Przeczytaj
Ku jedynowładztwu. Upadek tetrarchii
Po abdykacji DioklecjanaDioklecjana szybko stało się jasne, że tetrarchię utrzymywała wyłącznie charyzma jej twórcy. Nowi cesarze nie chcieli ani dzielić się ze sobą władzą, ani tym bardziej przystać na założenie, że należy się ona „najlepszym”, z pominięciem ich własnego potomstwa. KonstantynKonstantyn był właśnie synem jednego z cesarzy, któremu system tetrarchii odmawiał dziedziczenia władzy po ojcu. Kiedy jednak ten ostatni zmarł w 306 r., jego wojsko natychmiast ogłosiło Konstantyna prawowitym cesarzem. Zasada tetrarchii została złamana, a sam ustrój ostatecznie upadł w latach 312–313, kiedy to rządy w imperium przejęło dwóch cesarzy: LicyniuszLicyniusz na Wschodzie i Konstantyn na Zachodzie.
Podział wpływów w cesarstwie nie satysfakcjonował jednak żadnej ze stron. Każdy z cesarzy pragnął wyłącznej władzy nad całym imperium. Zaczęły ich także dzielić poglądy na kwestie religijne. Podczas gdy Konstantyn trwał przy swojej przychylności wobec chrześcijan, Licyniusz zaczął ich prześladować. Ostateczna rozprawa między nimi była więc nieunikniona i miała jej towarzyszyć atmosfera zderzenia dwóch ideologii: tradycyjnej rzymskiej, opartej na starych wierzeniach, oraz nowej – chrześcijańskiej. Wojna ostatecznie wybuchła w 324 r. i zakończyła się zwycięstwem Konstantyna, który w wielkiej bitwie pod Chryzopolis rozbił siły Licyniusza, stając się tym samym niepodzielnym panem cesarstwa.
Konstantyn był świetnym dowódcą, a jego zaprawione w boju legiony - kluczem do jego politycznego sukcesu. Doświadczenie, jakie wojsko konstantyńskie zdobyło podczas żmudnych walk z Germanami na terenie Galii, sprawiło, że dominowało ono w starciach z rywalami Konstantyna: Maksencjuszem i Licyniuszem. Powyższa ilustracja przedstawia bitwę przy Moście Mulwijskim (312 r.), w wyniku której Konstantyn opanował zachodnią połowę Imperium.
Imperium Konstantyna. Reformy
Zmiany, które wprowadzał Konstantyn, były zasadniczo kontynuacją reform zapoczątkowanych jeszcze przez Dioklecjana. W centrum zainteresowania władcy nadal pozostawała armia, która jednak uległa daleko idącym przeobrażeniom. Przede wszystkim zdecydowano się na podzielenie sił imperium na dwie części: wojska przygraniczne (limitaneilimitanei) oraz bardziej mobilny korpus rezerwowy (comitatensescomitatenses), stanowiący odtąd najważniejszy element armii rzymskiej, którego trzon stanowiła jazda w coraz większym stopniu rekrutująca się spośród barbarzyńców.
Liczebność tak zorganizowanego wojska sięgnęła ponad pół miliona żołnierzy, co wymagało ogromnych zasobów finansowych. Dla ich zapewnienia Konstantyn wykorzystał aparat biurokratyczny utworzony przez Dioklecjana. Ciężar nakładanych podatków był jednak często tak duży, że obywatele zaczęli masowo zmieniać miejsce pobytu. Aby temu zapobiec, wydano zarządzenia przywiązujące chłopów (kolonówkolonów) do ziemi. Kuriałom (członkom rad miejskich), którzy odpowiadali za wypłacanie zobowiązań miasta do państwowej kasy, narzucono z kolei dziedziczenie sprawowanych funkcji.
Konstantynopol. Drugi Rzym
W 324 r., tuż po zakończeniu konfliktu z Licyniuszem, w pobliżu miejsca zwycięskiej bitwy, która zapewniła Konstantynowi jedynowładztwo, wytyczył on granice nowej stolicy swego imperium – Konstantynopola, czyli „miasta Konstantyna”. Jego położenie było znakomite. Usytuowany na styku Europy i Azji, po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, Konstantynopol nie tylko posiadał świetne warunki obronne, lecz leżał także na przecięciu ważnych szlaków handlowych, co sprzyjało jego rozwojowi. Nowa stolica, uroczyście poświęcona w 330 r., w założeniu Konstantyna miała być czymś znacznie więcej niż tylko kolejnym ważnym ośrodkiem miejskim. Cesarz wyznaczył miastu rolę „nowego” Rzymu: powołał w nim senat, uruchomił rozdawnictwo zboża oraz zwolnił mieszkańców z płacenia podatków.
„Stary” Rzym, mimo zachowania symbolicznego pierwszeństwa w hierarchii miast imperium, powoli przestawał pełnić funkcję faktycznej stolicy cesarstwa. Głównymi zmartwieniami władców imperium były w tym czasie nieustanne najazdy na tereny naddunajskie oraz „płonąca” granica perska. W przeciwieństwie do Konstantynopola Rzym leżał z dala od tych miejsc i nie dawał cesarzom możliwości błyskawicznego reagowania na kolejne ataki.
Konstantyn Wielki i chrześcijaństwo
Na początku IV w. wyznawcy Chrystusa stanowili już znaczną część rzymskiego społeczeństwa. Ich Kościół był świetnie zorganizowany, a doktryna – jasna i prosta w swych założeniach, obiecywała wyznawcom zbawienie, kładąc nacisk na indywidualną moralność każdego wierzącego. Co więcej, chrześcijańskie poczucie wspólnoty, spajane nadrzędną ideą miłosierdzia, nie miało odpowiednika w świecie antycznym. Wszystkie te czynniki sprawiały, że tradycyjne rzymskie wierzenia przechodziły powoli do defensywy, gdyż skupiały się na rytuałach i obrzędach, a nie na problemach etycznych.
W przeciwieństwie do Dioklecjana Konstantyn od samego początku swego panowania otwarcie sprzyjał chrześcijanom. W 313 r. wspólnie z Licyniuszem ogłosił tzw. edykt mediolański, ustanawiający wolność wyznania w całym imperium. Zaledwie osiem lat później, w 321 r., ustanowił niedzielę, dzień wolny od pracy dla chrześcijan, świętem państwowym, a w 325 r., uczestniczył w pierwszym soborze powszechnym w Niceisoborze powszechnym w Nicei, na którym ustalono m.in. wyznanie wiary (tzw. credo).
Zgodnie z tradycją przyjmuje się, że cesarz ochrzcił się tuż przed swoją śmiercią w 337 roku.
Następcy Konstantyna. Julian Apostata
Synowie Konstantyna Wielkiego - Konstantyn II, Konstancjusz II oraz Konstans - panowali już jako cesarze chrześcijańscy. W czasie ich rządów religia chrześcijańska stała się wyznaniem dominującym w całym państwie rzymskim. Trend ten próbował odwrócić następca Konstancjusza II i jego kuzyn, Julian ApostataApostata. W czasie swych krótkich rządów (361‑363 r.) promował on tradycyjną religię rzymską, próbując podnieść ją do rangi religii państwowej. Przy okazji reformy szkolnictwa w 362 r. zabronił uczyć w szkołach publicznych chrześcijanom, przywrócił też z wygnania biskupów chrześcijańskich, których pozostali przedstawiciele tego wyznania uznawali za heretyków. Nie wznowił jednak prześladowań wyznawców Chrystusa, co najczęściej tłumaczy się tym, że było ich już zwyczajnie zbyt wielu. Następcy cesarza Juliana także byli chrześcijanami.
Słownik
cesarz rzymski panujący w latach 284–305
w Cesarstwie Rzymskim drobny rolnik uprawiający ziemię dzierżawioną u wielkich posiadaczy ziemskich (latyfundystów); taki system użytkowania ziemi w odniesieniu do późnego antyku nazywamy kolonatem
seria wydarzeń i zjawisk o charakterze politycznym, gospodarczym i militarnym w latach 235–284; okres ten cechowały duża liczba uzurpacji, liczne najazdy barbarzyńców i Persów, a także silne załamanie gospodarki
cesarz rzymski rządzący w czasach tetrarchii; między 308 a 313 r. sprawował władzę nad Recją i Panonią (współcześnie tereny południowych Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Węgier oraz Chorwacji); w wyniku porozumienia zawartego z Konstantynem opanował całą wschodnią część imperium; po przegranej w 324 r. zdał się na łaskę Konstantyna Wielkiego, który najpierw zagwarantował mu życie, jednak kilka miesięcy później kazał go zamordować
szereg działań wymierzonych w społeczność chrześcijan przez władze rzymskie od roku 303; był to ostatni akt prześladowania chrześcijan w epoce cesarstwa
pierwsze powszechne zgromadzenie biskupów chrześcijańskich, które odbyło się w małoazjatyckiej miejscowości Nicea; sobór miał ogromny wpływ na rozwój religii chrześcijańskiej, m.in. sformułowano na nim wyznanie wiary, ustalono datę obchodów świąt Wielkanocy i potępiono arianizm (tj. doktrynę nieuznającą dogmatu Trójcy Świętej)
(od. łac. comitus - orszak, świta) mobilne oddziały armii późnorzymskiej złożone przede wszystkim z jazdy i stacjonujące w głębi imperium.
(od łac. limes - granica) typ wojsk z okresu późnego cesarstwa, które stacjonowały na jego granicach (czyli wzdłuż limesu).
(od grec. apostasis - odstąpienie) pełne odrzucenie wiary chrześcijańskiej przez jej dotychczasowego wyznawcę.
Słowa kluczowe
chrześcijaństwo, Dioklecjan, edykt mediolański, Konstantyn Wielki, sobór nicejski, tetrarchia
Bibliografia
Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‑Gniezno 2016.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.