Stanisław Wyspiański do dziedzictwa wieszczów konsekwentnie odwoływał się także w innych utworach. Po wystawieniu Wesela przystąpił do pracy nad sztuką, w której wrócił do tematyki narodowej poruszanej w poprzednim dziele. Wydane w 1903 roku Wyzwolenie bezpośrednio nawiązywało do Dziadów Adama Mickiewicza – główny bohater dramatu nosi bowiem znaczące imię: Konrad. Nie jest to jednak ten sam Konrad, który „cierpiał za miliony” w sztuce wielkiego romantyka. Wyspiański wprowadza tę symbolicznąsymbolizm symboliczną postać w nowy kontekst, stawia przed problemami Polski w czasie przełomu wieków. Konrad sprzeciwia się idealistycznymidealizm idealistycznym postawom romantyków, którzy oczekiwali cudownego wyzwolenia narodu spod ucisku zaborców. Uznaje ich wizje za utopijne, a zamiast mistycznejmistycyzmmistycznej wiary w cud głosi potrzebę czynu. Pragnie obudzić w narodzie wolę walki o samostanowienie i uwolnić go z okowów odrealnionej poezji. Kieruje pod adresem sztuki podobne oskarżenia do tych, które bohater Dziadów formułuje przeciwko Bogu. Podczas gdy Mickiewiczowski Konrad zwracał się do Stwórcy: Odezwij się, – bo strzelę przeciw Twej naturze; / […] / Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale… / Carem!, postać z dramatu Wyspiańskiego woła: Poezjo, precz!!! Jesteś tyranem!!. Zdania te padają podczas finalnego dialogu Konrada z Geniuszem, którego można uznać za uosobienie sztuki romantycznej, a nawet za samego Adama Mickiewicza. Opis stroju Geniusza łudząco przypomina bowiem projekt pomnika romantycznego poety powstałego w Krakowie w ostatniej dekadzie XIX wieku na podstawie pomysłu Teodora Rygiera.
R1MDecsC82DTB1
Okoliczności wystawienia Wyzwolenia były nietypowe. Miejscem akcji dramatu Wyspiański uczynił scenę Teatru Miejskiego w Krakowie – ten sam budynek, w którym odbyła się rzeczywista premiera spektaklu. Widz od początku miał zatem świadomość oglądania teatru w teatrze. Wyzwolenie rozpoczyna się od próby aktorów przygotowujących się do wystawienia nowej sztuki. Potem następuje seria scen przedstawiających polskie społeczeństwo. Podobnie jak wcześniej w Weselu, Wyspiański ukazuje rozległą panoramę i umieszcza w dramacie reprezentantów różnych środowisk. Artysta rezygnuje z realistycznejrealizm realistycznej podbudowy: bohaterowie wyrażają swoje poglądy w sposób bezpośredni, większość ich wypowiedzi przypomina przemowy wygłaszane podczas politycznych wieców.
Drugi akt Wyzwolenia ukazuje Konrada dyskutującego z postaciami określonymi w didaskaliach jako Maski, reprezentującymi popularne poglądy wyznawane przez Polaków. Jego zmagania można traktować jako spojrzenie w głąb duszy – nie własnej, ale duszy całego narodu. W rozmowie z Maskami bohater formułuje program wyzwolenia Polski. Jest to wizja przezwyciężenia zarówno ucisku zewnętrznego (wywieranego przez państwa zaborcze), jak i presji wewnętrznej, powodowanej idealistycznymi wyobrażeniami. Trzeci akt jest natomiast ostatecznym rozrachunkiem z poezją romantyczną. Konrad wygłasza monolog, wyrażając triumf czynnej postawy nad biernym oczekiwaniem. Zwycięstwo Konrada jest jednak pozorne. Akcja dramatu okazuje się tylko przedstawieniem, kolejną sztuką wystawianą na deskach teatru. Aktorzy odchodzą i na scenie pozostaje samotny bohater. Choć Konrad zostaje opuszczony przez rodaków, wyraża niezachwianą wiarę w sens walki o wyzwolenie. To istotna cecha dramaturgii Wyspiańskiego: mimo ukazania nędzy polskiego społeczeństwa i przeszkód na drodze do osiągnięcia niepodległości, w dziełach autora Wesela jest zawsze obecna romantyczna nadzieja na odrodzenie narodu.
Słownik
idealizm
idealizm
(z łac. idealis – idealny, od gr. idea – kształt, wyobrażenie) – przekonanie, że realnie istniejącą rzeczywistością jest tylko świat idei – wiecznych, niezmiennych, doskonałych wzorów wszystkich rzeczy materialnych, a świat materialny, poznawalny zmysłami, jest jedynie odzwierciedleniem rzeczywistości idealnej
metafizyka
metafizyka
(łac. methaphysica) – jedna z głównych dyscyplin filozofii rozważająca ogólne własności bytu i ostateczne przyczyny rzeczy; w potocznym rozumieniu rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu
mistycyzm
mistycyzm
(z gr. mystikos – tajemny) – termin określający różnorodne przeżycia religijne oparte na indywidualnej więzi z rzeczywistością pozazmysłową, Bogiem
realizm
realizm
(franc. réalisme, z łac. realis – rzeczywisty, prawdziwy, od res – rzecz, fakt) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności; realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej
symbolizm
symbolizm
(z gr. symbolon – znak) – kierunek w sztuce zapoczątkowany przez poetów francuskich w II połowie XIX wieku, zakładający rezygnację z bezpośredniego opisu emocji, opierał się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, operował wieloznacznymi symbolami w celu wyrażenia treści, które nie mają jednoznacznego określenia w systemie językowym