcy obietnicę anulowania Statutów KarnkowskiegoStatuty KarnkowskiegoStatutów Karnkowskiego. Król postanowił stłumić protest gdańszczan siłą. Najpierw nakazał aresztowanie posłów z Gdańska, a następnie zarządził konfiskatę dóbr należących do obywateli miasta i przekierował niemal cały polski handel do pobliskiego Elbląga. Gdańszczanie nie podporządkowali się władcy i zwrócili się o pomoc do Danii, która wsparła ich swoją flotą. Na morzu wojska królewskie nie miały szans, a i oblężenie miasta zakończyło się niepowodzeniem. Rzeczpospolita odniosła jedynie sukces w bitwie lądowej pod Lubieszowem. Pod koniec 1577 r. obie strony przystały na ugodę. Gdańsk ukorzył się przed królem, wypłacił odszkodowanie Rzeczypospolitej oraz sfinansował odbudowę katedry oliwskiej, natomiast Batory zobowiązał się do rozwiązania sprawy Statutów Karnkowskiego. Zniesiono je po kilku latach, na sejmie 1585 roku.

R1T5fwfRkrcWZ

Ilustracja przedstawia talar. Na środku jest wybita podobizna mężczyzny o długim włosach sięgających ramion. Ma fałdowaną szatę. W ręce trzyma krzyż. Naokoło na obramowaniu znajdują się napisy defende nos christe salvator. Talar jest złoty.

Wojna z Rosją

Stefanowi Batoremu zależało na szybkim rozwiązaniu sporu z Gdańskiem, ponieważ palącym problemem stał się rosyjski napad na Inflanty. Wojska moskiewskie wykorzystały wewnętrzny spór w państwie polsko‑litewskim i latem 1577 r. zajęły szereg inflanckich miast i zamków. Król niezwłocznie wystąpił do sejmu o uchwalenie podatków na wojnę oraz utworzenie piechoty wybranieckiejpiechota wybranieckapiechoty wybranieckiej. Jak tylko udało się zebrać pieniądze na wojsko, stanął na czele armii i ruszył z kontrofensywą. Nie zaatakował jednak Inflant, gdzie skupione były wojska moskiewskie, ale ziemie bezpośrednio z nimi sąsiadujące.

W 1579 r. Polacy i Litwini zajęli twierdzę w Połocku oraz opanowali Siewierszczyznę i Smoleńszczyznę. Szlachta przystała, choć niechętnie, na kontynuowanie kosztownej wojny i w następnym roku wojska polsko‑litewskie zdobyły Wielkie Łuki. W tym natarciu Batory poniósł ogromne straty i w 1581 r. sejm zastrzegł, że po raz ostatni przegłosował nowe podatki na wojnę. W trzeciej kampanii Rzeczpospolita zajęła mieszczący się blisko Inflant Psków. Do działań wojennych na północy przystąpili również Szwedzi, którzy wyparli załogi moskiewskie m.in. z Narwy. Z powodu kolejnych porażek i braków w skarbcu w 1582 r. Iwan IV Groźny zgodził się podpisać rozejm w Jamie Zapolskim. Car oddał Rzeczypospolitej całe Inflanty i ziemię połocką, przez co utracił bezpośredni dostęp do Morza Bałtyckiego, a Batory zwrócił Rosji zdobyte na jej terytorium zamki.

Oto jak o wojnie z Moskwą opowiada historyk Piotr Kroll:

Sprawy krajowe

Szlachta sfinansowała wyprawy wojenne przeciwko Rosji, jednak nie tylko chęć odbicia Inflant z rąk wroga ją do tego skłoniła. W zamian król zgodził się na reformę sądownictwa, która pozbawiła go statusu najwyższego sędziego w państwie. Kompetencje sądu królewskiego dla Korony przejął bowiem Trybunał Główny Koronny, utworzony w 1578 r., a dla Litwy powstały trzy lata później Trybunał Wielki Litewski. Trybunały składały się z szlachciców wybieranych przez sejmiki deputackiesejmiki deputackiesejmiki deputackie, rozpatrywały apelacje (odwołania) od sądów grodzkichsądy grodzkiegrodzkich, ziemskichsądy ziemskieziemskich i podkomorskichsądy podkomorskiepodkomorskich. Sądy królewskie, odbywające się na sejmach, nie były w stanie rozstrzygnąć wszystkich spływających do nich spraw i procesy ciągnęły się latami, dlatego utworzenie trybunałów usprawniło działanie sądownictwa. Jednocześnie osłabła władza królewska, która utraciła część swoich uprawnień na rzecz szlachty.

R15v4RsAmxay1

Ilustracja przedstawia Trybunał Koronny. W dolnej fasadzie posiada rząd okien i jedne drzwi. Ściany w tym miejscu są złożone z poziomych pasów. Górna część budynku posiada dwa rzędy wysokich okien. Na jednej ścianie budynku znajduje się trójkątne zwieńczenie dachu z okrągłym otworem na środku. Ściany są żółto beżowe. Przed budynkiem znajduje się bruk rynku. Wokół są parasole należące do restauracji. W tle są kolorowe kamienice.

Tak o reformach wewnętrznych opowiada historyk Piotr Kroll:

R1IgRcB9iawqI1

Ilustracja przedstawia obraz pod tytułem Samuel Zborowski prowadzony na śmierć. Ma on długą gęstą ciemną brodę. Na ramionach ma płaszcz z futrem. Przed sobą prawą dłoń trzyma na lewej. Przed nim idzie blondwłosy chłopiec w czarnej kamizelce czytający z książki. Za skazanym mężczyzną idzie strażnik w hełmie oraz w zbroi. Za nimi idzie tłum mężczyzn. W tle są zabudowania miasta.

Zwycięstwa Batorego w wojnie z Rosją pozytywnie wpłynęły na jego wizerunek jako monarchy, zwłaszcza na arenie międzynarodowej. Król umocnił swoje poparcie wśród katolików na Litwie, przekształcając wileńskie kolegium jezuickie w uniwersytet − Akademię Wileńską. Jednocześnie szlachta sceptycznie podchodziła do proponowanych przez króla zmian w regulaminie elekcji, obawiając się, że doprowadzą one do osadzenia na tronie jego krewnych. W czasie panowania Batorego na niezwykle wpływowego człowieka w państwie wyrósł kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. W 1584 r. doszło do wielkiej awantury między zwolennikami i przeciwnikami Zamoyskiego za sprawą jego decyzji o skazaniu na śmierć Samuela Zborowskiego. Od 1574 r. na Zborowskim ciążyła banicjabanicjabanicja za zabójstwo Andrzeja Wapowskiego, jednak pojawiał się on w kraju, pustosząc majątki, w tym te należące do Zamoyskiego. Dodatkowo banita spiskował przeciwko królowi z Habsburgami, a znajdujące się pod jego komendą oddziały kozackie atakowały tereny tureckie, co groziło odwetem ze strony sułtana. Zamoyski nakazał aresztowanie Zborowskiego, gdy ten przebywał w Małopolsce, i uzyskał zgodę króla na skazanie go na śmierć. Bracia Samuela Zborowskiego uważali jego śmierć za morderstwo polityczne i złożyli skargę na sejmie w 1585 r., jednak została ona odrzucona. Wiele osób utożsamiało wyrok z prywatną zemstą Zamoyskiego na Zborowskim, z eliminacją groźnego przeciwnika politycznego. Samego króla oskarżono o tyranię, ponieważ zgodził się na bezprawne aresztowanie szlachcica w jego domu i wydał zgodę na egzekucję. Takie zarzuty Batory usłyszał jeszcze na sejmie 1586 r. W tym samym roku król zmarł, a Anna Jagiellonka zrzekła się praw do korony i poparła kandydaturę swojego siostrzeńca, królewicza Zygmunta. W ten sposób w Rzeczypospolitej rozpoczęła się epoka Wazów.

Konflikt króla i Zamoyskiego ze Zborowskimi tak komentuje historyk Piotr Kroll:

Słownik

Słowa kluczowe

Stefan Batory, Anna Jagiellonka, XVI wiek, Inflanty, Statuty Karnkowskiego, rozejm w Jamie Zapolskim, pierwsze wolne elekcje

Bibliografia

S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.

D. Kupisz, Połock 1579, Warszawa 2003.

D. Kupisz, Psków 1581–1582, Warszawa 2006.

K. Olejnik, Stefan Batory 1533−1586, Warszawa 1988.

D. Wójcik‑Góralska, Król niemalowany, Warszawa 1983.