Wiesław Myśliwski i Isaac Singer

Wiesław Myśliwski oraz Isaac Bashevis Singer to pisarze należący do różnych pokoleń, po części także kręgów kulturowych i językowych, można jednak wskazać pomiędzy nimi wyraźne podobieństwa.

Singer nazywany był twórcą trzech narodów: żydowskiego, amerykańskiego oraz polskiego. Jego pisarstwo cechuje zatem pograniczność, wielokierunkowość i bogactwo kulturowe. Myśliwski, urodzony na wsi pod Sandomierzem, uważany za reprezentanta nurtu chłopskiego, w swojej twórczości łączy przestrzenie miasta i wsi, a także problematykę przeszłości z teraźniejszością.

R1G8QZVNi2h3G

Zdjęcie przedstawia pomnik. Na niewielkiej ławeczce siedzi szczupły, starszy mężczyzna w garniturze. Na założoną nogę na nogę. Na ławeczce znajduje się napis: Izaak Baszewis Singer 1902 - 1991.

Ich pisarstwo w dużej mierze dotyczy poszukiwania tożsamości, swoich korzeni, sytuowania się w danej przestrzeni i społeczności. Bohaterowie utworów Singera i Myśliwskiego pokazani są na tle szerokiej panoramy dziejowej, uwikłani w historię i przemiany, jakim ulega otaczający świat.

Sztukmistrz z Lublina

Powieść Isaaca Singera Sztukmistrz z Lublina pochodzi z roku 1960. Miejsce akcji powieści jest określone jednoznacznie: wydarzenia rozgrywają sie w Lublinie, Piaskach (mała miejscowość pod Lublinem) i w Warszawie. Dzieje głównego bohatera Jaszy Mazura poznajemy, gdy po objazdach cyrkowych powraca on na czas święta Szawuot (Szewuot) do rodzinnego miasta.

Lubelszczyzna w twórczości Singera zajmuje szczególne miejsce, jest jednak potraktowana bardzo swoiście:

Wydarzenia powieści zostają przedstawione w kolejności chronologicznej, opowiada o nich trzecioosobowy narrator. Akcja rozpoczyna się w Lublinie, kończy zaś w Warszawie, gdzie w swoim mieszkaniu Jasza odnajduje Zewtel, swoją dawną kochankę. Trudno ustalić rok tych zdarzeń, jednak informacje podawane w utworze pozwalają je umiejscowić w drugiej połowie XIX w., po upadku powstania styczniowego. Można przypuszczać, że życie bohaterów powieści przypada na przełom lat 70. i 80. XIX w.

Główny bohater nieustannie zadaje pytania, na które nie znajduje jednoznacznej odpowiedzi. Dotyczą one przede wszystkim jego przynależności religijnej, w powieści przedstawia się go bowiem jako pół‑żyda, pół‑chrześcijanina, gdyż tak postrzegany jest przez otoczenie. Równie chętnie przebywa wśród Żydów, jak wśród Polaków, nigdzie jednak nie czuje się w pełni u siebie, wszędzie jest inny, obcy.

Drugim ważnym problemem są dla niego związki z kobietami. Choć żonaty, wikła się w liczne romanse, wreszcie ulega jednej z kobiet: Emilii, wdowie po profesorze matematyki. Dla niej obiecuje się ochrzcić, chce porzucić dotychczasowe życie, wyrzec się swoich korzeni, opuścić żonę, zrezygnować z uczciwej pracy.

Jasza szuka dla siebie miejsca w nowoczesnym świecie. Z jednej strony jego marzeniem jest odejście od ortodoksyjnych zachowań religijnych. Pragnie on uczestniczyć w życiu społeczności dominującej, czyli chrześcijańskiej. Postrzega ją jako tę, która oferuje człowiekowi wolność. Z drugiej jednak strony targają nim ciągłe wątpliwości, czy ten świat, z którym pragnie się identyfikować, da mu poczucie szczęścia. Przebieg zdarzeń i konstrukcja powieści Singera sugerują, że dla człowieka tradycja, kultura i religia, w której wyrósł, są najważniejszym punktem odniesienia.

Jedynym stałym elementem świadomości Jaszy jest przeświadczenie o akrobatycznych umiejętnościach. To właśnie nim zawdzięcza swoje przezwisko „sztukmistrz z Lublina”. Dzięki nim z taką siłą oddziaływał na publiczność i zjednywał sobie ludzi, a zwłaszcza kobiety. Niefortunny skok po nieudanym włamaniu do cudzego mieszkania, w którym spodziewał się znaleźć pieniądze, stał się początkiem życiowych niepowodzeń bohatera i zachwiał jego, niewzruszone do tej pory, przekonanie o posiadanej mocy sztukmistrza. W epilogu pokazany został Jasza‑Pokutnik, który powrócił do Lublina, zajął się studiowaniem świętych ksiąg, a w końcu – odgrodził od wszelkich pokus życia i zamurował w małej celi na podwórku domu Estery.

Przebieg zdarzeń i konstrukcja powieści Singera sugerują, że dla człowieka tradycja, kultura i religia, w której wyrósł, są najważniejszym punktem odniesienia.

Kamień na kamieniu

R4DB0P7ztWGRX

Zdjęcie przedstawia starszego, siwowłosego mężczyznę siedzącego przy niewielkim, okrągłym stoliku. Mężczyzna zapisuje coś na stronie tytułowej książki. Na stoliku stoi kartka z napisem Wiesław Myśliwski. W tle regały wypełnione książkami.

Podobie jak w Sztukmistrzu z Lublina, z rozważaniami na temat tożsamości spotykamy się w powieści Wiesława Myśliwskiego z 1984 roku Kamień na kamieniu. Pierwszoosobową narrację prowadzi główny bohater utworu – Szymon Pietruszka. Kanwę opowieści stanowią wydarzenia z życia jego oraz najbliższej rodziny i sąsiadów. Bohater opowiada historię z perspektywy człowieka dojrzałego, który postanawia wybudować grób dla siebie i pozostałych członków rodziny. Zastosowana narracja pierwszoosobowa pozwala na dygresje wybiegające w przeszłość oraz na odtworzenie historii rodziny Pietruszków. Wspomnienia dotyczące przodków Szymona sięgają do 1863 r., kiedy to jego dziadek otrzymał dokumenty, które pozwoliłyby mu po odzyskaniu przez Polskę niepodległości otrzymać ziemię. Ukrył je jednak przed władzami zaborczymi tak dobrze, że w 1918 r., w wolnym kraju, nie mógł ich odnaleźć.

Czas powieściowej narracji trudno jednoznacznie określić. Na podstawie rozmów bohatera‑narratora – przede wszystkim z księdzem, który mówi o swojej pięćdziesięcioletniej posłudze kapłańskiej we wsi i przypomina szkolne lata Szymona jako swojego ucznia – można wnioskować, że jest to wieś lat 80. XX w.

Zdarzenia historyczne w powieści Myśliwskiego przywoływane są o tyle, o ile wiążą się z doświadczeniem głównego bohatera i jego rodziny. Pojawia się zatem rok 1939 – wybuch II wojny światowej, w której Szymek brał udział najpierw jako uczestnik kampanii wrześniowej – i okres powojenny, kiedy bohater próbował pracować w różnych zawodach: był fryzjerem, pracownikiem urzędu stanu cywilnego, milicjantem, gospodarował na roli, choć od tego ostatniego zajęcia bardzo chciał uciec. W końcu jednak pogodził się z koniecznością przejęcia ojcowizny, gdy dwaj bracia wyjechali do miasta, a trzeci – Michał – powrócił stamtąd chory psychicznie. Po śmierci rodziców Szymon zamieszkał z chorym bratem i zapewnił mu opiekę.

W powieści Myśliwskiego nie istnieje natomiast historia w jej wymiarze panoramicznym. Nie ma tu opisu przemian historycznych, parcelacji ziemi, nie ma też żadnej wzmianki o historycznych wydarzeniach 1956 r. i 1970 r. czy początku lat 80. XX w.

Pisarz stawia czytelnika przed koniecznością dopełniania fabuły domysłami. Owiana tajemnicą jest choroba psychiczna Michała. Wyjechał on do miasta, był tam najprawdopodobniej jakimś urzędnikiem partyjnym.

Powieść Myśliwskiego pokazuje, jak nowa sytuacja społeczna na wsi zmienia mentalność jej mieszkańców. Nie mają oni już poczucia tak silnego związku z ziemią, jak chociażby bohaterowie Chłopów Reymonta. Wyjazd do miasta stanowi dla nich nobilitację.

O ważnym wymiarze prozy Myśliwskiego jako wpisującej się w nurt chłopski pisze Dariusz Kulesza, zaznaczając, że Kamień na kamieniu ów nurt zamyka:

Kulesza nazywa powieść Myśliwskiego wręcz „najważniejszą dla nurtu chłopskiego”. To zatem właśnie problematyka określonego środowiska zdaje się tutaj – podobnie jak u Singera – wybijać na pierwszy plan.

Słownik