Architektura i sztuka w średniowieczu bazowała na dokonaniach starożytności. W Europie południowo‑wschodniej, pozostającej pod panowaniem lub wpływem BizancjumBizancjumBizancjum, wykorzystywano budowle z czasów Cesarstwa Rzymskiego, przerabiając je m.in. na kościoły. W części zachodniej, silniej dotkniętej najazdami plemion barbarzyńskichbarbarzyńcybarbarzyńskich, z czasem powstawały oryginalne konstrukcje, dając początek nowym stylom architektonicznym.

Styl przedromański

We wczesnym średniowieczu, do IX‑X wieku, panował styl nazywany przez historyków „przedromańskim”. W tym okresie powstawały małe kościoły w kształcie walca ze stożkowatym dachem, czyli tzw. rotundy. W czasach Karola WielkiegoKarol WielkiKarola Wielkiego, na przełomie VIII i IX wieku częste były nawiązania do architektury bizantyńskiej, a pośrednio też do rzymskiej (np. kaplica pałacowa w Akwizgranie).

RXkMpWIGFXRon

Na zdjęciu znajduje się kaplica w Akwizgranie. Jest to masywny kamienny budynek o szarym dachu. Posiada on małe okna i liczne zdobienia. Jeden fragment kaplicy posiada wysokie okna z witrażami, a jego ściany są ozdobione płaskorzeźbami. Przed kaplicą rosną drzewa oraz znajduje się kawiarnia z mnóstwem stolików, przy których siedzą ludzie.

Wczesnośredniowieczne budowle w Europie Zachodniej były masywne, charakteryzowały się małymi oknami (wskazuje to na ich funkcję obronną), drewnianymi stropami, a podstawowym materiałem, z których je wykonywano był kamień.

Styl romański

Na początku drugiego tysiąclecia pojawił się w Europie Zachodniej styl romański, który w XI w. rozprzestrzenił się po całym kontynencie. W architekturze cechował się ciężką bryłą z potężnymi murami i nielicznymi, niewielkimi oknami, które miały pomóc w odpieraniu ataków z zewnątrz.

RQqib1bn1gcyR1

Na zdjęciu znajduje się kościół świętego Andrzeja. Jest on zbudowany z jasnego kamienia. Ma malutkie okna i dwie wieże zakończone zielonymi zwieńczeniami. Po lewej stronie znajduje się ozdobna brama ozdobiona kamiennymi rzeźbami. Przed kościołem znajduje się ulica, po której spacerują ludzie.

Wieże budowane były na planie kwadratu i miały półkoliste sklepienia (pod koniec średniowiecza również krzyżowe). Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiegokrzyż łacińskikrzyża łacińskiego, zwróconego na wschód. Najczęściej były to budowle trzynawowe: nawynawanawy były oddzielone od siebie bogato zdobionymi kolumnami, nawa główna była dwukrotnie szersza od bocznych, a nawy podłużne przecinała nawa poprzeczna zwana transeptem. Po przeciwnej stronie wejścia nawa główna kończyła się półokrągłą apsydąapsydaapsydą, zamykającą prezbiteriumprezbiteriumprezbiterium z ołtarzem. Wewnętrzne ściany kościołów pokryte były freskami, a w oknach instalowano witraże.

Zasięg architektury romańskiej wykroczył daleko poza granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo‑Wschodnią i Skandynawię. Dotarł nawet – wraz z Krzyżowcami - do Syrii i Palestyny. Dzięki temu po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak rozległe terytoria.

Nazywanie wczesnośredniowiecznego stylu „romańskim” rozpowszechniło się dopiero w XIX wieku. Czas jego trwania jest różny dla poszczególnych państw; najwcześniej pojawił się na terenach dzisiejszej Francji i zachodnich Niemiec, nieco później we Włoszech. Pierwsza odeszła od niego Francja (już w połowie XII wieku), w innych krajach styl ten trwał jeszcze przez całe XIII stulecie. Na ziemiach polskich pojedyncze rotundy romańskie powstały jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku, m.in. istniejące do dziś: kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Stroni k. Oleśnicy (woj. dolnośląskie) czy romańska rotunda w Grzegorzowicach (woj. świętokrzyskie).

RxQLRB7xqWxNQ

Na zdjęciu znajduje niska kamienna rotunda. Posiada ona szary dach i dwa małe okna. Od tyłu przy niej został wybudowany niski kościół z białymi ścianami. Wokół rotundy znajduje się trawnik i ścieżka. W oddali rosną drzewa.

Malarstwo i rzeźba w średniowieczu były - podobnie jak architektura –  związane z kwestiami religijnymi. Rzeźby wykonywano najczęściej z kamienia, rzadziej z brązu lub drewna. Zwykle były one jedynie uzupełnieniem dla konstrukcji architektonicznych, np. wypełniały miejsce na portalach (nad wejściem do kościoła), w zagłębieniach ścian, na trzonach kolumn.

Przedstawiano zazwyczaj sceny ze Starego Testamentu, motywy roślinne i zwierzęce oraz opatrzone komentarzem sceny z Nowego Testamentu (tzw. Biblia dla ubogich). Te ostatnie pełniły rolę edukacyjną, miały przybliżać postaci lub zdarzenia – sens przekazu był ważniejszy od estetyki. W rezultacie ludzkie sylwetki ukazywano tak, aby mieściły się w polu przedstawienia, dzięki czemu uzyskiwały one nierealistyczne proporcje.

Malarstwo nie było zbyt popularne. Ścienne malowidła zdobiły niektóre kościoły we Francji (np. Saint‑Savin‑sur‑Gartempe w Nowej Akwitanii), Niemczech (np. Schwarzrheindorf, obecnie dzielnica Bonn) i Hiszpanii (np. Taüll w Katalonii). We Włoszech, zapewne pod wpływem Bizancjum, rozpowszechnione były mozaiki (m.in. w Wenecji czy Palermo na Sycylii).

RTdHQi9949xJT

Na zdjęciu znajduje się kolorowe malowidło ścienne. Jest ono lekko wyblakłe. Przedstawia ono Jezusa siedzącego na tronie oraz wiele innych postaci świętych i zwierząt.

Styl gotycki

Późne średniowiecze przyniosło zmiany w dominującym stylu architektonicznym. Masywne konstrukcje romańskie zostały zastąpione przez strzeliste i smukłe budowle gotyckie. Związane to było m.in. z rosnącym poczuciem bezpieczeństwa (mniej wojen i konfliktów), spowodowanym coraz większą rolą państwa, które sprawniej kontrolowało podległe mu terytoria. W stabilniejszych warunkach można było odejść od obronnej funkcji świątyń na rzecz ich piękna.

Rdno0TlRDcDmC1

Na zdjęciu znajduje się fasada katedry Notre Dame. Posiada ona wąskie wysokie okna oraz rozety. Nad wejściami znajdują się ostre łuki, a ściany są ozdobione licznymi rzeźbami. Wokół prawego fragmentu katedry znajduje się rusztowanie. Przed katedrą znajduje się plac, po którym spacerują ludzie.

Idea budowania wysokich wież, pnących się „ku niebu” wiązała się z dążeniem do „bliskości Boga”. W stylu gotyckim wzniesiono większość europejskich katedr, choć w tym czasie rozwijała się też architektura świecka, głównie mieszczańska.

Gotyk, który przed drugą połową XII wieku pojawił się we Francji, a następnie rozprzestrzenił się w całej Europie, miał w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i ułatwić wielbienie Boga. Dachy budowli gotyckich były niezwykle strome. W lekkich, ażurowych ścianach pojawiły się wielkie okna. Elegancję gotyku podkreślały elementy ozdobne, np. witraże, dzięki którym świątynie wypełnione były wielobarwnym światłem. Powtarzające się we wnętrzu świątyni pionowe linie i duża odległość od sklepienia sprawiały, że wzrok przybysza kierował się ku górze. Zewnętrzne mury kościołów zdobiono wypalanymi na ciemno cegłami, które układano we wzory geometryczne. Świątynie dekorowane były delikatnymi detalami.

RkMdetNQKSyxX

Na zdjęciu znajdują się ogromne gotyckie kolorowe witraże oraz fragment sklepienia kaplicy, z którego zwisają duże żyrandole.

Dominującym kształtem pozostawał łuk ostry. Wprowadzono sklepienia krzyżowo‑żebrowe oraz cieńsze filary wsparte od zewnątrz przyporami. Strzeliste okna wypełniano koronkową siatką, czyli maswerkiem. Elementem dekoracyjnym były bogato zdobione portale oraz rozety (okrągłe witrażowe okna). Budynki były trzynawowe: bazylikowe – o niższych nawach bocznych - i halowe, o jednakowej wysokości naw.

W stylu gotyckim wznoszono także budowle świeckie: zamki, ratusze, budynki uniwersyteckie, hale targowe i domy mieszkalne. Budowano głównie z kamienia (Francja, Anglia) lub z cegły (Niemcy, Polska). Doskonalono mury obronne (barbakany), wznoszono mosty zwodzone i wieże. W dolnych partiach murów pojawiły się otwory strzelnicze dla ustawionych po wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.

Gotyk w Polsce

Za najwcześniejszą budowlę w stylu gotyckim na ziemiach polskich historycy uznają kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy na Dolnym Śląsku, zbudowaną w latach 1268‑69. Do najważniejszych zabytków architektury tego okresu w Polsce należą m.in. kościół Mariacki i katedra na Wawelu w Krakowie, Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku, kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, Dom Kopernika w Toruniu i zamek krzyżacki w Malborku.

R1GkklHsHJzl0

Na zdjęciu znajduje się Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. Jest to ogromny budynek z masywną główną wieżą oraz licznymi pomniejszymi. Bazylika ma czerwony dach oraz podłużne wysokie okna. Wokół niej znajdują się kamienice oraz inne budynki centrum miasta.

R1QJ9McgpOpkv

Na zdjęciu znajduje się front ceglanej kamienicy. Posiada ona duże okna i liczne zdobienia. Na szczycie posiada imitację wyższych pięter. Nad wejściem do kamienicy znajduje się napis: Dom Mikołaja Kopernika.

R1DTYDob91glQ

Na zdjęciu znajduje się kościół Najświętszej Marii Panny. Jest to duży masywny budynek wsparty na bocznych podporach. Posiada podłużne okna i czerwony dach. Obok rosną drzewa oraz niego płynie rzeka z uregulowanym kamiennym brzegiem.

W budownictwie miejskim zaczęły zyskiwać na znaczeniu ratusze, czyli siedziby władzy lokalnej. W północnej części kontynentu powielany był schemat, wedle którego na parterze umieszczone były pomieszczenia handlowe, sale obrad znajdowały się na piętrze, a w podziemiach lokowano więzienia. Uzbrojenie gromadzono w oddzielnych pomieszczeniach zwanych arsenałami, a amunicję w prochowniach. Na obrzeżach miast pojawiły się pierwsze szpitale.

RMYWCynKH4NhW

Na zdjęciu znajduje się frontowa ściana ceglanego szpitala. Posiada on wysoki dach i szpiczaste wysokie wieże zakończone blaszanymi dachami. Szpital posiada duże okna. Obok niego znajdują się inne ceglane budynki. Przed szpitalem rosną drzewa oraz znajduje się ulica, po której spacerują ludzie.

R1dXd6I4BDiWo

Obraz przedstawia ukrzyżowanego Jezusa. Jest ubrany jedynie w białą przepaskę wokół pasa i krwawi. Na głowie ma cierniową koronę. Ma długie ciemne włosy i aureolę. Pod krzyżem stoją zrozpaczone kobiety. Jedna z nich zemdlała i podtrzymują ją inne. Są ubrane w suknie i chusty. Pod krzyżem podli się zakonnik w białych szatach.

Rzeźba i malarstwo gotyckie, miały z reguły charakter religijny. Powstawały liczne posągi Chrystusa, postaci świętych, a zwłaszcza Marii, Matki Bożej. Rzeźby zwykle były realistyczne, naturalnej wielkości. Jednak styl ewoluował: początkowo postacie przedstawione przez artystów były sztywne i wydłużone, co wskazywało na obecne wciąż wpływy tradycji romańskiej. Od końca XII i początku XIII w. rzeźby wyraźnie zyskały na przestrzenności i realizmie. W ekspresji twarzy i pozach zaznaczył się wpływ sztuki antycznej.

Rozwijało się także malarstwo ścienne (freski) i książkowe (miniatury). Pod koniec średniowiecza pojawiło się malarstwo sztalugowe, poza obrazami religijnymi powstawały także portrety. Artyści z czasem coraz bardziej odchodzili od statycznych wzorców, nadając postaciom dynamiki. Chętnie prezentowali też sceny męki i tortur, okaleczone i zdeformowane cierpieniem ciała Zbawiciela i świętych – ich realizm sprawiał, że przedstawione sceny wydawały się okrutne. Pozostająca w służbie Kościoła sztuka średniowieczna coraz częściej podejmowała też tematykę świecką.

Słownik

Słowa kluczowe

średniowieczna Europa, kultura średniowieczna, budowle sakralne, gotyk, kościoły, katedry, sztuka romańska, sztuka gotycka, średniowiecze

Bibliografia

J. Jarosz, Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.

A. Kręc, J. Noskowiak, B. Zapiór, Vademecum maturzysty. Historia, Kraków 2016.

T. Manteuffel, Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 1998.

R. W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.