Chrześcijaństwo a idea władzy w średniowieczu

RHmjALkrKgjyp1

Na zdjęciu znajduje się mozaika z wizerunkiem Konstantyna Wielkiego. Ma on długie włosy i koronę z krzyżem na głowie oraz niebieską aureolę. Patrzy na miniaturowe miasto.

Po przyjęciu chrześcijaństwa przez cesarza Konstantyna w 337 r. Kościół stanął wobec nowych zadań i ogromnych możliwości. Dotychczas chrześcijanie musieli sprawować własny kult religijny poza nawiasem życia publicznego. Tymczasem cesarz włączył biskupów w bieg politycznych spraw imperium oraz oczekiwał, że nowa religia będzie ukazywać nadprzyrodzony charakter jego panowania. Tworząca się chrześcijańska ideologia władzy cesarskiej swobodnie korzystała z obfitej w tym względzie tradycji pogańskiejpogaństwopogańskiej, zmieniając tylko to, co było konieczne. Władca chrześcijański nie mógł już oczywiście wymagać dla siebie kultu boskiego, zupełnie jednak wystarczała mu doktryna boskiego pochodzenia władzy monarszej, czyniąca go wybrańcem Bożym, człowiekiem szczególnie bliskim Jezusowi i podobnym do Zbawiciela. Z wzorców wypracowanych w czasach Konstantyna i jego następców korzystali w średniowieczu wszyscy władcy chrześcijańscy.

Chrystianizacja tradycji pogańskiej

Zręczne i elastyczne czerpanie z tradycji pogańskiej przydawało się także przy okazji krzewienia wiary chrześcijańskiej. Znamiennym tego przykładem jest data Bożego Narodzenia: na 25 grudnia przypadało główne święto Słońca Niezwyciężonego, bóstwa niezwykle popularnego w IV w., które czcił również cesarz Konstantyn przed przejściem na chrześcijaństwo. Kościół przejął więc i schrystianizował dzień, który świeżo nawróconym wyznawcom Słońca kojarzył się ze świętowaniem. Podobny los spotkał rzymski Nowy Rok – 1 stycznia, hucznie obchodzony w czasach pogańskich, został on poświęcony wspomnieniu obrzezania Jezusa.

W umiejętności adaptacji elementów rodzimych kultur można upatrywać jednego z kluczy do sukcesu misji chrześcijańskich wśród ludów barbarzyńskichbarbarzyństwobarbarzyńskich w późnej starożytności i średniowieczu. Rygorystyczny monoteizm łagodzony był przez rozbudowany kult licznych świętych, co kojarzyło się z panteonamipanteonpanteonami pogańskimi, w których bogom najwyższym towarzyszyli liczni pomniejsi. Bogobojna cześć oddawana relikwiom, czyli szczątkom ciał świętych, zastępowała wiarę w moc magicznych amuletów. Średniowieczni pisarze chrześcijańscy przejmowali pogańskie tradycje mityczne, historyczne i prawne. Występujących w nich bogów pogańskich albo usuwano, albo euhemeryzowanoeuhemeryzmeuhemeryzowano, tzn. traktowano jak wybitne postacie historyczne, które zostały przez swych pogańskich potomków obdarzone czcią boską.

R1V4lDIXbq70H1

Na zdjęciu znajduje się wnęka z namalowanym portretem Jezusa Chrystusa. Jest on ubrany w brązowo‑niebieskie szaty. Ma długie brązowe włosy i krótką brodę. Nad głową ma wielką złota aureolę. We wnęce stoi menora, a pod nią znajduje się tablica informacyjna.

Stapianie się chrześcijaństwa z kulturą barbarzyńską oddziaływało także na Kościół. W pierwszych stuleciach średniowiecza w wyniku upadku cywilizacji rzymskiej wpływ światopoglądu barbarzyńców na funkcjonowanie duchowieństwa był szczególnie silny, czego doskonałym przykładem jest zamożność kleruklerkleru. Już nawrócenie Konstantyna Wielkiego zadało potężny cios ewangelicznej idei Kościoła ubogiego i odżegnującego się od wpływów politycznych. Ale decydujące znaczenie miało zakorzenione w kulturach tradycyjnych przekonanie o pochodzeniu wszelkiego bogactwa od Boga. W świadomości barbarzyńców pojęcie bóstwa łączyło się nierozerwalnie z powodzeniem materialnym, zbytkiem i jego demonstrowaniem. Ani wczesnośredniowieczni kapłani, ani wierni przeważnie nie potrafili zaakceptować Chrystusa ubogiego, i to mimo dobitnego przekazu EwangeliiEwangeliaEwangelii w tym względzie. Wyjątek, choć nie zawsze konsekwentny, stanowiły wspólnoty mnisze. Nawracani na religię chrześcijańską poganie oczekiwali od duchowieństwa, że potęgę nowego Boga będzie ono demonstrować za pomocą doczesnego, ziemskiego splendorusplendorsplendoru. Z podobnych potrzeb i wyobrażeń wynikał najbardziej rozpowszechniony we wczesnym średniowieczu wizerunek Chrystusa: przedstawiano Zbawiciela pod postacią PantokratoraPantokratorPantokratora, czyli władcy wszechrzeczy, cesarza wszechświata.

Ruchy ubóstwa

Chrześcijańskie społeczeństwa średniowiecznego Zachodu zaczęły dojrzewać do pełniejszego zrozumienia treści zawartych w Ewangeliach dopiero w XI w. Pogłębienie refleksji religijnej najszybciej nastąpiło w środowiskach miejskich, które w tym czasie były najdynamiczniej rozwijającymi się społecznościami Europy Zachodniej. Krytyka zamożności księży, nierówności społecznych i innych sprzecznych z Ewangelią zachowań (łamanie przez duchownych zasad celibatucelibatcelibatu, symoniasymoniasymonia) legła u podstaw popularności alternatywnych doktryn religijnych, przez Kościół nazywanych herezjamiherezjaherezjami – np. waldensówwaldensiwaldensów w północnej Italii oraz katarówkataryzmkatarów w Prowansji i Langwedocji. Mieszczanie zaczęli podważać wiarygodność przedstawicieli Kościoła instytucjonalnego i głoszonej przez nich religijności, sprzeciwiać się panującym stosunkom społecznym, Kościół zaś nie potrafił skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku.

R1257xqrLjdi81

Na zdjęciu znajduje się zniszczone malowidło przedstawiające Franciszka z Asyżu. Jest on ubrany w ciemne szaty ze złotym sznurem w pasie. Na głowie ma założony kaptur. Ma lekki zarost.

W takich okolicznościach na początku XIII w. narodził się ruch stworzony przez św. Franciszka z Asyżu. Ten syn bogatego kupca postanowił w 1208 r. wyrzec się wszelkich dóbr materialnych i powołać do życia wspólnotę żebraków poświęcających się nauczaniu Słowa Bożego w miastach. Działania Franciszka wpisywały się w tradycję ruchów dobrowolnego ubóstwa. Większość przedstawicieli tych bractw głosiła potrzebę sprzeciwu wobec Kościoła i jego instytucji, negując tradycję, a nawet oficjalną doktrynę Kościoła chrześcijańskiego, i nawołując do nawrotu do ideałów życia apostolskiego w ubóstwie i ascezie. Tymczasem Franciszek zdecydowanie wybrał drogę posłuszeństwa i pokory wobec papieża i biskupów. Stolica Apostolska najpierw w 1209 lub w 1210 r.  wstępnie zgodziła się na zatwierdzenie sposobu życia praktykowanego przez pokutników z Asyżu (potwierdził to ustnie papież Innocenty III), a następnie już oficjalnie bullą Solet annuere w 1223 r. zaakceptowała jego ideę. Biedaczyna z Asyżu, jak go nazywano, stanął na czele nowego, błyskawicznie rozrastającego się zakonu, który już za jego życia objął cały świat łaciński. W tym samym czasie (na początku XIII w.) działalność duszpasterską wśród prowansalskich katarów rozpoczął hiszpański kanonik Dominik Guzmán. Aby skuteczniej ewangelizować, stworzył on zgromadzenie kanoników, również dobrowolnie ubogie i utrzymujące się z jałmużnyjałmużnajałmużny, a zatwierdzone przez papieża w 1216 roku. Pierwsze i największe zakony żebrzącezakony żebrzącezakony żebrzące stworzyli św. Franciszek z Asyżu oraz św. Dominik Guzmán. Od ich imion zgromadzenia te nazwano franciszkanami i dominikanami.

Indeks dolny Wyjaśnij, w jaki sposób ten jeden z pierwszych towarzyszy św. Franciszka z Asyżu realizował zasady zakonu. Indeks dolny koniec_{Wyjaśnij, w jaki sposób ten jeden z pierwszych towarzyszy św. Franciszka z Asyżu realizował zasady zakonu.}

R7oaGlZCcSXT41

Obraz przedstawia Fra Teodora z Urbino. Jest on ubrany w czarne szaty mnicha. Na głowie ma małą czarną czapeczkę. W rękach trzyma czerwoną książkę oraz wysoką łodygę zakończona białymi kwiatami.

Zakony żebrzące były urzeczywistnieniem zupełnie nowego pomysłu na chrześcijańską wspólnotę mniszą. W odróżnieniu od zakonów kontemplacyjnychzakon kontemplacyjnyzakonów kontemplacyjnych (m.in. benedyktyni, cystersi), poświęcających się bez reszty modlitwie i pracy w swych zamkniętych klasztorach, członkowie nowych wspólnot mieli przede wszystkim prowadzić działalność kaznodziejską wśród wiernych, utrzymując się z kwesty, tzn. zbierania dobrowolnych datków. Dominikanie i franciszkanie działali głównie w miastach, a ich formą nauczania były nie tylko kazania, lecz także własny przykład. Mnisi‑żebracy byli ubodzy, bo programowo rezygnowali z wszelkiej własności, a początkowo nie mieli nawet własnych klasztorów. Z czasem trudności w realizacji postulatu ubóstwa prowadziły do odchodzenia od reguły oraz rozłamów wśród zakonników, z których część, pragnąc powrotu do pierwotnej surowości, zakładała nowe zgromadzenia. Do dziś jednak zakony żebrzące odgrywają istotną rolę w Kościele katolickim.

Re3yAyhWZO3mu

Ilustracja interaktywna przedstawia różne zakony żebracze. Opisano: 1. Dominikanie: założony w 1216 r. przez św. Dominika Guzmána katolicki zakon męski, 2. Karmelici: katolicki zakon kontemplacyjny Marii Panny z góry Karmel, zatwierdzony w 1226 r.; początkowo jego członkowie prowadzili życie pustelników, 3. Trynitarze (bosi): Zakon Przenajświętszej Trójcy założony pod koniec XII w. początkowo w celu wykupywania chrześcijańskich niewolników z rąk muzułmanów, 4. Mercedariusze: założony w 1218 r. zakon rycerski, którego celem było początkowo uwalnianie chrześcijańskich niewolników z muzułmańskich rąk, 5. Serwici: założone w 1233 r. katolickie zgromadzenie zakonne, którego członkowie stawiają sobie za zadanie naśladowanie cnót Maryi oraz braterska służba innym, 6. Bonifratrzy: katolicki zakon szpitalny założony w 1540 r. w celu posługi chorym, ubogim i opuszczonym, 7. Bracia mniejsi: inaczej kapucyni; ta katolicka wspólnota zakonna wywodzi się od franciszkanów, od których oddzieliła się w XVI w., 8. Betlejemici: istniejąca od 1950 r. katolicka wspólnota zakonna; mnisi i mniszki żyją w osobnych domkach-pustelniach, spotykając się tylko na wspólne modlitwy, 9. Trzeci zakon regularny: katolicka wspólnota życia konsekrowanego przeznaczona dla osób świeckich, wywodząca się z Franciszkańskiego Zakonu Świeckich, 10. Minimi: katolicki zakon zatwierdzony w 1474 r., który wywodzi się z zakonu franciszkańskiego, ale jego członkowie (zwani też paulinami) pojmują franciszkańską regułę bardziej surowo, 11. Augustianie: katolicki zakon męski powstały w 1256 r. po połączeniu kilku zgromadzeń pustelników żyjących zgodnie z regułą św. Augustyna z Hippony

Ilustracja interaktywna przedstawia różne zakony żebracze. Opisano: 1. Dominikanie: założony w 1216 r. przez św. Dominika Guzmána katolicki zakon męski, 2. Karmelici: katolicki zakon kontemplacyjny Marii Panny z góry Karmel, zatwierdzony w 1226 r.; początkowo jego członkowie prowadzili życie pustelników, 3. Trynitarze (bosi): Zakon Przenajświętszej Trójcy założony pod koniec XII w. początkowo w celu wykupywania chrześcijańskich niewolników z rąk muzułmanów, 4. Mercedariusze: założony w 1218 r. zakon rycerski, którego celem było początkowo uwalnianie chrześcijańskich niewolników z muzułmańskich rąk, 5. Serwici: założone w 1233 r. katolickie zgromadzenie zakonne, którego członkowie stawiają sobie za zadanie naśladowanie cnót Maryi oraz braterska służba innym, 6. Bonifratrzy: katolicki zakon szpitalny założony w 1540 r. w celu posługi chorym, ubogim i opuszczonym, 7. Bracia mniejsi: inaczej kapucyni; ta katolicka wspólnota zakonna wywodzi się od franciszkanów, od których oddzieliła się w XVI w., 8. Betlejemici: istniejąca od 1950 r. katolicka wspólnota zakonna; mnisi i mniszki żyją w osobnych domkach-pustelniach, spotykając się tylko na wspólne modlitwy, 9. Trzeci zakon regularny: katolicka wspólnota życia konsekrowanego przeznaczona dla osób świeckich, wywodząca się z Franciszkańskiego Zakonu Świeckich, 10. Minimi: katolicki zakon zatwierdzony w 1474 r., który wywodzi się z zakonu franciszkańskiego, ale jego członkowie (zwani też paulinami) pojmują franciszkańską regułę bardziej surowo, 11. Augustianie: katolicki zakon męski powstały w 1256 r. po połączeniu kilku zgromadzeń pustelników żyjących zgodnie z regułą św. Augustyna z Hippony

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. założony w 1216 r. przez św. Dominika Guzmána katolicki zakon męski

2. katolicki zakon kontemplacyjny Marii Panny z góry Karmel, zatwierdzony w 1226 r.; początkowo jego członkowie prowadzili życie pustelników

3. Zakon Przenajświętszej Trójcy założony pod koniec XII w. początkowo w celu wykupywania chrześcijańskich niewolników z rąk muzułmanów

4. założony w 1218 r. zakon rycerski, którego celem było początkowo uwalnianie chrześcijańskich niewolników z muzułmańskich rąk

5. założone w 1233 r. katolickie zgromadzenie zakonne, którego członkowie stawiają sobie za zadanie naśladowanie cnót Maryi oraz braterska służba innym

6. katolicki zakon szpitalny założony w 1540 r. w celu posługi chorym, ubogim i opuszczonym

7. inaczej kapucyni; ta katolicka wspólnota zakonna wywodzi się od franciszkanów, od których oddzieliła się w XVI w.

8. istniejąca od 1950 r. katolicka wspólnota zakonna; mnisi i mniszki żyją w osobnych domkach-pustelniach, spotykając się tylko na wspólne modlitwy

9. katolicka wspólnota życia konsekrowanego przeznaczona dla osób świeckich, wywodząca się z Franciszkańskiego Zakonu Świeckich

10. katolicki zakon zatwierdzony w 1474 r., który wywodzi się z zakonu franciszkańskiego, ale jego członkowie (zwani też paulinami) pojmują franciszkańską regułę bardziej surowo

11. katolicki zakon męski powstały w 1256 r. po połączeniu kilku zgromadzeń pustelników żyjących zgodnie z regułą św. Augustyna z Hippony

R1RyRAY9j5nT01

Na zdjęciu znajduje się kamienna statua Rogera Bacona. Jest on ubrany w szaty mnicha. Ma on krótkie włosy. W rękach trzyma makietę orbit.

Bez przesady można powiedzieć, że zakony żebrzące uratowały Kościół w średniowieczu: pokazały możliwość realizowania ewangelicznych nakazów w ramach struktur kościelnych. Ich wpływ polegał jednak nie tylko na nawróceniu licznych adeptów herezji. Franciszkanie i dominikanie ukształtowali nowy typ pobożności, opartej na wnikliwej refleksji nad Ewangelią i akcentującej ludzką naturę Jezusa. Już nie tylko władcy, podobni do Chrystusa w swej królewskiej charyzmie, mogli naśladować Zbawiciela. Postępowanie wzorowane na życiu Jezusa stało się możliwe dla każdego człowieka, co zaowocowało bogatym w formy kultem Męki Pańskiej. W sztukach plastycznych najpopularniejszym wizerunkiem Jezusa stał się krucyfikskrucyfikskrucyfiks – przedstawienie Boga‑Człowieka ukrzyżowanego.

Mnisi żebrzący mieli też ogromny udział w przystosowaniu dziedzictwa antycznego do potrzeb doktryny chrześcijańskiej. Wszyscy wymienieni teologowie XIII‑wieczni (Tomasz z Akwinu, Roger Bacon, Jan Duns Szkot) wywodzili się z grona dominikanów i franciszkanów.

Słownik

Słowa kluczowe

chrześcijaństwo, św. Franciszek z Asyżu, franciszkanie, dominikanie, zakony kontemplacyjne, zakony żebracze, religia, kultura średniowiecza, Europa w okresie krucjat

Bibliografia

M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy, Wrocław 1998.

R. Nelli, Życie codzienne katarów w Langwedocji w XIII w., tłum. M. Ochab, Warszawa 1979.

J. Le Goff, Narodziny czyśćca, tłum. K. Kocjan, Warszawa 1997.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.