Anna Nasiłowska Historia literatury polskiej

Mickiewicz, jako wielka indywidualność, czczony przez swoich współczesnych geniusz poetycki i wieszcz, skupia najważniejsze rysy romantyzmu polskiego i zarazem europejskiego: zainteresowanie ludowością, kult przeszłości, a szczególnie średniowiecza, liryzm związany z ukształtowaniem romantycznego „ja”, głęboki patriotyzm, poparcie dla sprawy wolności i wyzwolenia uciskanych narodów. Zaznaczają się też u Mickiewicza niebezpieczne tendencje romantycznego myślenia: nieliczenie się z rzeczywistością, „mierzenie sił na zamiary”, mistycyzm, a zawłaszcza mistycyzm narodowy. Dążeń do odzyskania niepodległości nie można do końca utożsamiać z romantyzmem, choć określenie „romantyzm polityczny” oznacza postawę buntu i niezgody, nawet jeśli działanie nie ma szans powodzenia.

nasił1 Źródło: Anna Nasiłowska, Historia literatury polskiej, Warszawa 2019, s. 218–219.

Maria Janion Zmierzch paradygmatu

To romantyzm narzucił styl bycia i styl literatury, to on doprowadził do tego, że – jak twierdzi Miłosz – „kto pisze po polsku, musi sobie powiedzieć trzeźwo, że polscy czytelnicy tylko udają, że interesują ich jakiekolwiek ludzkie problemy”. Przeciwstawienie „człowieka” i „Polaka” zostało przez Miłosza […] doprowadzone do ostateczności. Opowiedział się oczywiście po stronie „człowieka” i dlatego tępił wszystko, co mogłoby zatrącać romantyczną retoryką. Również romantyczne pojęcie misji poezji i narodowej służby literatury.
[…]
Z całą ostentacją Miłosz porzucił polskie dziedzictwo romantyzmu tyrtejskotyrteizmtyrtejsko-martyrologicznomartyrologiamartyrologiczno-mesjanistycznegomesjanizmmesjanistycznego, chociaż nie wyrzekł się bynajmniej nigdy Mickiewicza Pana Tadeusza […], Mickiewicza odrzucającego wszelkie ozdoby, Mickiewicza pogodnej aprobaty istnienia, prostoty, nawet pokory. […] Mimo kategorycznego odcięcia się od panującego w Polsce rozumienia tradycji romantycznej, Miłosz nie umknął – będąc poetą piszącym po polsku – swego polskiego, to znaczy romantycznego przeznaczenia. […] podróż po kraju w roku 1981 po nagrodzie Nobla została w umysłowościach Polaków zrytualizowana jako pielgrzymka wieszcza romantycznego, uwieńczonego przez Zachód najwyższym laurem, który się należał nam, Polakom. […] Uparty poeta, mimo zaciętej walki, został też włączony, żeby nie powiedzieć: wkręcony w romantyczny system.
Określenia „romantyczny system” używam z rozwagą. Myślę, że w świetle wielu prac historyczno‑literackich, ale i historyczno‑filozoficznych, stosowanie tego pojęcia daje się uzasadnić przy założeniu możliwości „długiego trwania” w kulturze.
By ująć rzecz najogólniej – w ciągu prawie dwustu lat od epoki porozbiorowej poczynając, a na stanie wojennym i okresie po nim kończąc, w Polsce przeważał dość jednolity styl kultury, który nazywam symboliczno‑romantycznym. Romantyzm właśnie – jako pewien wszechogarniający styl – koncepcja i praktyka kultury – budował przede wszystkim poczucie tożsamości narodowej i bronił symboli tej tożsamości. Dlatego nabrał charakteru charyzmatucharyzmatcharyzmatu narodowego. Stawiał drogowskazy i zaciągał warty na ich straży. Kanon romantyczny przechodził z pokolenia na pokolenie. Dość jednolita – mimo wszelkich odstępstw, znaczonych nieraz wielkimi nazwiskami twórców – kultura ta organizowała się wokół wartości duchowych zbiorowości, takich jak ojczyzna, niepodległość, wolność narodu, solidarność narodowa. Interpretacja tych wartości posługiwała się kategoriami bądź tyrtejskimi, bądź martyrologiczno‑mesjanistycznymi; współżyły one, czasem antynomicznieantynomiaantynomicznie, czasem harmonijnie, w modelu kultury romantycznej. Dominującą rolę odgrywała tutaj literatura, tzw. sztuka słowa i wszystko właściwie służyło przekazowi jej uświęconych treści, jej patriotycznego posłannictwa. W tym zakresie też trzeba zwrócić uwagę na znaczenie literatury dramatycznej w romantyzmie oraz szczególny sens, jaki nadawano później jej interpretacjom teatralnym. Kultura romantyczna w naturalny sposób skupiała się na lekturze, na deklamacji, na słuchaniu, na pamięci, przekaz wizualny odgrywał w niej mniejszą rolę. Była to jednocześnie kultura wysoka i kultura popularna, „piosenkowa” zwłaszcza; na tym zasadzała się wielka siła jej oddziaływania na rozmaite warstwy społeczne.
Wiek XIX w Polsce był domeną kultury romantycznej […]. Ale romantyzm w Polsce bynajmniej nie skończył się, jak w większości krajów europejskich, wraz z wiekiem XIX. Jego panowanie rozciągnęło się jeszcze na cały wiek XX. […]
Dziś jednak uczestniczymy w bolesnym i dramatycznym procesie: wygasaniu pewnego cyklu dziejowego w kulturze polskiej. Tak niedawne wzruszenia oddalają się w coraz bardziej niepowrotną przeszłość; niekiedy wydaje się, że pochodzą one z jakiejś odległej epoki historycznej.

janion Źródło: Maria Janion, Zmierzch paradygmatu, [w:] tejże, Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?, Gdańsk 2000, s. 5–6.