Jeszcze kilkadziesiąt lat temu podział gospodarki na trzy sektory (znany jako koncepcja trzech sektorówkoncepcja trzech sektorów koncepcja trzech sektorów) był wyraźny i łatwo dostrzegalny.

Sektor pierwszy (rolniczy), obejmował rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo i przemysł wydobywczy. Na sektor drugi (przemysłowy) składała się przede wszystkim działalność gospodarcza o charakterze produkcyjnym. Sektor trzeci (usługowy) obejmował działalność gospodarczą o charakterze nieprodukcyjnym. Niekiedy wyróżniany był także sektor informacyjny obejmujący zdobywanie, przetwarzanie i dostarczanie informacji (co świadczy o rosnącym znaczeniu tego produktu lub usługi). Obecnie podział ten coraz szybciej zanika.

Rozwój i upowszechnienie nowoczesnych technologii w znacznym stopniu wyeliminowały bariery wejścia na inne rynki i przyczyniają się do integracji oraz scalania branż. Przemysł nie ma szans na działanie bez ścisłej współpracy z usługami przy jednoczesnym wykorzystaniu innowacji. Usługi natomiast nie mogą ograniczać się wyłącznie do tego, co otrzymają od przemysłu. Z tego względu w gospodarce światowej obserwowane jest zacieranie granic między sektorami przemysłowym i usługowym.

Struktura przemysłu w skali świata jest silnie zróżnicowana. W krajach wysoko rozwiniętych duży udział ma przemysł zaawansowanych technologii. Z kolei w krajach rozwijających się brak możliwości kapitałowych, brak wykształconej kadry i słabo rozwinięty rynek zbytu sprawiają, że produkcja przemysłowa nadal związana jest z górnictwem, przemysłem lekkim i spożywczym. W latach 60. XX w. tzw. „tygrysy azjatyckie” (Singapur, Korea Południowa, Hongkong, Tajwan) stworzyły korzystne dla inwestorów warunki do zakładania przedsiębiorstw produkujących na eksport w zamian za liberalne przepisy podatkowe, niskie ceny gruntów i tanią siłę roboczą. Z czasem kraje te zaczęły odgrywać ważną rolę w produkcji elektroniki użytkowej, w tym zwłaszcza kluczowych komponentów wykorzystywanych w krajach wysoko rozwiniętych do produkcji najnowocześniejszych produktów (m.in. w autonomicznych samochodach czy rowerach elektrycznych). Osiągnęły też wysoki wzrost gospodarczy. Do nowo uprzemysłowionych krajów zalicza się: Chiny, Brazylię, Indie, Argentynę oraz Meksyk. Specjalizacja światowej produkcji zależy od istniejącej bazy surowcowej i energetycznej. Im większy kraj, tym bardziej zróżnicowana jest struktura przemysłu.

R17FzqHb50sWv

Mapa świata przedstawia udział przemysłu w PKB. Powyżej 40% wystąpiło w Libii, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Arabii Saudyjskiej, Iraku, Indonezji. Od 30 do 40% wystąpiło w Rosji, Chinach, Japonii, Mongolii, Kazachstanie, Iranie, Papui Nowej Gwinei, Malezji, Egipcie, Botswanie, Zimbabwe, Zambii, Meksyku, Peru, Wenezueli. Od 20 do 30% wystąpiło w Kanadzie, Kolumbii, Boliwii, Chile, Argentynie, RPA, Namibii, Nigerii, Mali, Algierii, Maroku, Etiopii, Mozambiku, na Madagaskarze, w Turcji, we wschodniej Europie, w Polsce, Niemczech, w krajach skandynawskich, Indiach, Australii. Od 15 do 20% wystąpiło w USA, Brazylii, zachodniej Europie, Mauretanii, Czadzie, Nigrze, Sudanie, Kenii, Somalii, Afganistanie, Pakistanie.

RNWVE99JOOXbI

Mapa świata przedstawia zatrudnienie w sektorze przemysłu. Powyżej 30% wystąpiło w Algierii, Iranie, Polsce, na Białorusi, Słowacji, Węgrzech, w Czechach, Rumunii, Bułgarii. Od 20 do 30% wystąpiło w Rosji, Japonii, Chinach, Indiach, Malezji, Indonezji, Tajlandii, Indiach, Pakistanie, Arabii Saudyjskiej, Iraku, Turcji, Egipcie, Libii, Maroku, Niemczech, Austrii, we Włoszech, w Meksyku. Od 15 do 20% wystąpiło w Kanadzie, USA, Brazylii, Argentynie, Kolumbii, Chile, Boliwii, RPA, Botswanie, Mali, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii, na Islandii, w Szwecji, Norwegii, Finlandii, Kazachstanie, Mongolii, Australii, Nowej Zelandii. Od 10 do 15% wystąpiło w Peru, Wenezueli, środkowej Afryce, na Madagaskarze, w Birmie, Papui Nowej Gwinei.

Tendencje w obecnym rozwoju przemysłu:

• deglomeracja (rozpraszanie) okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych,

• restrukturyzacja okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych prowadząca do zmian w strukturze gałęziowej przemysłu: zamykania hut i kopalń oraz rozwoju technopolii,

• lokalizacja przez kraje wysoko rozwinięte zakładów produkcyjnych w krajach słabo rozwiniętych (dotyczy to przede wszystkim przemysłu ciężkiego),

• koncentracja przemysłów i tworzenie nowych ośrodków i okręgów przemysłowych (głównie surowcowych) w krajach rozwijających się,

• przejmowanie kluczowej dla świata produkcji przez kraje rozwijające się; dotyczy to np. zaawansowanego przemysłu (np. elektronicznego, maszynowego) zlikwidowanego lub znacznie ograniczonego w krajach najbogatszych i dostarczania produktów i półproduktów z krajów takich jak Chiny, Wietnam czy Indie.

Wraz z rozwojem gospodarczym państw rośnie nie tylko znaczenie usług, ale też zwiększa się ich zakres. Usługi są istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego, ponieważ pobudzają rozwój innych działów gospodarki narodowej: rolnictwa, leśnictwa, myślistwa, rybołówstwa, przemysłu i budownictwa. Jednocześnie usługi stają się motorem napędzającym rozwój innych działalności. Dzięki usługom możliwa jest m.in. wymiana handlowa między krajami, kooperacja przedsiębiorstw czy rozwój turystyki. Włączenie usług w działalność przedsiębiorstw produkcyjnych pozwala na ich efektywniejsze funkcjonowanie. Poza tym sprawne funkcjonowanie usług oraz ich różnorodność podwyższają jakość życia, pomagają w organizacji codziennych zajęć i zapewniają zaspokajanie różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych.

Udział usług w tworzeniu PKB oraz odsetek zatrudnionych w tym sektorze są wskaźnikami określającymi poziom rozwoju gospodarczego. Powszechnie uważa się, że sektor usług dominuje w państwach wysoko rozwiniętych. Jego udział w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB) tych krajów utrzymuje się na poziomie 60‑70% i więcej. Tymczasem znaczny udział (60% i więcej) sektor usług ma także w niektórych krajach o średnim i słabym poziomie rozwoju (np. Botswana, Nikaragua, Haiti, Syria), w tym w krajach tzw. monokultury turystycznej (Malediwy – 81%, Seszele – 84% i in.).

RhWGO8yQXLjqr

Mapa świata przedstawia udział usług w PKB. Powyżej 65% wystąpiło w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, we Francji, w Grecji, Japonii. Od 55 do 65% wystąpiło w Meksyku, Brazylii, RPA, Australii, Hiszpanii, Portugalii, we Włoszech, w Austrii, Niemczech, Danii, Szwecji, Finlandii, na Islandii. Od 45 do 55% wystąpiło w Argentynie, Chile, Peru, Kolumbii, na Grenlandii, w Namibii, Kenii, Zambii, Libii, Norwegii, Polsce, Czechach, Rumunii, Bułgarii, na Bałkanach, Ukrainie, w Rosji, Kazachstanie, Chinach, Iranie, Pakistanie, Afganistanie. Od 35 do 45% wystąpiło w Boliwii, środkowej i północnej Afryce, na Półwyspie Arabskim, na Białorusi, w Indiach, Birmie, Indonezji, Papui Nowej Gwinei, Mongolii.

R1JVDqOt7CLg9

Mapa świata przedstawia zatrudnienie w usługach. Powyżej 30% wystąpiło w USA, Kanadzie, Brazylii, Wenezueli, Chile, Argentynie, RPA, Arabii Saudyjskiej, zachodniej Europie, krajach skandynawskich, Grecji, Rosji, Japonii, Australii, Nowej Zelandii. Od 20 do 30% wystąpiło w Meksyku, Kolumbii, Peru, Namibii, Botswanie, Libii, Algierii, Jemenie, Omanie, Turcji, Iraku, Kazachstanie, Polsce, Czechach, na Słowacji, Węgrzech, Ukrainie, Białorusi, na Bałkanach. Od 15 do 20% wystąpiło w Boliwii, w Ameryce Środkowej, Mali, Nigerii, Egipcie, w Rumunii, Iranie, Mongolii, Chinach, Indonezji. Od 10 do 15% wystąpiło w środkowej Afryce, na Madagaskarze, Pakistanie, Afganistanie, Indiach, Birmie, Papui Nowej Gwinei.

Obecnie w sektorze usług pracuje 49% ogółu zatrudnionych na świecie. W krajach słabo rozwiniętych udział ten wynosi przeciętnie 26%, w średnio rozwiniętych 46%, a w wysoko rozwiniętych 75%.

W krajach słabo rozwiniętych dominują usługi podstawowe o zasięgu lokalnym, zaspokajające elementarne, najbardziej niezbędne potrzeby człowieka, np.: handel, transport i magazynowanie, administracja, podstawowa edukacja i ochrona zdrowia, podstawowe usługi publiczne itp. Ich udział w tworzeniu PKB systematycznie maleje.  Wraz z rosnącym poziomem uprzemysłowienia następuje rozwój usług: transportowych, bankowych, marketingowych i związanych z obsługą przedsiębiorstw. Na znaczeniu zyskuje również rozwój usług ogólnospołecznych: służby zdrowia, wojska, policji, administracji i edukacji, zwłaszcza szkolnictwa zawodowego. Wyjątek od tej sytuacji stanowią tzw. kraje monokultury turystycznej, czyli relatywnie słabo rozwinięte państwa, w których sektor usługowy jest rozwinięty nieproporcjonalnie do poziomu rozwoju cywilizacyjnego państwa ze względu na branżę turystyczną. Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych następuje intensywny wzrost znaczenia usług, kosztem pozostałych działów gospodarki (przemysłu i rolnictwa). Oprócz wymienionych powyżej rodzajów duży udział mają w nich usługi wyspecjalizowane, o dużym nasyceniu wiedzą, zaspokajające potrzeby niemające charakteru niezbędnego dla życia, np.: pośrednictwo finansowe, informatyka, usługi dla biznesu, komunikacja, usługi wyższej edukacji i nauki, kultury, rozrywki, finansów i usługi związane z informacją. Ich udział w tworzeniu PKB intensywnie rośnie.

Indeks górny Źródło: dane Banku Światowego, [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org Indeks górny koniec^{Źródło: dane Banku Światowego, [online], dostępny w internecie: https://data.worldbank.org}

Obserwowana we współczesnym świecie metamorfoza rozwojowa usług jest ważna z punktu widzenia zacierania się granicy między sektorem przemysłowym a usługowym. Wśród usług rozwijających się na tym etapie wyróżniamy: usługi transportowe, ubezpieczenia, porady prawnicze oraz usługi księgowe. Na tym samym etapie rozwijają się usługi o charakterze konsumpcyjnym oraz usługi komplementarneusługi komplementarne usługi komplementarne, które opierają się na wysokich technologiach.

Jak wspomniano na wstępie, we współczesnym rozwoju gospodarczym, zwłaszcza państw wysoko i średnio rozwiniętych, granica między sektorem przemysłowym i usługowym zaczyna się zacierać, a oba te sektory stają się współzależne. Na postrzeganie usług i przemysłu jako połączonego sektora wpływają nasilający się proces wzajemnego przenikania produktów materialnych i usługowych, jak również wpływ usług na zwiększenie inwestycji i poprawę konkurencyjności na rynku.

Oddziaływanie to następuje w sposób bezpośredni poprzez zapotrzebowanie przemysłu na usługi związane np. ze sprzedażą i dystrybucją wytworzonych produktów, która wymaga inwestowania funduszy w kampanie reklamowe, dostawę posprzedażową, sprzedaż internetową, transport pozwalający dostarczyć wyprodukowane towary na docelowe rynki itp. Z kolei konieczność doskonalenia procesów technologicznych (np. oprogramowywanie zautomatyzowanych procesów technologicznych w fabrykach) i jakości produktów warunkują rozwój kształcenia zawodowego, rozwiązań informatycznych i procedur zarządzania. Służby publiczne stanowiące ważną część sektora usług obejmują całą administrację oraz liczne usługi socjalne i profesjonalne. Także usługi konsumenckie wykazują ścisłe związki z przemysłem. Objawia się to m.in. poprzez oddziaływanie na siłę nabywczą w gospodarce. Dzieje się tak z uwagi na fakt wysokiego popytu na usługi komplementarne oraz usługi związane z transportem, administracją itp. podczas procesów technologicznych. Powoduje to otwieranie nowych miejsc pracy i rozwój gospodarczy. Tak więc zapotrzebowanie na wiele usług jest w dużej mierze pochodną struktury i charakteru przemysłu. Rozwój przemysłu zwiększa bowiem popyt na niektóre usługi z nim związane.

Szacuje się, że w zaawansowanych gospodarkach krajów wysoko rozwiniętych aż 20–25% stanowi wkład z sektora usług. Należy go dodatkowo powiększyć o wartość wygenerowaną w usługach związaną z obrotem towarami już po opuszczeniu przez nie zakładów produkcyjnych. Co więcej, relacje te zachodzą dwustronnie, bowiem nie tylko przemysł zgłasza zapotrzebowanie na różnorodne usługi, ale także określone usługi wymagają określonych dóbr przemysłowych. Widać to wyraźnie chociażby na przykładzie budownictwa (budowa domów, innych budynków, osiedli, dróg, autostrad, mostów itp.) współwystępującego z usługami projektowymi i remontowymi. Podobnie usługi transportowe wymagają istnienia przemysłu środków transportu zapewniającego produkcję samochodów, samolotów, lokomotyw, wagonów itp. Produkcja energii elektrycznej ma charakter działalności przemysłowej, lecz jej dostawa należy już do sektora usług. Wydobycie surowców mineralnych czy pobór wód powierzchniowych lub podziemnych jest działalnością wytwórczą, natomiast jej uzdatnianie, odbiór w postaci ścieków i ich oczyszczanie ma charakter działalności usługowej.  Podobnie rzecz się ma z branżą IT zaliczaną do przemysłu wysokich technologii – masowa produkcja komputerów i wykorzystywanych w nich cyfrowych nośników danych (twarde dyski, płyty DVD, dyski optyczne, karty pamięci itp.) ma charakter przemysłowy, natomiast tworzenie wykorzystywanego na nich oprogramowania należy bez wątpienia do sektora usług.

Przykłady takich współzależności można mnożyć. Na ich podstawie widać, że tradycyjny i w miarę jednoznaczny podział na przemysł i usługi staje się trudny do utrzymania, bowiem wiele usług silnie wkracza w obszar tradycyjnego oddziaływania przemysłu, zaś nowe technologie wymuszają zmiany w zakresie produkcji przemysłowej.

Słownik