Przeczytaj
Szlachcic ziemianin – wzorzec osobowy renesansu
W każdej z epok kulturowych dominują pewne wzorce osobowe, opisywane np. na łamach literatury. Wynika to z hierarchii wartości, jaka panuje w danym okresie i w ramach określonej społeczności. W średniowieczu do wzorców tych należeli władca, rycerz i święty. Odrodzeniowe piśmiennictwo wprowadziło nowe modele, typowe dla swojego czasu.
W Polsce najważniejszym z nich okazał się szlachcic ziemianin, co wynikało z przemian politycznych, gospodarczych i kulturowych. Nabrały one stałego charakteru i wiązały się z utrwaleniem nowego systemu wartości. Do połowy XV stulecia przedstawiciele szlachty utrzymywali się z dwóch głównych źródeł: zdobyczy wojennych oraz czynszu płaconego przez lennikówlenników. W drugiej połowie XV w. szlachcice sami stali się posiadaczami ziemskich włości i zaczęli wypierać model rycerza‑szlachcica.
Galeria scen figuralnych przedstawiających szlachtę w XVI wieku
Przyczyny pojawienia się wzorca osobowego szlachcica ziemianina
Powodów pojawienia się nowego wzorca osobowego jest wiele. Podstawowym wydaje się rosnąca rola natury w dobie renesansu. Natura stała się bowiem odbiciem Boga, a tzw. renesansowa filozofia przyrody była jednym z głównym kierunków filozoficznych epoki odrodzenia. Stawiała sobie za cel poznanie przyrody oraz odkrycie jej istoty, jak również podporządkowanie jej człowiekowi za pomocą techniki czy empirii. Wywarła istotny wpływ na europejskie życie umysłowe za sprawą swojej orientacji antyscholastycznej i programowi renesansowego humanizmu.
Innym powodem pojawienia się wzorca osobowego ziemianina było zwiększenie popytu na produkty rolne. Zaczęto zarabiać m.in. na spławianiu zboża czy bydła też poza granice kraju. Tym samym opłacalne stało się rozwijanie folwarku pańszczyźnianego, tym bardziej, że wskutek rewolucji cenowej europejskie ceny za zboże bądź mięso wzrosły kilkukrotnie.
Wreszcie istotny był fakt, że w XVI w. w Rzeczpospolitej panował względny pokój, co sprawiło, że polski szlachcic miał poczucie funkcjonowania w społeczeństwie zorganizowanym według najlepszych wzorców.
Literatura ziemiańska
W piśmiennictwie renesansowym propagowane były wzorce osobowe ziemiańskie. Często tworzyli je sami szlachcice‑ziemianie, który za sprawą wierszowanych bądź prozatorskich dzieł propagowali swój model życia i system wartości. Średniozamożna szlachta była przekonana, że tylko stan ziemiański umożliwia szczęśliwe i cnotliwe życie. Jego podstawą miał być wystarczający – nie zbyt niski ani wysoki – stan posiadania, ale przede wszystkim życie w zgodzie z rytmem natury.
Miejsca szczęśliwe i straszne
ToposyToposy „miejsca szczęśliwego” oraz „miejsca strasznego” funkcjonowały w literaturze już od starożytności, ale zostały zdefiniowane dopiero w XIX w. przez niemieckiego historyka Ernsta Curtiusa (1814–1896), autora Literatury europejskiej i łacińskiego średniowiecza. Na określenie obu przestrzeni użył on łacińskojęzycznych terminów: locus amoenuslocus amoenus (miejsce przyjemne) i locus horriduslocus horridus (miejsce straszne). Locus amoenus jest utożsamiane z arkadyjskością, sielskością, przyjazną naturą, a więc tymi przestrzeniami, w których żył szlachcic ziemianin. Przebywanie w tym świecie przynosiło jego mieszkańcowi pożytki duchowe, merkantylne i estetyczne, natomiast konieczność opuszczenia wiejskiej przestrzeni i udanie się w nieznane były postrzegane jako coś negatywnego, rodzaj zagrożenia.
Słownik
wasal; osoba, która otrzymała od seniora (feudała) określone lenno, w związku z czym ma wobec wasala zobowiązania (np. finansowe)
(łac.) – miejsce rozkoszne, przyjemne; określenie toposu szczęśliwego miejsca, zazwyczaj przedstawianego jako przestrzeń łagodnej i sielskiej natury
(łac.) – miejsce straszliwe; określenie toposu strasznego miejsca, kojarzonego zazwyczaj z dziką naturą, miastem lub zaświatami
(gr. tópos koinós, łac. locus communis – miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)