Filozofia egzystencji

W swej refleksji Søren Kierkegaard świadomie koncentrował się na własnym życiu, czyniąc je przedmiotem filozoficznego namysłu. Jedyna prawdziwa filozofia wyrasta jego zdaniem z życia, a jedyne życie, jakie naprawdę znamy, to nasze życie. 
Stąd we wszelkich poświęconych Kierkegaardowi monografiachmonografiamonografiach i opracowaniach eksponowane miejsce zajmuje właśnie jego biografia. Niektórzy komentatorzy uważają wręcz, że bez tej wiedzy nie można w pełni zrozumieć myśli duńskiego filozofa.

Inni komentatorzy nie idą w swych uwagach aż tak daleko. Dowodzą, że wprawdzie inspiracją dla refleksji Kierkegaarda były wydarzenia z jego życia, ale wnioski filozofa mają wartość autonomiczną, podejmował on bowiem próby odpowiedzi na pytania uniwersalne i udzielał na nie oryginalnych odpowiedzi.

Filozofia Kierkegaarda nie ma więc charakteru subiektywnegosubiektywizmsubiektywnego. Nie jest też obiektywnaobiektywizmobiektywna – przeciw obiektywizmowi Heglowskiego idealizmu duński filozof buntował się konsekwentnie. Jego refleksja zawsze stanowiła ścisłe połączenie tego, co subiektywne, i tego, co obiektywne. Wbrew Heglowi uważał on, że to, co obiektywne, prawdy uniwersalne, odkrywamy nie w abstrakcyjnej spekulacji, ale w konkretnym ludzkim życiu. To, co ogólne, zawsze jest zanurzone w tym, co konkretne, i ujawnia się w tym, co konkretne.

Myśl, operując pojęciami ogólnymi i kategoriami, nieuchronnie wszystko upraszcza i schematyzuje. Dlatego też żadna filozofia, żadne rozumowanie i żaden język nie są w stanie wyrazić prawdy ludzkiego bytowania, czyli egzystencjiegzystencjaegzystencji, która jest czymś jednostkowym i niepowtarzalnym. Stąd prawda o egzystencji może być dostępna tylko w wewnętrznym przeżyciu.

RZY5xJBovNXEd

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma głębokie zmarszczki na twarzy oraz siwe wąsy. Ma na głowie kapelusz. W tle znajduje się budynek.

Pojęcie egzystencji stało się jednym z centralnych pojęć filozofii Kierkegaarda – człowieka określał on m.in. jako egzystującego ducha, jakkolwiek przez ducha rozumiał coś całkiem odmiennego niż Kartezjusz czy Hegel.

Kierkegaard odrzucił pojęcie jaźni (tak, jak ją rozumiał np. Kartezjusz) jako realnego bytu. Uważał, że świadomość ludzka zawiera się w napięciu między dwoma niesprowadzalnymi do siebie i wykluczającymi się wzajemnie wymiarami – tym, co konkretne, i tym, co ogólne. Hegel próbował to, co szczegółowe, konkretne, podnieść do poziomu tego, co ogólne, uniwersalne, i wyjaśniał to, co konkretne, za pomocą tego, co ogólne. Dla Kierkegaarda to, co konkretne, znajduje się w stosunku do tego, co ogólne, w stałym, dynamicznym napięciu. Żadnego elementu nie da się zredukować do drugiego – to napięcie to właśnie ludzka świadomość. Czasami Kierkegaard podnosił koncepcję jaźni jako relacji na wyższy poziom abstrakcji, mówiąc, że nie jest ona tylko stosunkiem między przeciwstawnymi elementami, ale również stosunkiem do tego stosunku.

Søren Kierkegaard, wbrew Heglowi, podkreślał, że owo specyficzne złożenie, jakim jest człowiek, uniemożliwia wszelką syntezę. 
Możemy sobie wyobrazić, że natura ludzka to coś na kształt chemicznej zawiesiny, 
np. wody i oleju. Jaźń z tej perspektywy to wciąż ponawiana i wiecznie skazana na porażkę próba przekształcenia tej zawiesiny w roztwór.

Pojęcie lęku

Według tej koncepcji nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji jest doświadczenie lękulęklęku. Søren Kierkegaard odróżnia lęk od strachu. Strach odczuwamy przed czymś konkretnym, namacalnym, co znamy i potrafimy wskazać, podczas gdy lęk nie ma konkretnej przyczyny, po prostu jest wpisany w naturę egzystencji. Na najbardziej podstawowym poziomie istotą lęku jest rozdarcie wewnętrzne człowieka, jego ontologiczna niejednorodność. Człowiek nie jest w stanie połączyć w swojej egzystencji w jedną całość dwóch przeciwstawnych wymiarów swojej natury. 
Żyjąc w sposób czysto zmysłowy, cierpi na skutek braku ducha – im bardziej się wyrywa w stronę ducha, tym bardziej jest ściągany w stronę konkretu zmysłowego. Zawsze odczuwa lęk czy też – jak to również określa Kierkegaard – rozpacz, upadek.

RGZ2p5aAUtepV

Zdjęcie przedstawia małą dziewczynkę, która trzyma dużego misia. Dziewczynka znajduje się na środku polnej drogi.

Upadek człowieka ma charakter pierwotny. Zanim faktycznie upadliśmy, zanim przydarzyło nam się konkretne nieszczęście, porażka, zawód, rozczarowanie, niewygoda, już wcześniej, nawet w swojej naiwnej, hipotetycznej niewinności, znajdowaliśmy się w stanie metafizycznego upadku, z góry byliśmy skazani na porażkę i rozpacz. W Pojęciu lęku filozof opisuje ten stan w kategoriach upadku i grzechu pierworodnego. Szczegółowo przedstawia niewinność Adama i każdego człowieka przed popełnieniem swojego pierwszego grzechu jako stan już skażony, którego to skażenia doświadczamy pod postacią podmiotowego lęku.

Lęk i nieszczęście są fundamentalnym rysem naszej egzystencji. Nawet jeżeli odczuwamy szczęście, to tak naprawdę jesteśmy nieszczęśliwi. Nieszczęście i niepokój są istotą, natomiast szczęście, spokój czy spełnienie – przypadkiem, przypadłością, a nawet pozorem. Niezmącone szczęście jest więc czymś sprzecznym z ludzką naturą.

Słownik