Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
bg‑magenta

Aromatyczne kwasy karboksylowe

Aromatyczne kwasy karboksylowe to związki organiczne, w cząsteczkach których karboksylowa grupa funkcyjna COOH związana jest z atomem węgla z pierścienia aromatycznego. Schematyczne wzory ogólne aromatycznych kwasów karboksylowych przedstawiono poniżej:

RjYx1D0h1jAod1
Wzory ogólne aromatycznych kwasów karboksylowych
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kwas benzoesowykwas benzoesowyKwas benzoesowy to najprostszy aromatyczny kwas karboksylowy. Występuje naturalnie w wielu roślinach – np. w korze czereśni oraz malinach. Został odkryty już w XVI wieku przez Nostradamusa w wyniku suchej destylacji gumy benzoinowej (1556 r.).

R15ma1IttXeG81
Wzór półstrukturalny kwasu benzoesowego
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑magenta

Otrzymywanie kwasu benzoesowego

Związek ten można otrzymać na wiele sposobów.

R13sKwhyzEHru1
Sposób pierwszy Najbardziej znanym i wykorzystywanym na skalę przemysłową sposobem jest synteza w wyniku utleniania toluenu. Proces ten zachodzi przy użyciu tlenu i katalizatorów, tj. tlenku chromu(III), naftenianów kobaltu(II) lub manganu(II).Ilustracja przedstawiająca reakcję otrzymywania kwasu benzoesowego z toluenu. Cząsteczka toluenu, który stanowi sześcioczłonowy pierścień aromatyczny, w którym to do jednego z atomów węgla przyłączona jest grupa CH3. Strzałka w prawo, nad strzałką O2, pod strzałką minus H2O. Po prawej stronie strzałki cząsteczka kwasu benzoesowego składającego się z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego, w którym jeden z atomów węgla podstawiony jest grupą karboksylową COOH.Schemat reakcji utleniania toluenu., Sposób drugi Drugim sposobem jest synteza oparta o reakcję Cannizzaro. Benzaldehyd w środowisku zasadowym tworzy – w wyniku reakcji utlenienia-redukcji – alkohol benzylowy oraz sól kwasu benzoesowego. Alkohol można oddzielić w wyniku destylacji, a kwas benzoesowy można uzyskać stosunkowo łatwo, traktując otrzymaną sól mocnym kwasem.Ilustracja przedstawiająca mechanizm reakcji Cannizzaro, w którym z benzaldehydu otrzymywany jest kwas benzoesowy. Cząsteczka benzaldehydu zbudowanego z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego, podstawionego grupą aldehydową, to jest atomem węgla połączonym za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z atomem wodoru. Dodać anion hydroksylowy OH-, od którego poprowadzona jest łukowata strzałka do węgla grupy aldehydowej w cząsteczce benzaldehydu. Strzałka w prawo, za strzałką cząsteczka zbudowana z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego, podstawionego atomem węgla połączonym za pomocą wiązań pojedynczych z atomem wodoru, grupą hydroksylową oraz atomem tlenu obdarzonym ładunkiem ujemnym. W kolejnym etapie struktura ta breaguje z cząsteczką benzaldehydu, co reprezentuje łukowata strzałka poprowadzona od wiązania łączącego atom wodoru z atomem węgla w owej strukturze do atomu węgla grupy aldehydowej w cząsteczce benzaldehydu. Strzałka w prawo, za strzałką jon benzoesanowy zbudowany z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego, podstawionego atomem węgla połączonym za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z atomem tlenu obdarzonym ładunkiem ujemnym. Dodać cząsteczkę alkoholu zbudowanego z grupy hydroksylowej połączonej z grupą metylenową CH2 podstawioną pierścieniem fenylowym, to jest sześcioczłonowym pierścieniem aromatycznym. Poniżej ostatni etap, w którym cząsteczka soli kwasu benzoesowego zbudowana z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego, podstawionego atomem węgla połączonym za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z grupą OMe ulega reakcji z cząsteczką kwasu HA. Za strzałką cząsteczka kwasu benzoesowego zbudowanego z pierścienia fenylowego podstawionego grupą składającą się z atomu węgla połączonego za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z grupą hydroksylową. Dodać cząsteczkę soli MeA.Schemat syntezy kwasu benzoesowego w oparciu o reakcję Cannizzaro., Sposób trzeci Trzeci sposób otrzymywania kwasu benzoesowego oparty jest na reakcji utleniania chlorku benzylu przy użyciu manganianu(VII) potasu (KMnO4). Stosując KMnO4, można również otrzymać kwas benzoesowy z butylobenzenu, toluenu i wielu innych związków.Ilustracja przedstawiająca mechanizm reakcji otrzymywania kwasu benzoesowego z chlorku benzylu z udziałem manganianu(VII) potasu. Etap pierwszy. Trzy cząsteczki chlorku benzyzlu zbudowanego z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego podstawionego grupą metylenową CH2 połączoną z atomem chloru. Dodać cztery cząsteczki manganianu(VII) potasu KMnO4. Dodać trzy cząsteczki węglanu sodu Na2CO3. Strzałka w prawo, za strzałką trzy cząsteczki benzoesanu sodu zbudowanego z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego podstawionego atomem węgla połączonym za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z grupą ONa. Dodać cztery cząsteczki tlenku manganu(IV) MnO2. Dodać cząsteczkę tlenku węgla(IV) MnO2. Doda trzy cząsteczki chlorku sodu NaCl. Dodać dwie cząsteczki węglanu potasu K2CO3. Dodać trzy cząsteczki wody H2O. Drugi etap. Cząsteczka benzoesanu sodu zbudowanego z sześcioczłonowego pierścienia aromatycznego podstawionego atomem węgla połączonym za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z grupą ONa ulega reakcji z cząsteczką kwasu HA. Strzałka w prawo. Za strzałką w postaci osadu cząsteczka kwasu benzoesowego zbudowanego z pierścienia fenylowego podstawionego grupą składającą się z atomu węgla połączonego za pomocą wiązania podwójnego z atomem tlenu oraz za pomocą wiązania pojedynczego z grupą hydroksylową. Dodać cząsteczkę soli NaA.Schemat syntezy kwasu benzoesowego w oparciu o reakcję utleniania chlorku benzylu.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑magenta

Właściwości fizyczne i chemiczne kwasu benzoesowego

Wygląd

stan fizyczny

ciało stałe

kolor

biały

zapach

bezwonny

Inne parametry fizyczne i chemiczne

wartość stałej dysocjacji Ka dla 25°C

6,25·10-5

temperatura topnienia/krzepnięcia

122,4°C

początkowa temperatura wrzenia

249°C przy 1013 hPa

temperatura zapłonu

121°C

gęstość

1,32 gcm3 przy 20°C

rozpuszczalność w wodzie

3,5 gdm3 25°C

temperatura samozapłonu

570°C

właściwości wybuchowe

nie klasyfikuje się jako materiał wybuchowy

właściwości utleniające

żadne

Indeks górny Opracowano na podstawie: www.carlroth.com Indeks górny koniec

bg‑magenta

Zastosowanie kwasu benzoesowego

Kwas benzoesowy jest stosowany w syntezie organicznej, np. do otrzymywania fenolu.

R16pGS8qXo5SO1
Schemat przykładowych reakcji, którym ulega kwas benzoesowy.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kwas benzoesowy (E210) i jego sole (najczęściej benzoesan sodu – E211, benzoesan potasu – E212 i benzoesan wapnia – E213) to popularne konserwanty, stosowane w postaci dodatków do żywności, w celu jej utrwalenia i zapobiegania rozwojowi drożdży, grzybów i bakterii. Używane także do utrwalania: marynat, sosów, napojów gazowanych, soków owocowych, dżemów, marmolad, gum do żucia, margaryn i lodów.

R1ZTuO3G2G3bG1
Wzór półstrukturalny benzoesanu sodu
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑magenta

Kwas salicylowy

Kwas salicylowy to związek organiczny, który stanowi pochodną kwasu benzoesowego. W swojej strukturze zawiera grupę karboksylową, przyłączoną do pierścienia benzenowego, oraz grupę hydroksylową w pozycji orto (względem grupy karboksylowej). Kwas ten naturalnie występuje w korze wierzby (łac. Salix). Po raz pierwszy został wyodrębniony właśnie z tej rośliny. Natomiast chemiczną metodę syntezy odkrył Hermann Kolbe w 1859 roku. Oparta jest ona na dwóch etapach otrzymywania tego kwasu z fenolanu sodu.

Rbpw8PmhRMMWr1
Wzór półstrukturalny kwasu salicylowego
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑magenta

Otrzymywanie kwasu salicylowego

Kwas salicylowykwas salicylowyKwas salicylowy otrzymuje się w wyniku reakcji Kolbego‑Schmitta. Jest to dwuetapowa metoda syntezy, która przebiega pod wysokim ciśnieniem i w wysokiej temperaturze. W pierwszym etapie, tlenek węgla(IV) działa na fenolan sodu. Na skutek tego elektrofilowego ataku powstaje salicylan sodu. W drugim etapie salicylan sodu jest zakwaszany i w efekcie otrzymywany jest m.in. kwas salicylowy.

RfVXCms1PBzCK1
Schemat reakcji Kolbego‑Schmitta
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑magenta

Właściwości fizyczne i chemiczne kwasu salicylowego

Wygląd

stan fizyczny

ciało stałe

kolor

biały

zapach

bezwonny

Inne parametry fizyczne i chemiczne

wartość stałej dysocjacji Ka dla 25°C

1,3·10-3 (Ka1)
1,5·10-14 (Ka2)

temperatura topnienia/krzepnięcia

158160°C

początkowa temperatura wrzenia

256°C

temperatura zapłonu

157°C

gęstość

1,44 gcm3 przy 20°C

rozpuszczalność w wodzie

2 gdm3 przy 20°C

temperatura samozapłonu

549°C

właściwości wybuchowe

nie klasyfikuje się jako materiał wybuchowy

właściwości utleniające

żadne

Indeks górny Opracowano na podstawie: www.carlroth.com Indeks górny koniec

bg‑magenta

Zastosowanie kwasu salicylowego

Kwas salicylowy, podobnie jak kwas benzoesowy, jest odczynnikiem szeroko rozpowszechnionym w syntezie organicznej. Jednym z najważniejszych jego zastosowań jest wykorzystanie go do produkcji kwasu acetylosalicylowego, czyli aspiryny. Powstaje ona w wyniku reakcji kwasu salicylowego z bezwodnikiem octowym, w obecności katalizatora (np. kwasu siarkowego(VI)).

RiiVRY30JY2jl1
Otrzymywanie aspiryny w reakcji kwasu salicylowego z bezwodnikiem octowym
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kwas salicylowy stosowany jest również do otrzymywania kwasu 4-aminosalicylowego, będącego lekiem przeciwgruźliczym. Kwas salicylowy stosuje się jako środek dezynfekujący (np. do produkcji spirytusu salicylowego) oraz w lekach na trądzik. Dawniej, podobnie jak kwas benzoesowy, stosowany był jako konserwant żywności, jednak został wycofany z uwagi na znaczącą toksyczność przy stosowaniu go w żywności w wyższych stężeniach.

Ciekawostka
RWJoGcFPlMRkL1
W korze wierzby naturalnie występuje kwas salicylowy.
Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Już od czasów Hipokratesa (460377 r. p.n.e.) znane były przeciwbólowe właściwości soku z kory wierzby (z łac. Salix). Obecnie wiadomo, że w korze wierzby naturalnie występuje kwas salicylowy. A jak to się stało, że odkryto inną drogę pozyskiwania tego lekarstwa? Otóż, kiedy za czasów Napoleona w 1806 roku wprowadzono blokadę kontynentu, najpowszechniejszy ówcześnie środek przeciwgorączkowy – chinina – nie mógł być importowany z Peru do Europy. Naukowcy pilnie poszukiwali alternatywnej substancji. Dzięki Johann’owi Andreas’owi Buchner’owi w 1820 roku zaczęto produkować żółtą masę z kory wierzby. Rok później Leroux otrzymał formę krystaliczną kwasu salicylowego. Blisko cztery dekady później, Hermann Kolbe otrzymał po raz pierwszy syntetycznie kwas salicylowy, choć wcale nie miał tego w planach – jego celem było otrzymanie indygo (ciemnobłękitnego barwnika).

Słownik

aromatyczne kwasy karboksylowe
aromatyczne kwasy karboksylowe

związki organiczne, w których cząsteczkach karboksylowa grupa funkcyjna COOH związana jest z pierścieniem aromatycznym

kwas salicylowy
kwas salicylowy

(łac. acidum salicylicum „kwas salicylowy”) organiczny związek chemiczny, który należy do grupy aromatycznych hydroksykwasów karboksylowych; w swojej strukturze zawiera jedną grupę karboksylową i jedną grupę hydroksylową, która znajduje się w pozycji 2

kwas benzoesowy
kwas benzoesowy

(łac. acidum benzoicum „kwas benzoesowy”) (E210) organiczny związek chemiczny, będący najprostszym karboksylowym kwasem aromatycznym; w swojej strukturze zawiera jedną grupę karboksylową przyłączoną do pierścienia benzenowego

Bibliografia

Dudek‑Różycki K., Płotek M., Wichur T., Węglowodory. Repetytorium i zadania, Kraków 2020.

Dudek‑Różycki K., Płotek M., Wichur T., Związki organiczne zawierające azot oraz wielofunkcyjne pochodne węglowodorów. Repetytorium i zadania, Kraków 2021.

Dudek‑Różycki K., Płotek M., Wichur T., Kompendium terminologii oraz nazewnictwa związków organicznych. Poradnik dla nauczycieli i uczniów, Kraków 2020.