Wiersz Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej Najpiękniejsza zwrotka ma intertekstualny charakter, co oznacza, że jego struktura literacka pełna jest odniesień do innego utworu. To aluzja literackaaluzja literackaaluzja literacka do sonetusonetsonetu Adama Mickiewicza Cisza morska, która nadaje wierszowi Wieszcza nowe znaczenia i perspektywy interpretacyjne, a przede wszystkim służy zbudowaniu zaskakującej historii o końcu marzeń. Oba utwory można odczytać jako refleksje o kruchości, ulotności spokoju, szczęścia.
1
Adam MickiewiczCisza morska
R12BICp8vrspa1
Ilustracja przedstawia obraz, którego głównym motywem jest morze. Morze jest lekko wzburzone, fale są spienione. Na środku morza znajduje się żaglówka z rozwiniętymi żaglami. Na drugim planie, w oddali znajdują się dwa inne żaglowce. Niebo nad morzem jest w odcieniach biało‑jasnoniebieskim.
Vincent van Gogh, Widok morza w Saintes‑Maries, 1888
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie, Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda; Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda Zbudzi się aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.
Żagle, na kształt chorągwi gdy wojnę skończono, Drzemią na masztach nagich; okręt lekkim ruchem Kołysa się, jak gdyby przykuty łańcuchem; Majtek wytchnął, podróżne rozśmiało się grono.
O morze! pośród twoich wesołych żyjątek Jest polip, co śpi na dnie, gdy się niebo chmurzy, A na ciszę długimi wywija ramiony.
O myśli! w twojej głębi jest hydra pamiątek, Co śpi wpośród złych losów i namiętnej burzy; A gdy serce spokojne, zatapia w nim szpony.
(Sonety krymskie, 1826)
cisza Źródło: Adam Mickiewicz, Cisza morska, [w:] tegoż, Poezje, t. 2, Kraków 1928.
Autorka w swoim utworze zacytowała pierwszą strofę z Ciszy morskiej Mickiewicza:
Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie, Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda; Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda Zbudzi się aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.
Jest to wyraźna aluzja literacka, czyli:
Słownik terminów literackich
(...) pojawiające się w utworze świadome, znaczące nawiązanie do innego dzieła literackiego, apelujące do wiedzy i dociekliwości odbiorcy, który winien owo nawiązanie dostrzec i właściwie zinterpretować. Aluzja literacka jest często zabiegiem służącym przekazywaniu podstawowej intencji utworu, która zostaje uchwycona dopiero w rezultacie jego usytuowania w kontekście dzieła przywoływanego.
cyt4 Źródło: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989.
Autorka używa charakterystycznych fraz i słów dla Mickiewiczowskiego sonetu: „cisza morska”, „pamiątki”, „polip”, „hydra”, „ramiona”. Także podmiot liryczny Najpiękniejszej zwrotki informuje odbiorcę, że jest czytelnikiem sonetu i chce zatrzymać się na cytowanej strofie: Zostańmy przy kochance. Nie chcę czytać dalej. Celowo lekceważy dalsze części sonetu: Mniejsza o ciszę morską, pamiątki, polipa.
1
Maria Pawlikowska-JasnorzewskaNajpiękniejsza zwrotka
R7WrBNqq31rji1
Obraz przedstawia kobietę, Bretonkę siedząca nad brzegiem morza. Siedzi ona lewym bokiem do widza. Jej twarz jest spokojna. Kobieta ubrana jest w niebieską chustę i czarną spódnicę. Na głowie kobiety znajduje się czepek. W lewej ręce kobieta trzyma czarną, dużą parasolkę. Brzeg morza, na którym siedzi kobieta, jest porośnięty niewielką trawą. Na drugim planie znajduje się morze.
Paul Sérusier, Bretonka siedząca nad brzegiem morza, 1895
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.
Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie, Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda; Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda Zbudzi się aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.
Mniejsza o ciszę morską, pamiątki, polipapolippolipa! Zostańmy przy kochance. Nie chcę czytać dalej. Cóż to? jej usta we łzach jak w morzu korale? Zbudziła się, westchnęła, lecz już nie zasypia? Wzdycha! już tylko wzdycha! fala jak straszydło wzrasta nagle, huragan gra na deszczu harfie, pawilonem miłości gorzki wicher szarpie, a szczęście narzeczonej już Bogu obrzydło.
HydrahydraHydra zwija trwożliwie rozwiane ramiona i czeka w wodnej grocie, aż fale opadną, podczas gdy biały okręt idzie z wolna na dno, jak marząca o szczęściu młoda narzeczona...
(Paryż, 1928)
naj Źródło: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Najpiękniejsza zwrotka, [w:] tejże, Córka Jaira, Warszawa 1929.
hydra
w mitologii greckiej potwór o wielu głowach odrastających po ścięciu; inna nazwa na stułbię - słodkowodny stułbiopław mający postać drobnego polipa
polip
postać jamochłonów w przemianie pokoleń
Pawlikowska‑Jasnorzewska poprzez zastosowanie aluzji literackiej uznaje wielkość poetycką Mickiewicza, a jego dorobek staje się źródłem, z którego można czerpać, wchodzić w dialog czy nawet polemikę. Podmiot liryczny Najpiękniejszej zwrotki wybiera wszak z sonetu Mickiewicza te elementy, które mu odpowiadają, te treści, które „chce czytać”, resztę zaś pomija. Tym samym komentuje Ciszę morską, budując swoistą paralelę, połączenie pomiędzy XIX‑wiecznym utworem poświęconym miłości romantycznej a XX‑wiecznym dziełem, gorzko konstatującym ulotność uczucia.
Słownik
aluzja literacka
aluzja literacka
świadome nawiązanie w tekście utworu literackiego do innego dzieła
sonet
sonet
(łac. sonare - wydawanie dźwięku, brzmienie, dźwięczenie) gatunek liryczny, który zrodził się we Włoszech ok. XIII wieku, o tematyce salonowo‑erotycznej (Petrarka) lub refleksyjno - filozoficznej (Sęp Szarzyński). Kompozycja stroficzna sonetu składa się z 14 wersów podzielonych na zwrotki (4‑4-3‑3 lub 4‑4-4‑2). Dwie zwrotki czterowersowe, mają charakter opisowy oraz dwie trzywersowe o charakterze refleksyjnym. W zależności od układu rymów wyróżnia się sonet włoski (abba abba cdd cdc lub cdc dcd) i francuski (abba abba cdc dee). Kunsztowna kompozycja sonetów wiąże się z wykorzystaniem środków stylistycznych: wymyślnych powtórzeń, gradacji, paralelizmów, metafor
