Rjb2JvCT3wTzQ1

Portret mężczyzny w średnim wieku z prawego profilu. Ma kręcone włosy na potylicy, brodę oraz wąsy. Na szczycie czaszki mężczyzna jest nieowłosiony. To Epikur.

Filozofia epikurejska należała do epoki hellenistycznejepoka hellenistyczna (hellenizm)epoki hellenistycznej, co przekłada się na to, że widoczne jest w niej tak zakorzenienie w klasycznej filozofii greckiej, jak przekroczenie horyzontu tejże. Epikureizm respektował ogólne klasyczne zasady optymizmu poznawczego oraz etycznego, mówiące o możliwości osiągnięcia wiedzy oraz szczęścia, nadając im jednak zasadniczo nowe interpretacje i oryginalną argumentację. Równocześnie z epikureizmem rozwijały się dwie filozoficzne szkoły hellenistyczne – stoicyzm i sceptycyzm. Epikureizm grecki, a w jeszcze większej mierze rzymski, rywalizował z tymi szkołami, a także z nadal aktywną szkołą platońską i perypatetycką, zwłaszcza w zakresie problematyki etycznej. Podejmując kwestie etyczne, Epikur nawiązywał do tradycji sokratejskiej, przede wszystkim do ArystypaArystyp z Cyreny (435–356 p.n.e.)Arystypa, założyciela szkoły Cyrenaików. Od Arystypa Epikur przejął dwa motywy – praktycyzm filozofii oraz hedonizmhedonizmhedonizm, ale oba w takiej mierze rozwinął, przekraczając proste interpretacje cyrenaików, że można je traktować jako oryginalny wkład epikureizmu do myśli filozoficznej. Nacisk na praktyczny wymiar filozofowania, czyli na kształtowanie sztuki życia, zaowocował w epikureizmie dominacją etyki nad pozostałymi dziedzinami filozofii. Nie mamy żadnego pożytku z filozofii – pisał Epikur – jeśli nie służy ona do rozpędzenia namiętności duszy.

Co stanowi o nowatorstwie epikurejskich rad? Po pierwsze Epikur afirmował w nich doczesność wbrew tropom religijnym i eschatologicznym, na przykład platońskim, oraz przyjazność i poznawalność świata wbrew tropom cynickim lub sceptyckim. Umiarkowany hedonizm, główna zasada etyczna epikureizmu, był zbudowany na założeniu, że szczęście jest w zasięgu każdego człowieka, ponieważ nie zależy od jakiegokolwiek zewnętrznego warunku – woli bogów, bogactwa, pochodzenia czy władzy, zależy natomiast od naszej mądrości, która jest:

Adresatem epikurejskiej wiary i epikurejskich rad jest więc każdy człowiek i każdy człowiek jest za swoje szczęście odpowiedzialny. Możliwość uczynienia życia szczęśliwym oparta jest w epikureizmie na przekonaniu, że rzeczywistość nie ma charakteru w pełni deterministycznegodeterminizmdeterministycznego. Epikur nie odwoływał się do jakiegokolwiek niezależnego od człowieka porządku świata, który miałby człowiekowi owo szczęście umożliwiać bądź odbierać. Szczęście nie jest więc zarezerwowane dla adeptów zaawansowanej wiedzy, której przedmiotem są byty absolutne lub konieczne porządki świata. Epikur nie zgadzał się ani z platonikami, ani ze stoikami w kwestii kryterium oceny postępowania człowieka. Platońskiemu rozumieniu powinności moralnej jako zgodności czynu z absolutnym wzorcem lub stoickiemu rozumieniu powinności jako zgodności z koniecznym porządkiem naturalnym przeciwstawiał kryterium skutku. Działać etycznie to, według Epikura, działać tak, by wyzbywać się cierpień i lęków oraz osiągać rozumnie umiarkowaną przyjemność. Spór epikureizmu ze stoicyzmem wpisuje się w ten sposób w etyczną opozycję konsekwencjalizmukonsekwencjalizmkonsekwencjalizmu i deontologizmudeontologizmdeontologizmu.

Po drugie Epikur odrzucił utożsamienie człowieka z obywatelem wspólnoty politycznej, dominujące w kulturze klasycznej Grecji, na rzecz ujęcia człowieka jako niezwiązanego z żadnym ładem społecznym. Epikureizm odkrywał w ten sposób autonomiczną jednostkę jako podmiot wszelkich życiowych wyborów i do niej kierował wskazówki etyczne. Ów prywatny człowiek Epikura to człowiek, który żyje w ukryciu, czyli poza zgiełkiem agory, ponieważ tkwienie w strukturach polis sprowadza nań fałszywe mniemania i lęki, ale jego postawa nie oznacza bojaźni lub niechęci wobec życia, charakterystycznej na przykład dla filozofii cynickiej. Epikureizm zapisał się w kulturze jako filozofia odkrywająca urok prostoty indywidualnego, prywatnego życia i rehabilitująca walory zmysłowości oraz naturalności z pominięciem perfekcjonizmu właściwego stoikom. Życie samo w sobie jest przyjemne, jeśli brak mu bólu i wiedziemy je w dobrym miejscu i dobrym towarzystwie.

Po trzecie pochwała życia nie łączyła się w epikureizmie z lękiem przed śmiercią.

Epikur nie obiecywał człowiekowi „życia po życiu”, ale również nie traktował śmierci jako zła. Podjął heroiczną próbę oswojenia śmierci przez jej naturalizację – nasz stosunek do śmierci powinien być odbiciem stosunku do życia, nie zaś – jak w ujęciach religijnych – na odwrót. Jeśli Platon postulował unikanie lęku przed śmiercią ze względu na nieśmiertelność duszy, to Epikur użył argumentacji odwrotnej – śmierci nie należy się obawiać właśnie ze względu na skończoność duszy. 

Bogata była tradycja polemiki i krytyki epikureizmu, co pośrednio świadczy o znaczeniu doktryny epikurejskiej. Zasób argumentów, którymi atakował Epikura na przykład Plutarch, zagorzały przeciwnik epikureizmu, jest pokaźny. Plutarch uważał, że epikureizm wiąże się z destrukcją ideałów klasycznej Grecji. Po pierwsze niszczy to, co pozytywnego jest w religii, czyli na przykład duchowe przeżycie radości i nadziei związanych z doświadczeniem religijnym. Po drugie niszczy klasyczny obraz obywatela zaangażowanego w sprawy wspólnoty, szanującego tradycję i jej wartości, przekazywane w kształceniu, oraz cieszącego się sławą, która potwierdza jego wartość. Po trzecie proponuje postawę utylitarną, sprowadzającą życiowe wybory do rachunku przyjemności. Epikureizm właściwie nie miał historii i przez pięć stuleci trwania na arenie myśli filozoficznej nie doczekał się nowatorskich wykładni. Dzieło Epikura nie miało więc swojego Plotyna lub Tomasza. Zeszło z areny dziejów, gdy zderzyło się z filozofią chrześcijańską, opartą na założeniach nie tyle innych, ile po prostu radykalnie z nim sprzecznych. Dopiero wraz z pojawieniem się utylitaryzmu przypomniano o podejściu do szczęścia bliskim epikureizmowi. Do tamtego jednak czasu panowało  przekonanie, zgodne ze stanowiskiem  Aureliusza Augusta, że człowieka szczęśliwym uczynić może tylko Bóg. 

W odrodzeniu i wiekach późniejszych epikureizm stał się patronem różnych tendencji hedonistycznych, często ze szkodą dla recepcji i opinii o oryginalnej myśli Epikura. Znaczącym śladem epikureizmu w czasach nowożytnych był utylitaryzm J. Benthama i J. S. Milla.

Słownik